Prekenserie Waarom #1 1 Hervormde Gemeente Buren ds. Leon de Borst 06 maart 2011

Transcriptie

1 Prekenserie Waarom #1 1 Woord vooraf Als God liefde is en Hij is almachtig. Waarom is er dan pijn en leed in de wereld? Als ik getroffen ben door tegenslag, door ziekte word geplaagd, waarom laat God het toe? Deze vraag wil ik de komende weken eerlijk onder ogen zien. In het licht van de Bijbel. Ik weet ook: het is niet alleen met het verstand te beantwoorden. Het is voor mij een waagstuk om het als onderwerp te behandelen. Want het wordt pas echt spannend als je er zelf midden in zit. Voor wie met een groot kwaad in zijn of haar leven wordt geconfronteerd voldoet geen enkel antwoord. Vooraf wil ik duidelijk stellen: Het is niet de bedoeling mensen te kwetsen met theoretische antwoorden, die geen voldoening geven, of de pijn lijken te ontkennen of ontkrachten. Iemand die een bepaalde vorm van leed overkomen is, heeft misschien meer aan een pastoraal gesprek dan een verklaring van de theologische moeilijkheden. Ik denk vaak terug aan iemand met wie ik regelmatig gesprekken had; laat ik haar Annie noemen. Zij kreeg absurd veel verdriet, onrecht en tegenslag en pijn op haar bordje. Maar toch: voor hen die midden in de pijn en de vragen zijn: een mens is ook verstand. Mijzelf en Annie hebben theologische verklaringen ook heel praktisch troost gegeven. Voor wie hoopt op een definitief antwoord, heb ik een teleurstellende mededeling. Die heb ik ook niet. Maar omdat de vraag zo vaak en hevig gesteld wordt, wil ik er ook niet aan voorbij gaan. Verder geloof ik dat het ook niet goed is de vraag zo snel mogelijk te smoren in gelovigheid, dat zegt: Laten we hier maar niet over nadenken. God zal het wel weten, je moet maar gewoon vertrouwen dat het goed zit. Ondanks dat Ik geen compleet antwoord heb, hoop ik dat de deelantwoorden toch waardevol voor u zijn. Bijbelgedeelte van 6 maart Genesis 3 1 Van alle in het wild levende dieren die God, de HEER, gemaakt had, was de slang het sluwst. Dit dier vroeg aan de vrouw: Is het waar dat God gezegd heeft dat jullie van geen enkele boom in de tuin mogen eten? 2 We mogen de vruchten van alle bomen eten, antwoordde de vrouw, 3 behalve die van de boom in het midden van de tuin. God heeft ons verboden van de vruchten van die boom te eten of ze zelfs maar aan te raken; doen we dat toch, dan zullen we sterven. 4 Jullie zullen helemaal niet sterven, zei de slang. 5 Integendeel, God weet dat jullie de ogen zullen opengaan zodra je daarvan eet, dat jullie dan als goden zullen zijn en kennis zullen hebben van goed en kwaad. 6 De vrouw keek naar de boom. Zijn vruchten zagen er heerlijk uit, ze waren een lust voor het oog, en ze vond het aanlokkelijk dat de boom haar wijsheid zou schenken. Ze plukte een paar vruchten en at ervan. Ze gaf ook wat aan haar man, die bij haar was, en ook hij at ervan. 7 Toen gingen hun beiden de ogen open en merkten ze dat ze naakt waren. Daarom regen ze vijgenbladeren aan elkaar en maakten er lendenschorten van. 8 Toen de mens en zijn vrouw God, de HEER, in de koelte van de avondwind door de tuin hoorden wandelen, verborgen zij zich voor hem tussen de bomen. 9 Maar God, de HEER, riep de mens: Waar ben je? 10 Hij antwoordde: Ik hoorde u in de tuin en werd bang omdat ik naakt ben; daarom verborg ik me. 11 Wie heeft je verteld dat je naakt bent? Heb je soms gegeten van de boom waarvan ik je verboden had te eten? 12 De mens antwoordde: De vrouw die u hebt gemaakt om mij terzijde te staan, heeft mij vruchten van de boom gegeven en toen heb ik ervan gegeten. 13 Waarom heb je dat gedaan? vroeg God, de HEER, aan de vrouw. En zij antwoordde: De slang heeft me misleid en toen heb ik ervan gegeten. 14 God, de HEER, zei tegen de slang: Vervloekt ben jij dat je dit hebt gedaan, het vee zal je voortaan mijden, wilde dieren wenden zich af; op je buik zul je kruipen

2 Prekenserie Waarom #1 2 en stof zul je eten, je hele leven lang. 15 Vijandschap sticht ik tussen jou en de vrouw, tussen jouw nageslacht en het hare, zij verbrijzelen je kop, jij bijt hen in de hiel. 16 Tegen de vrouw zei hij: Je zwangerschap maak ik tot een zware last, zwoegen zul je als je baart. Je zult je man begeren, en hij zal over je heersen. 17 Tegen de mens zei hij: Je hebt geluisterd naar je vrouw, gegeten van de boom die ik je had verboden. Vervloekt is de akker om wat jij hebt gedaan, zwoegen zul je om ervan te eten, je hele leven lang. 18 Dorens en distels zullen er groeien, toch moet je van zijn gewassen leven. 19 Zweten zul je voor je brood, totdat je terugkeert tot de aarde, waaruit je bent genomen: stof ben je, tot stof keer je terug. Boodschap van 6 maart Wat mij vooral motiveert om dit aan de orde te stellen is dit: Ik heb tientallen gesprekken gehad waarbij niet gelovigen mij de vraag voorlegden: Jij gelooft in een God van liefde, maar als Hij bestond dan waren er geen oorlogen en ziektes in de wereld. Conclusie: God bestaat niet. Ik heb deze vraag nog vaker gesteld gekregen door mensen die wel gelovig zijn. Die zich afvragen of de God waarin ze geloven wel werkelijk goed kan zijn. Mijn punt in deze eerste poging tot een antwoord wordt geïllustreerd door het volgende voorbeeld: Als er rommel ligt in een park: wie zijn schuld is dat? Is dat de schuld van de gemeentereiniging? Moet de medewerker van gemeentereiniging (of in ons geval: God) steeds maar de rommel opruimen die anderen maken? Zo zou God in de ogen van velen aan één stuk door de gevolgen van onze verkeerde keuzes ongedaan moeten maken. De vraag ligt voor: Moeten we wel eerst naar God wijzen? Wijs eens omhoog. Als je met 1 vinger naar een ander wijst, hoeveel wijzen er dan naar jezelf? Wat me in die gesprekken altijd opvalt is dit: Nooit zegt iemand: ik weet wel dat wij er zelf een potje van maken en het meeste leed doen we elkaar aan als mensen. Maar waar komt de rest vandaan? Dat is nu precies het eerste antwoord op de vraag Waar komt het kwaad vandaan? Van de mens zelf! Door de mens te maken nam God een enorm risico. Want het kwaad is een niet te voorkomen bijproduct van Gods actie om de mens te maken. De mens met een vrije wil, die zowel goede keuzes, als slechte keuzes kan maken. Als we alleen maar voor het goede konden kiezen, zou dat geen echte vrije keus zijn. De mens zou niet veel meer zijn dan een robot of marionet.

3 Prekenserie Waarom #1 3 Maar, misschien zegt iemand: dat is altijd nog beter dan het risico op kwaad te lopen. Dat is precies wat Iwan Karamazov tegenwerpt in gesprek met zijn broertje Aljosha in Dostojewski s meesterwerk: De Gebroeders Karamazov. Mijn beurs staat mij beslist niet toe om zo n hoge entreeprijs te betalen. Daarom haast ik me ook om mijn toegangskaartje terug te geven. Het is niet zo dat ik God niet erken, Aljosja, maar zeer onderdanig geef ik Hem mijn entreebiljet terug. Met andere woorden: Had God zijn scheppingsproject maar achterwege gelaten. De prijs is me te hoog! Denkt u: daar zit wat in! Dan stel ik u de vraag persoonlijk: Wat zou u zelf kiezen? Niet geleefd te hebben. Of dit leven, met de mogelijkheid van kwaad? Tenzij u suïcidale gedachten koestert, zou ieder mens kiezen voor dit leven. Juist omdát het zo briljant in elkaar zit. Ten diepste heeft Gods nemen van dit risico te maken met de optie scheppen van liefde. De vrijheid is er om de liefde en de liefde is er dóór de vrijheid. Liefde neemt immers altijd een enorm risico. Om pijn te lijden. Om afgewezen te worden. Om je geliefde te zien lijden. Om van je geliefde afgesneden te worden. Maar dat weerhoudt volgens mij niemand om lief te hebben. Hoogstens even als ons hart gebroken is. Het doet ons alleen maar sterker liefhebben. Het is een kwelling die we onszelf vrijwillig en van ganser harte opleggen. Zoals de bruid uit het liefdeslied in de Bijbel, Hooglied, zegt: 8:6 Sterk als de dood is de liefde, beklemmend als het dodenrijk de hartstocht. De liefde is een laaiend vuur, een vlam van de Heer. Het kenmerk van vuur is dat het heet is. Prachtig om naar te kijken en om je aan te warmen als het koud is. Maar enorm gevaarlijk als je te dichtbij komt. Hier kun je weer tegenwerpen: had God dan niet een wereld kunnen maken waarin het kwaad niet zoveel kwaad kon? Waarin dood niet echt dood is? Waar je net als in een computerspel vele levens hebt en als die op zijn het spel opnieuw kan beginnen? Waar we beschermd worden tegen onszelf? Waar als iemand een hamer gebruikt voor een spijker, dat ie hard is en als ie het gebruikt tegen een ander, dat hij zacht wordt als een spons? Waar het vuur terugwijkt als we te dichtbij komen? Dan komen we weer uit bij het voorbeeld van de gemeentereiniging. God moet alles maar oplossen. Het lijkt aantrekkelijk, maar levert weer een nieuw probleem op. Op die manier zou de werkelijkheid namelijk ook erg onvoorspelbaar en onbetrouwbaar worden. Als iemand van het dak van een flat valt, en God heft de zwaartekracht op, wat gebeurt er vervolgens met bloempotten op de balkons? Die waaien er dan af. Wat voor de een goed is kan de ander weer kwaad doen. En zeg nu zelf: zouden we onszelf in zo n wereld serieus genomen voelen? Waarin we tot op het bot asociaal en egoïstisch konden handelen, zonder dat het gevolgen zou hebben? God zou ons als (gedeeltelijk) onvrije kinderen moeten behandelen en volwassen liefde kreeg geen kans. Dus plaatst God ons in een wereld waarin de mogelijkheid om lief te hebben bestaat, waardoor het kwaad helaas een optie is. Ik zeg dit nu even kortweg, maar dat heeft natuurlijk onvoorstelbare gevolgen. Want de mens heeft Zijn liefde vervolgens geweigerd. En doet dat steeds weer. De Bijbel noemt dat zonde. Hierdoor is het kwaad niet alleen een optie, maar de regel geworden. Deze mogelijkheid is voor de mens zo overheersend en voor de bestemming van de mens zo fataal geworden, dat de geschiedenis van God met mensen zoals we die kennen één voortdurende reactie van God op die abnormaliteit is.

4 Prekenserie Waarom #1 4 In Genesis, het eerste bijbelboek, staat het kernverhaal van de eerste verkeerde keuze, het begin van het einde. Dat het helemaal aan het begin staat is een teken dat het iets is wat structureel is voor mensen. Hier heeft de gelovige mens het oerantwoord gevonden voor de introductie van het kwaad. In het kiezen voor eigen kennis. Voor onafhankelijk leven van God. In de tuin waarin Adam en Eva geplaatst waren, stond één boom waarvan ze niet mochten eten. De slang verleidt Eva tot het nemen van de vrucht. De mens ziet in dat hij iets verkeerds heeft gedaan en verbergt zich in schaamte voor God. Wat blijkt verderop: de mens is niet de enige die de waarom-vraag stelt: God stelt hem ook. Aan de mens: Waarom heb je dat gedaan? God wijst de vinger eerst terug. De reactie van de vrouw is opmerkelijk: ze draait er omheen. Eigenlijk hadden de vruchten er heerlijk uitgezien, en ze vond het aanlokkelijk dat de boom haar wijsheid zou schenken. Uiterlijke verleiding en innerlijke verleiding samen. Maar dat geeft ze niet toe. Het was de slang! De slang heeft me misleid. Ook hier zie je het weer. Niet naar jezelf wijzen. Maar naar een ander. De schuld-reflex. Wie ik? Ik heb het niet gedaan? Het was een ander! Veel kennis van goed en kwaad had het niet opgeleverd. Of toch wel. Opeens was de mens bekend met het liegen. Dat is het eerste gevolg van de zonde. Het lijkt niet zo n probleem. We vertellen allemaal wel eens een leugentje. Of meer dan één. Maar laten we eens heel even stil staan bij enkel al de gevolgen van iets zo algemeen en bijna geaccepteerd als leugens. Stel dat niemand ooit een leugen zou vertellen. Niet heel romantisch als je partner na een mislukt bezoek aan de kapper vraagt: hoe zie ik er uit. Maar toch. Als niemand meer zou frauderen. Of zou stelen van zijn baas. Het zou verschrikkelijk zijn voor de ambtenaren. Ik denk dat 1/3 zonder werk zit. Allen die gegevens controleren - natuurlijk blijven vergissingen mogelijk -, maar het leger van fraude-inspecteurs, het ministerie van justitie, de rechtbanken, de politie, de advocatuur, notarissen. Die kunnen met veel minder mensen af. maar als al die mensen in de zorg en onderwijs gingen werken. Zou de wereld er al niet heel anders uitzien? Het tweede gevolg, en dat is nog belangrijker, is dat de eerste zonde een verandering in de relatie tot God teweeg bracht. Niet langer was de mens onschuldig. Daardoor kwam schaamte over de mens. Het liefst kroop hij weg voor God. En dat is denk ik nóg zo. Ik zie dat in de kerkverlating. Als je niet stevig (positief) geprikkeld wordt, heeft een mens de neiging om maar niet meer te gaan, niet meer zeer actief het contact met God te zoeken. Ik besef volkomen: Dit antwoord voldoet niet helemaal. Het verklaart slechts een deel van de verschillende soorten kwaad die er bestaan. Het is een verklaring voor zogenoemde morele leed. Dat is datgene wat mensen elkaar aandoen. Door oorlog, misdaad of zelfzuchtig gedrag. Of wat mensen zichzelf aandoen: een kapotte lever door de drank, of een gebroken been door die te steile piste. Hiervan is duidelijk dat het de schuld van de mens is. Daarnaast bestaat er natuurlijk leed, veroorzaakt door aardbevingen, lawines, vulkanen, overstromingen en orkanen etc. Waardoor soms vele mensenlevens in één keer weggerukt worden. In deze categorie vallen ook ziektes zoals: kanker, spierziekten, cystische fybrose, en een verschrikkelijke hoeveelheid meer. Met die laatste soort leed hebben we denk ik het meeste moeite. Die laat zich niet zomaar verklaren uit verkeerde keuzes.

5 Prekenserie Waarom #1 5 Bovendien worden veel mensen voor ons gevoel onschuldig getroffen. Dat kun je onrechtvaardig vinden. Waarom sterft een kind in de baarmoeder, terwijl het niets verkeerd gedaan heeft? Waarom krijgt die lieve vrouw of man zo jong kanker? Toch wijst Genesis 3 ons op het grote plaatje. De mensheid heeft vanaf het begin schuld op schuld gestapeld. Bovendien staat er in vs. 17 dat omwille van de keus van Adam en Eva zelfs de aardbodem is vervloekt. Het risico wat God nam, leidde tot een verkeerde keuze van de mens, en daardoor tot instabiliteit van de gehele aarde. Wij vinden dat misschien wel het moeilijkst te verteren. Hier speelt mee dat wij in onze tijd en cultuur hyperindividualistisch denken. We zijn niet meer in staat de mensheid ook als verantwoordelijke te zien. Misschien zijn vele ziekten in onze tijd wel het gevolg van genetische problemen veroorzaakt door mensen die een slechte levensstijl hadden. Wat blijkt is dat in de zonde niet alleen een element van schuld aanwezig is, maar ook van overmacht. Er is nog iets groters aan de hand. Daarover gaan we volgende week verder: In hoeverre heeft het kwaad macht over ons. En de week erop: Hoe verhoudt zich dit allemaal tot Gods almacht? Had God ons niet anders kunnen maken? Dan waren we geen mensen geweest. En dat wij de verkeerde weg zijn ingeslagen, is voor Hem een groter verdriet dan het ooit voor ons zal kunnen zijn. Maar dat Hij toch met ons doorgaat, is voor ons het bewijs dat Zijn liefde eenmaal over ons falen zal triomferen. Dan en niet eerder zal ons vragen van het raadsel van het kwaad tot rust komen.