Een archeologisch inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven (IVO-P) op de locatie Dalem 23 te Hapert, gemeente Bladel (NB)

Transcriptie

1 Een archeologisch inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven (IVO-P) op de locatie Dalem 23 te Hapert, gemeente Bladel (NB) -Rapporten B. Klooster & N. van Malssen ARC-Rapporten Groningen 2011 ISSN

2

3 Colofon Een archeologisch inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven (IVO-P) op de locatie Dalem 23 te Hapert, gemeente Bladel (NB) ARC-Rapporten ARC-Projectcode 2010/345 Tekst B. Klooster & N. van Malssen Afbeeldingen B. Schomaker Redactie K. Otten Status definitieve versie Autorisatie M.J.M. de Wit Beheer en plaats van documentatie Archaeological Research & Consultancy Uitgegeven door ARC bv Postbus CA Groningen ISSN Groningen, 2011 Een recente lijst van de ARC-Rapporten is te vinden op

4 Inhoud 1 Inleiding Aanleiding voor het onderzoek Ligging van het onderzoeksgebied Onderzoeksgeschiedenis Doel van het onderzoek Werkwijze Resultaten Bodemopbouw Sporen en structuren Vondsten Conclusies 12 4 Waardering volgens KNA Aanbeveling 15 6 Samenvatting 16 Bijlagen 18 1

5 Projectgegevens Projectnaam Nieuwbouwwoning met garage Dalem 23 Projectcode 2010/345 CIS-code Status Definitief (Maart 2012) Projectleider Contact Opdrachtgever Contact Bevoegd gezag Contact Adviseur van de gemeente Contact B. Klooster , BRO Boxtel, dhr. A. van Dooren , Gemeente Bladel, dhr. J.C.E. Kok , SRE Milieudienst, mw. drs. R. Berkvens , Locatiegegevens Toponiem Dalem 23 Plaats Hapert Gemeente Bladel Provincie Noord-Brabant Kaartblad 57A RD-coördinaten NW: / NO: / ZO: / ZW: / Oppervlakte Plangebied: ca m 2 Onderzoekslocatie: ca m 2 Beschrijving plangbebied Geologie Geomorfologie Bodem Historische situatie Archeologische verwachting Formatie van Sterksel met een dek van de Formatie van Boxtel, Laagpakket van Wierden Terrasafzettingsvlakte bedekt met dekzand Hoge zwarte enkeergronden, grondwatertrap VI Op de kadastrale minuut van ca is het onderzoeksgebied nog onbebouwd. Volgens de IKAW is de trefkans op het aantreffen van archeologische waarden uit de periode Laat-Paleolithicum Nieuwe Tijd in het onderzoeksgebied hoog. Deze verwachting is overgenomen op de waardenkaart van de provincie Noord-Brabant. 2

6 Dalem Afbeelding 1. Topografische kaart van het plangbebied (rood omkaderd) en omgeving, voorzien van RD-coördinaten. Bron: Topografische Dienst Nederland.

7 1 Inleiding 1.1 Aanleiding voor het onderzoek In opdracht van BRO Boxtel heeft Archaeological Research & Consultancy (ARC bv) een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven (IVO-P) uitgevoerd op de locatie Dalem 23 te Hapert. De aanleiding voor dit onderzoek is de geplande nieuwbouw van twaalf woningen op de locatie. Het onderzoek is uitgevoerd in januari De projectleiding was in handen van drs. B. Klooster. De veldtechniek werd verzorgd door ing. M.C. Botermans en mw. drs. M.C. Blom. Het onderzoek is uitgevoerd conform de eisen die gesteld worden in de Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.2) Ligging van het onderzoeksgebied Het plangbebied ligt in het midden van het gehucht Dalem en is omsloten door de straat Dalem (afb. 1). Op het terrein is een verenigingsgebouw aanwezig. Het achterterrein is begroeit met gras. Het plangbebied heeft een maaiveldhoogte van ca. 30 m +NAP. 1.3 Onderzoeksgeschiedenis In april 2010 is door ARC bv een bureau-onderzoek uitgevoerd voor het plangbebied (Thijs 2010). Volgens het rapport van dit onderzoek ligt het plangbebied waarschijnlijk op een terrasafzettingsvlakte tussen het beekdal van het Dalems Stroompje en enkele hogere dekzandruggen ten oosten van het plangbebied. Op het plangbebied zijn hoge zwarte enkeerdgronden aanwezig. Hierdoor heeft het plangbebied een hoge trefkans op archeologische sporen en/of resten uit de periode Laat-Paleolithicum - Nieuwe Tijd. In de omgeving zijn vondsten gedaan uit het Neolithicum, de Midden-Bronstijd en de periode Late Middeleeuwen - Nieuwe Tijd. De hoge trefkans zal door de lage grondwaterstand voornamelijk betrekking hebben op anorganische resten zoals vuursteen, verbrand bot en houtskool. Het complextype en de omvang kunnen niet nader worden gespecificeerd. Het grootste deel van het plangbebied was, afgezien van de huidige bebouwing, in het verleden waarschijnlijk nooit bebouwd. Er zijn in het bureau-onderzoek buiten de huidige bebouwing geen aanwijzingen gevonden voor (recente) vergraving van het bodemarchief. 1.4 Doel van het onderzoek Doel van het proefsleuvenonderzoek is het aanvullen en toetsen van de gespecificeerde archeologische verwachting, zoals geformuleerd in het voorafgaande 1 De inhoud van de KNA kan worden geraadpleegd op 4

8 bureau-onderzoek. In het Programma van Eisen, dat is opgesteld door mw. drs. M.J.M. de Wit & drs. N. van Malssen (ARC bv), zijn daartoe de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1 In welke mate is het gebied verstoord? 2 Wat is de geologische/bodemkundige opbouw? 3 Wat is de aard, omvang, kwaliteit en verloop van de archeologische sporen en sporenclusters? 4 Uit welke periode(n) dateren de sporen? 5 Uit welke periode(n) dateert het esdek? 6 Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of vondstcategorieën behoren zij? 7 Is er een relatie te leggen tussen de archeologische vondsten en sporen? 8 Wat is de relatie van vondsten en sporen met de eerder aangetroffen vondsten en sporen in de omgeving? 9 Is er sprake van verschillende bewoningsfasen? 10 Wat is de relatie tussen de aangetroffen sporen/structuren en het omringende landschap? 11 Welke vindplaatstypen zijn er aangetroffen? 12 Zijn de aangetroffen vindplaatsen behoudenswaardig? 13 Indien het onderzoek geen archeologische resten of categoriaal beperkte archeologische fenomenen (bijvoorbeeld alleen losse vondsten) oplevert, welke verklaring is hiervoor dan te geven? Is er (bijvoorbeeld) sprake van: aantoonbare afwezigheid van bewoning en / of actief landgebruik, verstoring van antropogene aard, beperking van de archeologische waarnemingsmogelijkheden door bodemprocessen, beperking van de archeologische waarnemingsmogelijkheden door werk- of weersomstandigheden? 14 Welke postdepositionele processen hebben zich afgespeeld en wat is het effect daarvan? Wat is de invloed van het gevormde esdek op de archeologische niveaus? Dekt het plaggendek alle sporen af of zijn er ook sporen gegraven vanuit of door het plaggendek? 1.5 Werkwijze Het plangebied heeft een oppervlak van ca m 2. Van dit oppervlak diende, conform het selectiebesluit van de gemeente Bladel, ca m 2 onderzocht te worden: de locatie van de geplande nieuwbouw. Dit betekent dat max. 100 m 2 aan proefsleuven kon worden aangelegd. Er zijn drie proefsleuven van 3 10 m aangelegd met een noordzuidoriëntatie, wat betekent dat ca. 9% van het totale oppervlak van het plangebied is onderzocht (afb. 2 en 3). In het veld werd de exacte ligging bepaald op basis van de omstandigheden ter plaatse; dit kwam er op neer dat de sleuven binnen de geplaatste omheining met schrikdraad werden gesitueerd. De werkputten werden laagsgewijs verdiept met behulp van een graafmachine met een gladde bak, daar waar nodig met de hand bijgeschaafd, waarbij vondsten per spoor en/of per vak werden verzameld. Alle relevante vlakken werden getekend, gefotografeerd en met behulp van DGPS ingemeten, waarbij ook de maaiveldhoog- 5

9 Afbeelding 2. Het plangbebied (rood omlijnd): blauw omlijnd de huidige bebouwing, groen omlijnd de toekomstige bebouwing en in bruin de te onderzoeken zone. tes werden genomen. Vlak 1 werd aangelegd in de top van het dekzand. Aangezien het esdek grotendeels was verwijderd, vermoedelijk in de jaren 80 van de vorige eeuw, en vervangen door een ophogingspakket dat bestond uit een puinhoudende laag, is doorgegraven tot onder genoemd ophogingspakket en het restant van het esdek. Er zijn foto s gemaakt van de representatieve profielen en grondsporen (vlak en coupe). De aangetroffen verstoringen zijn in het veld geïnterpreteerd en gedateerd. Greppels zijn, in de daarvoor geschikte proefsleuf voor het profiel langs, gecoupeerd. Alle lagen zijn afgezocht met een metaaldetector. Per werkput werden twee tot drie profielopnames gedocumenteerd aangezien de eenvoudige stratigrafie met één kolomprofiel om de 10 m voldoende kon worden beschreven. Na afloop zijn de proefsleuven weer dichtgegooid; door het vele grondwater was het niet mogelijk om de bodem vervolgens aan te rijden. 6

10 Legenda Proefsleuf Onderzoeksgebied Profielaanduiding Meters Afbeelding 3. Overzicht van de aangelegde proefsleuven.

11 2 Resultaten 2.1 Bodemopbouw De bodemopbouw was globaal als volgt: direct onder de bouwvoor is een puinpakket aangetroffen dat in werkput 3, waar alleen een restant van het esdek werd aangetroffen, tot in de onderkant van het esdek reikte. Dit restant van het esdek ligt vervolgens op dekzand (afb. 5). 2.2 Sporen en structuren Tijdens het onderzoek zijn twee sporen aangetroffen: een sloot een een smal greppeltje. Sloot Een dichtgegooide sloot (wp1 en 2/s2, wp3/s3; afb. 6) van ca. 5,5 m breed en 1,35 m diep met een zwarte zeer humeuze vulling werd in alle werkputten aangetroffen. De slootvulling bestond uit het materiaal van het zwartbruine esdek dat in dit zuidelijke deel van het terrein grotendeels was afgegraven en waarvan in werkput 3 alleen de overgangslaag met het dekzand werd aangetroffen. Aan weerszijden van de slootvulling waren twee ca. 0,2 m brede en 0,4 m diepe greppels gegraven met dezelfde vulling. Beide greppels en de slootvulling zijn als één spoor gedocumenteerd, hoewel het goed mogelijk is dat de flankerende greppels jonger dan wel ouder zijn. Vanwege het ontbreken van voldoende daterend vondstmateriaal in de sloot kon deze niet worden gedateerd, maar de erboven liggende, vervuilde laag bevatte onder andere 20e-eeuws puin (waaronder plastic en batterijen). Het bouwpuin bestond uit veel natuursteen en is vermoedelijk afkomstig van de voorganger van het huidige huis dat in de 20e eeuw is gebouwd. De sloot staat niet afgebeeld op de Bonnekaart uit 1900, maar staat wel aangegeven op de kadastrale minuut van ca Hieruit blijkt dat de sloot vermoedelijk in de tweede helft van de 19e eeuw is dichtgegooid. De sloot lag in lijn met de verkaveling van het gebied rond Dalem. Het huidige, rond 1930 gebouwde huis staat met zijn zuidwesthoek vrijwel op de rand van de sloot. Dit huis staat op de plek van een huis dat staat afgebeeld op de historische kaart van rond 1900 (afb. 4). Op de kadastrale minuut van 1820 is deze plek echter onbebouwd. De rest van het terrein was in ieder geval vanaf de 19e eeuw onbebouwd. Greppel Op een afstand van 2,5 m ten zuiden van de smalle zuidelijke zijgreppel van de sloot liep in werkput 3 parallel aan de sloot een smal, ca. 0,1 m tot 0,3 m breed greppeltje (s2; afb. 6). De vulling van deze greppel was nauwelijks humeus en lichtgrijs van kleur. In dit ondiepe spoor, dat ca. 30 cm dieper reikte dan de onderzijde van het restant van het esdek, zijn geen vondsten aangetroffen. 8

12 Afbeelding 4. Het plangbebied (rood omlijnd) op een militair-topografische kaart (Bonneblad) van ca Vondsten Er zijn twee vondsten aangetroffen: een scherf industrieel wit met blauw aardewerk dat in de late 18e- of 19e eeuw te dateren is en een loden kogel met een doorsnee van 1,5 cm uit de 16e- tot 19e eeuw. Beide zijn afkomstig uit de slootvulling. Deze hoeveelheid vondstmateriaal is niet genoeg om sporen zoals het esdek, de sloot en het greppeltje mee te dateren. De vondsten worden derhalve niet geschikt geacht om te deponeren. 9

13 S 2 Put 1, P1 S2 Put 2, P1 S 901 S 903 S 902 V 1 S 3 V 2 S 1 S 2 Put 3, P1 Afbeelding 5. Overzicht van de profielopnames. S901 S m +N m +NAP m +NAP S 1 Legenda Bouwvoor Esgreppel Recente verstoring Laag C-horizont NAP-hoogte Meters

14 Legenda Sloot Recente verstoring Greppel C-horizont S 1 S 2 S 2 Put 1 S 3 S 3 S 1 S 2 Put 3 Afbeelding 6. Overzicht van de aangetroffen sporen S 2 S 1 Put 2 Ç Meters

15 3 Conclusies Op basis van de resultaten van het onderzoek kunnen de volgende onderzoeksvragen worden beantwoord: 1 In welke mate is het gebied verstoord? Het onderzoeksgebied is in de tweede helft van de 20e eeuw deels afgegraven waarna de grond is aangevuld met een puinhoudende laag. 2 Wat is de geologische/bodemkundige opbouw? De oorspronkelijke opbouw is een esdek op dekzand (Formatie van Boxtel). 3 Wat is de aard, omvang, kwaliteit en verloop van de archeologische sporen en sporenclusters? De slootvulling in het esdek is goed te volgen; het aan de zuidzijde gelegen schone en vondstloze esgreppeltje is alleen in werkput 3 aangetroffen. 4 Uit welke periode(n) dateren de sporen? Deze vraag kan gezien het vrijwel geheel ontbreken van vondstmateriaal in het esgreppeltje niet worden beantwoord. De sloot is in de tweede helft van de 19e eeuw dichtgegooid. Het afgraven van het esdek rond het huis en het weer aanvullen met puinhoudende grond heeft, gezien het aangetroffen plastic en de batterijen, plaatsgevonden in de tweede helft van de 20e eeuw. 5 Uit welke periode(n) dateert het esdek? Het esdek kan op basis van dit onderzoek niet worden gedateerd. 6 Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of vondstcategorieën behoren zij? Er is een fragment industrieel aardewerk uit de 19e eeuw aangetroffen alsmede een loden kogel uit de 16e 19e eeuw. Beide vondsten zijn in de sloot aangetroffen. 7 Is er een relatie te leggen tussen de archeologische vondsten en sporen? Anders dan de algemene constatering dat in sloten altijd dumpmateriaal wordt aangetroffen, valt er niets te zeggen over de relatie tussen sporen en de vondsten. 8 Wat is de relatie van vondsten en sporen met de eerder aangetroffen vondsten en sporen in de omgeving? De hoeveelheid vondsten is te beperkt om deze vraag te kunnen beantwoorden. 9 Is er sprake van verschillende bewoningsfasen? Het huidige, uit de 20e eeuw daterende huis, staat met de zuidoostelijke hoek op de slootvulling. Dit wijst erop dat de oude verkaveling deels is gewijzigd. De sloot komt op de historische kaarten van na het eerste kwart van de 19e eeuw niet voor en is wellicht in deze periode dichtgegooid. 10 Wat is de relatie tussen de aangetroffen sporen/structuren en het omringende landschap? De sloot en het greppeltje zijn in lijn met het patroon van de verkaveling rond Dalem. 11 Welke vindplaatstypen zijn er aangetroffen? Er zijn verkavelingssporen aangetroffen. 12 Zijn de aangetroffen vindplaatsen behoudenswaardig? 12

16 Er zijn geen behoudenswaardige vindplaatsen aangetroffen. 13 Indien het onderzoek geen archeologische resten of categoriaal beperkte archeologische fenomenen (bijvoorbeeld alleen losse vondsten) oplevert, welke verklaring is hiervoor dan te geven? Is er (bijvoorbeeld) sprake van: aantoonbare afwezigheid van bewoning en / of actief landgebruik, verstoring van antropogene aard, beperking van de archeologische waarnemingsmogelijkheden door bodemprocessen, beperking van de archeologische waarnemingsmogelijkheden door werk- of weersomstandigheden? Het gebied bleek door menselijk ingrijpen te zijn verstoord. Daarnaast werd het doen van archeologische waarnemingen ernstig beperkt door de zeer kleine werkputten. 14 Welke postdepositionele processen hebben zich afgespeeld en wat is het effect daarvan? Wat is de invloed van het gevormde esdek op de archeologische niveaus? Dekt het plaggendek alle sporen af of zijn er ook sporen gegraven vanuit of door het plaggendek? De sloot en het greppeltje zijn vanuit het esdek gegraven en zijn derhalve jonger dan het esdek. Indien zich onder het esdek toch nog oudere sporen bevinden, dan verkeren deze waarschijnlijk in een redelijke tot goede staat. 13

17 4 Waardering volgens KNA 3.1 Hieronder wordt de waardering gegeven van de resultaten volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1. De waardering bestaat uit een scoretabel met uitleg en een beslissingsdiagram. In de scoretabel worden de resultaten van het onderzoek van een gewicht voorzien (mogelijke scores: 1 t/m 3). Een laag getal representeert een lage waarde en een hoog getal een hoge waarde. In het beslissingsdiagram wordt op basis van de scores in de tabel bepaald of het object behoudenswaardig is. De behoudenswaardigheid van de vindplaats is het leidende criterium voor het bepalen van de noodzaak voor vervolgonderzoek. Een korte uitwerking van de criteria waarmee in de scoretabel rekening is te vinden bijlage 1. Voor een volledige beschrijving van de normen en regels volgens welke deze waardering tot stand is gekomen, wordt verwezen naar de website van SIKB ( waar de documentatie voor deze waardering is te vinden onder Archeologie, KNA 3.1, H3 Inventariserend veldonderzoek, Waarderen (VS07). Beleving opmerkingen schoonheid Nvt herinneringswaarde Nvt Fysieke kwaliteit score opmerkingen gaafheid 2 De aangetroffen sporen verkeerden in een redelijk goede staat. conservering Er hoeft geen vondstmateriaal te worden geconserveerd. Inhoudelijke kwaliteit score opmerkingen zeldzaamheid 1 Sloten en greppels zijn een veel voorkomend fenomeen. informatiewaarde Nvt ensemblewaarde Nvt representativiteit Nvt Beleving laag hoog Fysieke kwaliteit bovengemiddeld laag Inhoudelijke kwaliteit bovengemiddeld Behoudenswaardig Hoge inh. kwaliteit ja laag nee Representativiteit nee ja Niet behoudenswaardig 14

18 5 Aanbeveling Gezien de sterke mate van verstoring van het terrein en de verwaarloosbare inhoudelijke kwaliteit van de nieuwetijdse sporen en vondsten wordt geadviseerd om geen aanvullend archeologisch onderzoek uit te laten voeren ter plekke van de onderzoekslocatie. Hierbij moet worden opgemerkt dat het uitgevoerde onderzoek een steekproef is, dat conform het selectiebesluit van de gemeente is uitgevoerd op een deel (ca m 2 ) van een plangebied van ca m 2. Daarom geldt dit advies alleen voor het voorgeselecteerde deel van 1000 m 2. De opmerking in het selectieadvies van de gemeente dat als op het overige gedeelte in de toekomst ingrijpende bewerkingen plaatsvinden dient alsnog archeologisch onderzoek plaats te vinden blijft van kracht. De dubbelbestemming archeologische waarden blijft hier in elk geval gehandhaafd. Wanneer bij de uitvoering van de geplande bodemverstorende werkzaamheden onverhoopt grondsporen en/of vondsten worden aangetroffen, dient hiervan direct melding te worden gedaan bij de betrokken bevoegde overheid. Voor dergelijke vondsten bestaat een wettelijke meldingsplicht ex. artikel 47 van de Monumentenwet Bij graafwerkzaamheden dient men dan ook attent te zijn op eventuele vondsten. Opdrachtgever verplicht de aannemers om attent te zijn op eventuele vondsten en/of sporen tijdens de werkzaamheden en verplicht hen archeologische vondsten onverwijld te melden. 15

19 6 Samenvatting In januari 2011 heeft Archaeological Research & Consultancy in opdracht van BRO Boxtel een archeologisch onderzoek uitgevoerd op de locatie Dalem 23 te Hapert in de gemeente Bladel. Tijdens het onderzoek zijn een ernstig verstoord esdek, een sloot en greppeltje en twee vondsten uit de Nieuwe Tijd aangetroffen. Er is dus geen vindplaats aangetroffen die als behoudenswaardig is aan te duiden. Daarom is geadviseerd om geen verder archeologisch onderzoek uit te laten voeren en dat de locatie vrijgegeven kan worden. 16

20 Literatuur Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Assen (Fysische geografie van Nederland). 4e, geheel herziene druk. Brandt, R.W. et al. (red.), ARCHIS. Archeologisch Basis Register, versie 1.0. Amersfoort. Mulder, E.F.J. de, M. C. Geluk, I.L. Ritsema, W. E. Westerhoff & T. E. Wong, De ondergrond van Nederland. Groningen/Houten. Thijs, W.J.F., Een archeologisch bureau-onderzoek voor de locatie Dalem 23 te Hapert, gemeente Bladel (NB). Geldermalsen (ARC-Rapporten ). 17

21 Bijlage 1 Waarderingscriteria conform KNA 3.2 Beleving opmerkingen schoonheid zichtbaarheid vanaf het maaiveld als landschapselement; vorm en structuur; relatie met omgeving herinneringswaarde verbondenheid met feitelijk historische gebeurtenis; associatie met toegeschreven kwaliteit of betekenis Fysieke kwaliteit scores opmerkingen gaafheid 1/2/3 aanwezigheid sporen; gaafheid sporen; ruimtelijke gaafheid; stratigrafie intact; mobilia in situ; ruimtelijke relatie tussen mobilia onderling; ruimtelijke relatie tussen mobilia en sporen; aanwezigheid antropogeen biochemisch residu; stabiliteit van de natuurlijke omgeving conservering 1/2/3 conservering artefacten (metaal/overig) conservering organisch materiaal Inhoudelijke kwaliteit scores opmerkingen zeldzaamheid 1/2/3 het aantal vergelijkbare vindplaatsen van goede kwaliteit uit dezelfde periode binnen dezelfde archeoregio waarvan de aanwezigheid is vastgesteld; idem, op basis van een recente en specifieke verwachtingskaart informatiewaarde 1/2/3 opgraving/onderzoek van vergelijkbare vindplaatsen binnen dezelfde archeoregio (minder/meer dan 5 jaar geleden; volledig/partieel); recent en systematisch onderzoek in de betreffende archeoregio; recent en systematisch onderzoek van de betreffende archeologische periode; passen binnen vastgesteld onderzoeksprogramma van universitair instituut of Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ensemblewaarde 1/2/3 synchrone context (voorkomen van vindplaatsen uit dezelfde periode binnen de micro-regio); diachrone context (voorkomen van vindplaatsen uit opeenvolgende perioden binnen de micro-regio); landschappelijke context (fysisch- en historisch-geografische gaafheid van het contemporaine landschap); aanwezigheid van contemporaine organische sedimenten in de directe omgeving representativiteit kenmerkendheid voor een bepaald gebied en/of periode; het aantal vergelijkbare vindplaatsen van goede fysieke kwaliteit uit dezelfde periode binnen dezelfde archeoregio waarvan de aanwezigheid is vastgesteld en waarvan behoud is gegarandeerd; idem, op basis van een recente en specifieke verwachtingskaart 18

22 Chronostratigrafische eenheden Holoceen Laat-Weichselien (Laat-Glaciaal) 0 Jaren geleden Chronostratigrafische eenheden Subatlanticum Subboreaal 14 C-jaren geleden Archeologische periode Nieuwe Tijd Late Middeleeuwen Eemien Saalien-complex n. Chr n. Chr. 450 n. Chr. 12 v. Chr. 800 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr. Ca jaar geleden Pleistoceen Midden-Pleistoceen Laat-Pleistoceen Weichselien (Glaciaal) Laat- Holoceen Vroege Middeleeuwen Holsteinien Elsterien Midden-Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg-Weichselien (Vroeg-Glaciaal) Atlanticum Midden- Holoceen Boreaal Preboreaal Vroeg- Holoceen Holoceen Late Dryas Allerød-interstadiaal Vroege Dryas Bølling-interstadiaal Laat-Pleniglaciaal Midden-Pleniglaciaal Vroeg-Pleniglaciaal Romeinse Tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Mesolithicum Laat-Paleolithicum Tijd Pleniglaciaal Glaciaal Laat-Glaciaal Bijlage 2. Een overzicht van geologische (chronostratigrafische) en archeologische periodes. Door: A.J. Wullink. Gebaseerd op: Brandt et al. 1992; De Mulder et al. 2003; Berendsen 2004.