RAPPORT A I Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar)

Transcriptie

1 RAPPORT A I Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) Bureauonderzoek met controleboringen

2 RAPPORT A I Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) Bureauonderzoek met controleboringen Opdrachtgever: dhr. E.M.J. Muller Teylingerhorstlaan EM Wassenaar ArcheoMedia BV, Postbus 333, 2910 AH Nieuwerkerk aan den IJssel, tel.: ; fax:

3 COLOFON Projectcode: A I Bestandsnaam: Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar). Bureauonderzoek met controleboringen. Datum: januari 2010 Auteur: drs. R.F. Engelse Projectleider: drs. R.F. Engelse Bureauonderzoek: drs. R.F. Engelse Veldonderzoek: drs. R.F. Engelse, dhr. R.G.H. Steenken Materiaaldeterminatie: drs. R.F. Engelse Redactie: drs. A. Wagner Digitale uitwerking tekeningen: drs. A. Timmers Archeologische interpretatie: drs. R.F. Engelse en drs. A. Wagner Advisering: drs. A. Wagner Autorisatie: drs. A. Wagner senior KNA archeoloog ArcheoMedia BV wagner@arnicon.nl ArcheoMedia BV, archeologisch onderzoeks- en adviesbureau, 2010, Capelle aan den IJssel ISBN/EAN: Niets uit deze uitgave mag vermenigvuldigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Betrouwbaarheid van archeologisch booronderzoek Het onderzoek is op zorgvuldige wijze verricht volgens de algemeen gebruikelijke inzichten en richtlijnen, zoals vastgelegd in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (versie 3.1) van het Centraal College van Deskundigen. Bij ieder bodemonderzoek wordt gestreefd naar een optimale representativiteit. Het onderzoek is gebaseerd op het verrichten van een beperkt aantal boringen tot een beperkte diepte. Daardoor blijft het mogelijk dat lokaal archeologische waarden in de bodem aanwezig zijn, die tijdens het onderzoek niet naar voren zijn gekomen. Bovendien laten bepaalde archeologische resten, zoals grafvelden en steentijdvindplaatsen, zich lastig ontdekken met behulp van grondboringen. Indien andere methoden, zoals geofysisch onderzoek of het graven van proefsleuven, betere resultaten leveren, kan tot de uitvoering daarvan in overleg besloten worden. In dat geval zal een aanvullende offerte worden uitgebracht. ArcheoMedia BV acht zich niet aansprakelijk voor de eventueel uit bovengenoemde afwijkingen voortvloeiende schade of gevolgen. Certificering ArcheoMedia BV heeft sinds 1994 een veiligheidsbeheerssysteem dat voldoet aan de eisen van de VCA. Sinds 1996 voldoet het kwaliteitssysteem van ArcheoMedia BV aan de eisen van de NEN-EN-ISO Sinds 2003 voldoet het kwaliteitssysteem aan de eisen van de NEN-EN-ISO 9001:2000. ArcheoMedia BV is door het College voor de Archeologische Kwaliteit en de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap geschikt bevonden voor het verrichten van vergunningsgebonden opgravingswerkzaamheden. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar)

4 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING ADMINISTRATIEVE GEGEVENS AANLEIDING ONDERZOEK EN BELEIDSKADER ONDERZOEKSVRAGEN BUREAUONDERZOEK CONTROLEBORINGEN SPECIFIEKE ARCHEOLOGISCHE VERWACHTING CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN...14 GERAADPLEEGDE BRONNEN EN LITERATUUR...15 BEGRIPPEN EN AFKORTINGEN...16 OVERZICHT VAN GEOLOGISCHE EN ARCHEOLOGISCHE PERIODEN...17 BIJLAGE 1 NIEUWBOUWPLAN (PLATTEGROND EN PROFIELEN) BIJLAGE 2 BOORPUNTENKAART BIJLAGE 3 BOORSTATEN Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar)

5 SAMENVATTING Naar aanleiding van het voornemen van de opdrachtgever om op de locatie Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) een zwemvijver te plaatsen is door ArcheoMedia BV, in opdracht van dhr. Muller, een archeologisch bureauonderzoek met controleboringen uitgevoerd ten behoeve van de vrijstellingsprocedure van het bestemmingsplan Villawijken. Uit het bureauonderzoek is gebleken dat: - de ondergrond op de onderzoekslocatie uit Oud Duinzand op Oud Strandzand bestaat; - de onderzoekslocatie volgens de Archeologische Monumentenkaart geen onderdeel uitmaakt van een gebied met een vastgestelde archeologische waarde; - de onderzoekslocatie volgens de IKAW een hoge archeologische trefkans heeft; - de CHS aan de onderzoekslocatie een hoge waarde toekent; - volgens de Archeologische Beleidskaart (Pact van Duivenvoorde) de onderzoekslocatie zich in een gebied met een hoge verwachting bevindt; - van de onderzoekslocatie zelf geen waarnemingen of vondstmeldingen bekend zijn. Uit de controleboringen is gebleken dat: - de aangetroffen bodemopbouw overeenstemt met de verwachting; - de bodem onder de bouwvoor intact is; - in de boringen geen archeologische indicatoren of archeologische lagen werden waargenomen; - in de monster die zijn genomen geen (eenduidige) archeologische indicatoren zijn aangetroffen. Conclusie Het bureauonderzoek geeft voor de onderzoekslocatie een hoge verwachting op archeologische sporen uit de periode Neolithicum t/m Nieuwe tijd. De controleboringen laten onder de bouwvoor een intact bodemprofiel zien. De bodemopbouw die werd aangetroffen is die van een beekeerdgrond. Op deze bodem was geen bewoning en agrarisch landgebruik mogelijk. In de boringen zelf en in de monsters die zijn genomen zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Ook zijn er geen archeologische lagen in de boringen waargenomen. De controleboringen geven aanleiding de archeologische verwachting, uitsluitend op de plaats van de zwemvijver, naar laag bij te stellen. Aanbeveling Op basis van het bureauonderzoek, de resultaten van de controleboringen en de dichtheid waarin de controleboringen werden gezet, wordt uitsluitend op de plaats van de zwemvijver een archeologisch vervolgonderzoek niet noodzakelijk geacht. Deze aanbeveling geldt niet voor de rest van het perceel. Met betrekking tot deze aanbeveling dient contact te worden opgenomen met de bevoegde overheid. De kans bestaat dat (vondstarme) archeologische sporen en vondsten in de bodem aanwezig zijn die in de uitvoeringsfase van toekomstige bodemingrepen aan het licht komen. Voor dergelijke vondsten bestaat een wettelijke meldingsplicht ex artikel 53 van de Monumentenwet 1988 en de Wet op de archeologische monumentenzorg. Bij graafwerkzaamheden dient men dan ook attent te zijn op eventuele vondsten. De opdrachtgever verplicht de aannemer(s) om attent te zijn op eventuele vondsten en/of sporen tijdens de werkzaamheden en verplicht hen archeologische vondsten onverwijld te melden bij de bevoegde overheid. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 1

6 Afbeelding 1: regionale overzichtskaart Wassenaar met ligging van de onderzoekslocatie. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 2

7 1 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS Projectnaam: Teylingerhorstlaan 2 Provincie: Gemeente: Plaats: Zuid Holland Wassenaar Wassenaar Straatnaam: Teylingerhorstlaan 2 Kadastrale gegevens locatie: Wassenaar, sectie F, perceelsnummer Datum bureauonderzoek december 2009 Datum veldonderzoek: 11 januari-2010 ARCHIS-onderzoeksmeldingsnr.: Soort onderzoek: Bureauonderzoek met controleboringen Oppervlakte: gehele perceel: ca m 2 plangebied: ca. 50 m 2 RD-coördinaten: met de klok mee beginnend in het noorden. X= Y= X= Y= X= Y= X= Y= Bevoegde overheid: Gemeente Wassenaar Johan de Wittstraat 45 Postbus AL Wassenaar Tel Contactpersoon: mw. drs. C. van der Hoeven-Scheffer Beheer en plaats van resp. Provinciaal Depot Zuid-Holland vondsten en documentatie: Kalkovenweg LJ Alphen a/d Rijn contactpersoon: F. Kleinhuis kleinhuis@pzh.nl Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 3

8 2 AANLEIDING ONDERZOEK EN BELEIDSKADER Aanleiding onderzoek: De opdrachtgever is voornemens op de onderzoekslocatie aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gem. Wassenaar) een zwemvijver te plaatsen. Dit plan past niet binnen het bestemmingsplan Villawijken. Voor de aanleg van de zwemvijver is een ontheffing van het vigerende bestemmingsplan nodig. De archeologische aanleiding voor het onderzoek is de ligging van de onderzoekslocatie in een gebied met een, volgens de Archeologische Beleidskaart (Pact van Duivenvoorde, versie december 2008) hoge archeologische verwachting (Duinen) voor resten uit het Neolithicum Nieuwe tijd. 1 In gebieden met hoge archeologische verwachting is een archeologisch bureauonderzoek met controleboringen verplicht indien de bodemingreep groter is dan 30 m 2 en dieper reikt dan 0,3 m mv. Toekomstige verstoringen: Beleidskader: Het zwemvijver heeft een oppervlakte van ca. 50 m 2. De ontgravingsdiepte (incl. bodem) is 2,25 m mv (zie bijlage 1). Op basis van het Verdrag van Valletta (Malta) is besloten dat archeologisch onderzoek een onderdeel vormt van bestemmingsplanvoorbereidingen en/of uit te voeren projecten waarbij ingrepen in de bodem plaatsvinden. Het verdrag is uitgewerkt in de aangepaste Monumentenwet 1988 en de Wet op de archeologische monumentenzorg (in werking getreden per ). Het uitgangspunt ten aanzien van de aanwezige archeologische waarden in de planvorming is volgens rijks en provinciaal beleid, behoud in situ. 2 De provincie Zuid-Holland onderschrijft deze stelling in de Nota regels voor ruimte, 3 de gemeente Wassenaar in de Nota Archeologie. 4 Door archeologie tijdig in de planvorming te betrekken, kunnen de archeologische waarden hierin eventueel worden ingepast. Pas na de uitvoering van archeologisch vooronderzoek is het mogelijk een integrale afweging te maken, waarbij de nieuwverkregen archeologische gegevens betrokken dienen te worden. De bevoegde overheid heeft de resultaten van het onderzoek getoetst. Op basis van dit onderzoek heeft de bevoegde overheid een selectiebesluit genomen. 5 De resultaten van het onderzoek dienen in de planvorming betrokken te worden. Het onderzoek en de adviezen hebben betrekking op archeologische vindplaatsen binnen het plangebied. Het onderzoek is afgestemd op het toekomstige grondverzet en de daarmee samenhangende verstoring van het bodemarchief met de daarin opgeslagen archeologische resten en waarden. 1 Buschman Ook volgens de IKAW en de CHS Zuid-Holland bevindt de onderzoekslocatie zich in een gebied met een hoge trefkans op sporen. 2 Zie Begrippen en afkortingen. 3 Provincie Zuid-Holland, Nota Archeologie Duin, Horst en Weidegebied, gemeente Wassenaar Schriftelijke mededeling ( mw. drs. L. Bruning d.d ). Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 4

9 3 ONDERZOEKSVRAGEN De onderzoeksvragen beperken zich in algemene zin tot het opstellen van een specifieke archeologische verwachting (per periode) voor de onderzoekslocatie. Aan de hand van de resultaten van dit bureauonderzoek kunnen vragen worden gesteld die tijdens eventueel vervolgonderzoek dienen te worden beantwoord. Ten aanzien van het uit te voeren onderzoek kunnen de volgende onderzoeksvragen worden gesteld: 1. Hoe is de geologische ondergrond van de onderzoekslocatie en wat betekent dat voor de specifieke archeologische verwachting? 2. Welke archeologische resten worden in het plangebied verwacht? Wat is naar verwachting de aard, de datering en de ligging ervan? 3. Wat is de mate van verstoring van de bodemopbouw in het onderzoeksgebied en wat zegt dit over de kans op de aanwezigheid van intacte archeologische resten? 4. Is aanvullend onderzoek noodzakelijk? En zo ja, in welke vorm? Afbeelding 2: impressies van de onderzoekslocatie ten tijde van het onderhavige onderzoek. Foto links is de onderzoekslocatie gezien richting het noordoosten. Foto rechts is ook genomen richting het noordoosten. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 5

10 4 BUREAUONDERZOEK Doel: Onderzoeksopzet: Het doel van het bureauonderzoek is het verwerven van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden binnen een omschreven gebied. Dit omvat de aan- of afwezigheid, het karakter en de omvang, de datering, de gaafheid en de conservering en de relatieve kwaliteit van de archeologische waarden. Aan de hand van deze gegevens wordt een specifieke archeologische verwachting opgesteld. Het onderzoek is uitgevoerd conform de richtlijnen van de provincie en voldoet aan de KNA. Binnen het bureauonderzoek zijn drie deelprocessen te onderscheiden: Bodemkundige gegevens Bepalen onderzoekskader Het vaststellen van de kaders waarbinnen het onderzoek dient plaats te vinden, bijvoorbeeld het afbakenen van het onderzoeksgebied. Tevens dienen het mogelijke toekomstige gebruik van het terrein en de consequenties daarvan voor het archeologische erfgoed te worden aangegeven. Verzamelen bekende gegevens Het verzamelen van gegevens die inzicht geven in het huidige gebruik van het terrein, het historische gebruik en de bekende archeologische waarden. Daartoe worden diverse bronnen geraadpleegd zoals oude kaarten, bodemkaarten en recente archeologische onderzoeken in de omgeving. 6 In ieder geval wordt gebruik gemaakt van ARCHIS, de AMK, de CHS, de IKAW. 7 Opstellen archeologische verwachting Door alle uit voorgaande stappen verkregen informatie te analyseren en te interpreteren, wordt een verwachtingsmodel opgesteld voor het betreffende plangebied. Daarin wordt aangegeven welke delen van het terrein een hoge, middelhoge, dan wel lage archeologische verwachtingswaarde hebben. Op basis van dit model wordt een advies gegeven over het te volgen vervolgtraject: geen verdere actie, beschermen of aanvullend onderzoek. Geologie: Geomorfologie: Bodem: De ondergrond op de onderzoekslocatie bestaat uit Oud Duinzand op Oud Strandzand (code 3). 8 De geomorfologie van de onderzoekslocatie bestaat uit een strandwal al dan niet met vervlakte duinen (code: 4K28). 9 De onderzoekslocatie ligt in bebouwd gebied waardoor de bodemopbouw niet geraadpleegd kan worden. De onderzoekslocatie ligt op de grens van twee eenheden. Extrapolatie: De bodem op de onderzoekslocatie bestaat uit een associatie van vlakvaaggronden; 6 Zie de literatuurlijst. 7 Zie Geraadpleegde bronnen en literatuur; Begrippen en Afkortingen. 8 Vereenvoudigde Geologische kaart van Den Haag en omgeving. De Geologische Kaart van Nederland (kaartblad 30 s Gravenhage is niet gepubliceerd). 9 Geomorfologische kaart van Nederland (kaartblad 30: s-gravenhage). Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 6

11 Archeologische gegevens leemarm en zwak lemig fijn zand/duinvaaggronden; leemarm en zwak lemig fijn zand (code Zn21/Zd21) en/ of uit beekeerdgronden (kalkloze zandgronden), leemarm en lemig fijn zand (code pzg21). Op de onderzoekslocatie heerst grondwatertrap II (GHG<40 cm mv, GLG cm mv) of VI (GHG cm mv, GLG>120 cm -mv/ VII GHG > 80 cm mv, GLG > 160 cm mv). 10 Status onderzoekslocatie: AMK terreinen in de omgeving: Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW): ARCHISwaarnemingen op de onderzoekslocatie: CHS: Beleidsdocument gemeente: Waarnemingen en vondstmeldingen in de omgeving: De onderzoekslocatie maakt geen deel uit van een terrein met een vastgestelde archeologische waarde. 11 Er bevinden zich twee terreinen met een vastgestelde archeologische waarde in de omgeving. AMK-nummer 3191 ca 650 meter noordelijk van de onderzoekslocatie betreft een terrein van hoge archeologische waarde. Op het terrein zijn sporen aangetroffen uit de ijzertijd en de vroege middeleeuwen en een akker uit de late middeleeuwen. Op 400 meter ten zuidoosten ligt een terrein van zeer hoge archeologische waarde. Op dit terrein zijn sporen aangetroffen uit de midden ijzertijd, Romeinse tijd, vroege middeleeuwen en een akkerpakket uit de late middeleeuwen/ Nieuwe tijd (AMK- nummer 3197). 12 Voor de onderzoekslocatie geldt een hoge trefkans op archeologische sporen. 13 Op de onderzoekslocatie zijn in ARCHIS geen archeologische waarnemingen of vondstmeldingen geregistreerd. Voor de onderzoekslocatie geldt een hoge trefkans op archeologische sporen. 14 Op de gemeentelijke Archeologische Beleidskaart (Pact van Duivenvoorde, versie december 2008) wordt voor de onderzoekslocatie een hoge verwachting weergegeven voor de periode Neolithicum t/m Nieuwe tijd. 15 In de omgeving van de onderzoekslocatie, bevinden zich enkele waarnemingen daterend van het Neolithicum t/m de Nieuwe tijd. Op ca. 650 meter ten noorden (net ten westen van AMK-terrein 3191) van de onderzoekslocatie werd op een diepte van 1 m mv verbrand bot, houtskool en handgevormd aardewerk alsmede een cultuurlaag aangetroffen (waarnemingsnummer ). Op ca. 350 meter ten zuidoosten van de onderzoekslocatie werden een akkerpakket uit de middeleeuwen- Nieuwe tijd en twee cultuurlagen uit de midden-ijzertijdvroege middeleeuwen vastgesteld (waarnemingsnummer 59430). Op enkele meters ten oosten hiervan werd op een diepte van 0,65 m mv 10 Bodemkaart van Nederland (kaartblad 30: s-gravenhage). 11 Geraadpleegd december 2009 via ARCHIS. 12 Geraadpleegd december 2009 via ARCHIS. 13 IKAW2: geraadpleegd december 2009 via ARCHIS; IKAW3: Deeben (red.) CHS Zuid- Holland, geraadpleegd december Archeologienota Het bodemarchief ontrafeld, gemeente Wassenaar Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 7

12 een fragmentje leem en een fragmentje aardewerk aangetroffen (waarnemingsnummer 45945). 16 Historische gegevens Historische gegevens onderzoeksgebied: Historische geografie: Op de strandwal, het zogenaamde lange duin, stond in de 12 e eeuw al een kerkje, gewijd aan de monnik Willibrord die aan het eind van de 7 e eeuw vanuit Ierland naar deze streken was overgekomen om het Christendom te verspreiden. De oude naam Wasnare is samengesteld uit de woorden nare (nabij) en wasa (drassig land). Eén en ander refereert zeer waarschijnlijk aan de nabijheid van een overstromingsvlakte van de Oude Rijn. Een eerste melding van een Heer van Wasnare is terug te vinden in een akte uit Lange tijd bleef Wassenaar een bescheiden dorp, dat enige bekendheid had omdat Wassenaar het domein was van het geslacht van Wassenaer. In de directe omgeving was een groot aantal kastelen, versterkte huizen en stenen boerderijen gelegen. In 1528 werden tijdens de driedaagse aanval op Den Haag veel boerderijen in Voorschoten en Wassenaar door Gelderse troepen vernield. In 1573 werd Wassenaar vernield door de Leidenaren, die de tactiek van de verschroeide aarde toepasten en alle stenen gebouwen rond Leiden vernielden. Het duurde enige tijd voordat het dorp hersteld was. De 17 e eeuw bracht Wassenaar grote welvaart. Dankzij de nabijheid van Den Haag werden hier tal van buitenplaatsen aangelegd, die geleidelijk in uitgestrekte bossen veranderden. Meer groei kwam na de aanleg van de Heerweg (de huidige Rijksstraatweg). In de 19 e eeuw ontstond een aantal deftige villawijken, deels in het duingebied. In de 20 e eeuw groeide Wassenaar pas echt. Het inwonersaantal nam toe van in 1910 tot bijna in De onderzoekslocatie zelf ligt buiten de oude kern van Wassenaar en maakte tot in 20 e eeuw onderdeel uit van het agrarisch gebied rondom de dorpskern. Op de kadastrale minuut uit is de onderzoekslocatie onbebouwd. Op de Topografische Militaire Kaart (TMK) uit 1850 ligt de onderzoekslocatie in een omgreppeld bos met opgaand naaldhout. Er is geen bebouwing aanwezig. Op de edities van de TMK uit 1876, 1896, 1903 is de locatie is onbebouwd, een gedeelte ligt op bouwland een ander gedeelte in naaldbos, ook wordt een sloot met bomen aangegeven. Op de kaart van 1911 verandert er weinig, er is alleen een pad weergegeven op de plek waar nu de oprijlaan zich bevindt. Op de TMK uit 1924 is aan de westzijde, aan het begin van de oprijlaan een gebouw aanwezig (Groot Hoefijzer). De onderzoekslocatie blijft bos. De omgreppeling is niet meer aangegeven. Tevens is het westelijke deel van de huidige Teylingerhorstlaan aangegeven. Op de TMK uit 1934 is het stratenplan rondom de onderzoekslocatie in zijn geheel aangegeven. Op de onderzoekslocatie is een gebouw weergegeven ongeveer op de plaats van de huidige bebouwing. Ook is bebouwing aan de ten noorden gelegen Bloemcamplaan weergegeven. Op luchtfoto s uit 1945 (RAF) is op de plaats van de huidige bebouwing ook een gebouw zichtbaar, de rest van het terrein is onbebouwd. Het stratenplan met bijbehorende huizen ten noorden van de onderzoekslocatie is aanwezig. 16 Geraadpleegd via ARCHIS, december Oudhuis Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 8

13 De zuidelijke rand is vrijwel onbebouwd. 18 Overige gegevens Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN): Huidig of recent gebruik: Raadpleging van het AHN heeft geen nieuwe relevante informatie opgeleverd. Volgens het AHN ligt de maaiveldhoogte van de onderzoekslocatie op ca. 2,3 m +NAP. 19 Op de topografische kaarten uit 1952 en 1958 is op de plek van de huidige bebouwing ook een gebouw te zien. De oprijlaan is gedeeltelijk aanwezig, het oostelijke deel is weergegeven als onverhard (wandel)pad. Het gebouw ligt op een blok bouwland. Ten noorden van de onderzoekslocatie (Bloemcamplaan) is bebouwing aanwezig. Opvallend is dat de bebouwing op de topografische kaart uit 1964 niet is weergegeven. Langs de straten aan de noord- en zuidwestzijde rondom de onderzoekslocatie is bebouwing aanwezig. Vanaf 1968 is op de onderzoekslocatie weer bebouwing weergegeven. In de wijk rondom de onderzoekslocatie is meer bebouwing gekomen. In 1974 wordt de oostzijde van de onderzoekslocatie als bouwland weergegeven. Vanaf 1985 wordt de huidige situatie, inclusief oprijlaan, op de topografische kaart aangegeven. Op luchtfoto s uit 2003 en 2005 is de huidige situatie weergegeven. 20 Ca. 6 jaar geleden is een deel, de noordwestvleugel, van het oude huis afgebroken en is vervangen door een nieuwe, nog bestaande, vleugel. 21 Uit de KLIC gegevens blijkt dat er op er langs de noordoost- gevel richting het zuidoosten kabels en leidingen liggen. Ook vanaf de noordwest- gevel haaks naar de erfgrens loopt een kabel. 22 Volgens de opdrachtgever loopt dwars door onderzoeksgebied ook een kabel. Milieukundig onderzoek: Er is geen milieukundig onderzoek uitgevoerd Kaarten geraadpleegd via januari Geraadpleegd via januari Topografische kaarten geraadpleegd via januari Luchtfoto 2003 via Luchtfoto Atlas Zuid- Holland kaartblad 43 Voorburg, Leidschendam, Wassenaar, opnamedatum , fotonummer Luchtfoto 2005 via geraadpleegd januari Mondelinge mededeling opdrachtgever, januari KLIC melding, december Mondelinge mededeling opdrachtgever, januari Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 9

14 5 CONTROLEBORINGEN Doel: Onderzoeksopzet: Verantwoording gekozen onderzoeksmethode: Terreinverkenning: Controleboringen: Het doel van controleboringen in het kader van een archeologisch bureauonderzoek is het aanvullen en toetsen van de bodemopbouw op de onderzoekslocatie zoals die uit het bureauonderzoek is gebleken, alsmede het verkrijgen van (extra) informatie met betrekking tot de intactheid ervan. Dit gebeurt met behulp van waarnemingen in het veld. Het traceren van mogelijke archeologische vindplaatsen en het bepalen van de aard, de omvang, de datering, de gaafheid, de conservering en de relatieve kwaliteit van de archeologische waarden zijn geen (primair) doel van de controleboringen. Het resultaat is een precisering van de op basis van het bureauonderzoek geformuleerde archeologische verwachting. Conform de Archeologische Beleidskaart is gekozen voor een bureauonderzoek aangevuld met een terreinverkenning en controleboringen. 24 Ter plaatse zal vooral gelet worden op mogelijk bewaard gebleven bodem en bewoningslagen vanaf het Neolithicum t/m de Nieuwe tijd en in welke conditie deze zich bevinden. De controleboringen zullen zodanig uitgevoerd worden dat een archeologische beoordeling gegeven kan worden ten aanzien van de kans op het aantreffen van archeologische waarden binnen het kader van de voorgenomen bodemingrepen. 25 Booronderzoek is de minst destructieve methode om de bodemopbouw te toetsen. Met het booronderzoek is het relatief eenvoudig mogelijk om de bodemopbouw te bepalen, alsmede de mate van verstoring van de bodem. Aan de hand van de resultaten van de boringen kan de archeologische verwachting, indien noodzakelijk, worden bijgesteld. Voorafgaand aan het uitvoeren van de boringen wordt een terreinverkenning uitgevoerd. Tijdens een terreinverkenning wordt vooral aandacht besteed aan geploegde akkers, molshopen, geschoonde slootkanten en andere bodemontsluitingen voor het doen van oppervlaktevondsten. Ook wordt gelet op hoogteverschillen, verkavelingspatronen en perceelsvormen die een aanwijzing kunnen zijn voor bewoning. Bij een oppervlaktekartering wordt het terrein visueel geïnspecteerd op de aanwezigheid van eventuele archeologische indicatoren, zoals aardewerk, metaal, (verbrande) leem, (verbrand) bot en houtskool. Op grond van de vigerende richtlijnen dienen ongeacht de grootte van de onderzoekslocatie enkele representatieve controleboringen uitgevoerd te worden. 26 De onderlinge afstand tussen de boringen is afhankelijk van de situatie en de gewenste nauwkeurigheid. Van de boringen zijn beschrijvingen gemaakt en de opgeboorde grond is geïnspecteerd op de aanwezigheid van archeologische indicatoren. Daarnaast is gelet op de aanwezigheid van fosfaten (uitgespoelde en neergeslagen organische resten) en cultuurlagen (donkergekleurde bodemlagen, die vaak archeologische indicatoren bevatten). Op basis 24 Archeologische Beleidskaart gemeente Wassenaar, december Brief Buschman, november Brief Buschman, november Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 10

15 van de aldus verkregen gegevens kan een verspreidingskaart van de archeologisch kansrijke zones in een gebied gemaakt worden. Bij ieder bodemonderzoek wordt gestreefd naar een optimale representativiteit. Het onderzoek is echter gebaseerd op het verrichten van een beperkt aantal boringen tot een beperkte diepte. Daardoor blijft het mogelijk dat buiten de aangewezen kansrijke zones lokaal archeologische waarden in de bodem aanwezig zijn, die tijdens het onderzoek niet naar voren komen. Positie boorpunten: Boormateriaal: De boorpunten zijn ter plaatse van de aan te leggen zwemvijver in een verspringend grid gezet met een tussenruimte van ca. 5 m (zie bijlage 3). Bij het booronderzoek is gebruik gemaakt van een Edelmanboor met een diameter van 12 cm en voor het traject dieper dan 3 m mv een gutsboor met een diameter van 3 cm. Minimale boordiepte: De minimale boordiepte bedroeg ca. 3,0 m mv (boring 001). Maximale boordiepte: De maximale boordiepte bedroeg ca. 4,0 m mv (boringen ). x-,/y-coördinaten boringen gemeten met: z-coördinaten gemeten met: De meetpunten zijn ingemeten met een meetwiel (nauwkeurigheid 0,5 m). De hoogte is afgeleid van het AHN (nauwkeurigheid 6 10 cm). Boorbeschrijving: Conform NEN 5104 (bijlage 4). Monsters: Er zijn 2 monsters genomen van archeologisch interessante lagen. De monsters zijn nat gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 2 mm om eventuele kleine indicatoren op te sporen. Resultaten Resultaten terreinverkenning: Resultaten controleboringen: De terreininspectie heeft geen relevante archeologische indicatoren opgeleverd. De vondstzichtbaarheid was slecht in verband met een sneeuwdek (zie afbeelding 2). Boring 001 ligt ca. 0,2 m hoger dan boring 002 en ca. 0,5 m hoger dan boring 003. De bodemopbouw is als volgt: 0,0-0,3 à 0,6 m mv: bouwvoor 0,3/0,6-1,1 m mv: humeus zand, donkerbruin 0,6/1,1-1,4/2,1 m mv: roesthoudend zand bovenin matig onderin zwak roesthoudend, bruinrood, kalkloos 1,7-4,0 m mv zand, grijsbruin, kalkloos GWS op ca. 1,7/2,1 m mv Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 11

16 Tabel 1: monsterlijst. monster: boring: diepte in m -mv: bodemlaag: (archeologische) indicatoren: ,1-1,5 top zand fragment houtskool, steenkool, wortels, hout ,25-0,7 top zand geen archeologische indicatoren, wortels, mangaan datering: recent nvt Evaluatie en interpretatie van de boringen: De bodemopbouw komt overeen met die in het bureauonderzoek werd verwacht: Oud Duinzand op Oud Strandzand. Onder de bouwvoor is een roesthoudende zandlaag aangetroffen die naar beneden toe minder roesthoudend wordt. Bodemkundig gezien is sprake van een bruine beekeerdgrond van kalkloos zand met grondwatertrap VI, zoals die ook uit het bureauonderzoek naar voren kwam (pzg21). De beekeerdgrond duidt op de aanwezigheid van een vochtige laagte die waarschijnlijk niet erg geschikt was voor bewoning of agrarisch landgebruik. Van deze laag zijn uit de boringen 001 en 003 monsters genomen. Tijdens het veldwerk zijn in de boorkernen geen archeologische indicatoren waargenomen. In de monsters (tabel 1) zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen die duiden op bewoning of landgebruik van vóór de Nieuwe tijd. 27 Ook gelet op de onderlinge afstand van de controleboringen en de gebruikte boordiameter kan de aanwezigheid ter plaatse van de geplande zwemvijver van een huisplaats uit de periode vanaf het Neolithicum of een vuursteensite met een omvang van meer dan 100 m 2 met grote zekerheid (>80%) worden uitgesloten. 27 Houtskool zonder andere archeologische indicatoren hoeft niet perse antropogeen te zijn, houtskool komt ook van nature voor (secundaire archeologische indicator). Pas in combinatie met andere indicatoren (bot, aardewerk etc) kan houtskool beschouwd worden als een primaire archeologische indicator. De hier aangetroffen combinatie met steenkool duidt op een recente verstoring. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 12

17 6 SPECIFIEKE ARCHEOLOGISCHE VERWACHTING Ten aanzien van het uitgevoerde onderzoek is een aantal onderzoeksvragen gesteld. De beantwoording van de vragen 1 tot 3 wordt samengevoegd in de specifieke archeologische verwachting. Deze resulteert in een aanbeveling (beantwoording vraag 4, zie hoofdstuk 7). De onderzoekslocatie ligt op Oud Duinzand op Oud Strandzand. Hierop is bewoning mogelijk vanaf het Neolithicum t/m Nieuwe tijd. Volgens de geomorfologie kan het Duinzand vervlakt zijn. Op basis van de geologie geldt er een hoge archeologische verwachting op sporen uit het Neolithicum t/m Nieuwe tijd, mits het duin niet is vervlakt. Ook op basis van archeologische gegevens (IKAW, CHS Zuid-Holland en Archeologische Beleidskaart Wassenaar) en vondsten uit de omgeving geldt een hoge archeologische verwachting voor het Neolithicum t/m de Nieuwe tijd. Echter is een ook een gerede kans dat de top van het duin reeds is afgegraven of verstoord. Er kunnen zich echter mogelijk ook archeologische sporen op dieper niveau liggen, op de afzettingen van de oude strandwal. Te verwachten sporen voor het Neolithicum zijn basiskampen (tot meer dan 2000 m 2 ) en tijdelijke jachtkampen ( 100m 2 ), die zich manifesteren door de aanwezigheid van vuursteenvondsten en mogelijk houtskool of (verbrande) botresten. Vanaf het Neolithicum kunnen in principe ook sporen en resten van landelijke agrarische nederzettingen worden verwacht in de vorm van houtbouw (palen, leem- en vlechtwerkwanden, evt. standgreppels), water en afvalputten, akkerlagen (o.a. celtic fields), ploegsporen, erfafscheidingen en off-site fenomenen als wegen (infrastructuur), begravingen (o.a. grafheuvels) en depotvondsten. Het spectrum aan vondsten zal hoofdzakelijk bestaan uit de voor landschappelijke complexen gebruikelijke materialen zoals vuurstenen voorwerpen, handgevormd aardewerk (vaatwerk, weefgewichten, spinklosjes), natuurstenen alsook metalen (sier-) voorwerpen en werktuigen, (hutten-)leem, (on)verbrand (dierlijk en/of menselijk) botmateriaal, houten bouwmateriaal, voorwerpen of werktuigen, houtskool, organische en ecologische resten (pollen en zaden). Vanaf de late ijzertijd kunnen ook glas (o.a. sieraden) en munten verwacht worden. Eventueel vanaf de Romeinse tijd, maar zeker vanaf de late middeleeuwen kunnen ook keramisch bouwmateriaal en gedraaid aardewerk worden verwacht. Vanaf de Nieuwe tijd kunnen sporen van bewoning worden verwacht zoals steenbouw. Ook greppels/ sloten kunnen worden verwacht. Uit de controleboringen is gebleken dat de bovengrond tot ca. 1,0 m mv verstoord is (bouwvoor). Hieronder lijkt de bodemopbouw intact. De aangetroffen bodemopbouw komt overeen met die van een beekeerdgrond. Deze is te nat voor bewoning en agrarisch landgebruik. In de boorkernen zelf en in de monsters die zijn genomen werden geen relevante archeologische indicatoren waargenomen. Gelet op de dichtheid waarin de boringen zijn gezet, kan, uitsluitend ter plaatse van de zwemvijver, de archeologische verwachting naar laag worden bijgesteld. Deze verwachting geldt utsluitend voor de locatie van de zwemvijver (plangebied) en niet voor de rest van het perceel. Op grond van het ontbreken van archeologische indicatoren die duiden op bewoning of landgebruik van vóór de Nieuwe tijd wordt uitsluitend voor het plangebied geen vervolgonderzoek noodzakelijk geacht. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 13

18 7 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Conclusies: Naar aanleiding van het voornemen van de opdrachtgever om op de locatie Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) een zwemvijver te plaatsen is door ArcheoMedia BV, in opdracht van dhr. Muller, een archeologisch bureauonderzoek met controleboringen uitgevoerd ten behoeve van de vrijstellingsprocedure van het bestemmingsplan Villawijken. Het bureauonderzoek geeft voor de onderzoekslocatie een hoge verwachting op archeologische sporen uit de periode Neolithicum t/m Nieuwe tijd. De controleboringen laten onder de bouwvoor een intact bodemprofiel zien. De bodemopbouw die werd aangetroffen is die van een beekeerdgrond. Op deze bodem was geen bewoning en agrarisch landgebruik mogelijk. In de boringen zelf en in de monsters die zijn genomen zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Ook zijn er geen archeologische lagen in de boringen waargenomen. De controleboringen geven aanleiding de archeologische verwachting uitsluitend op de plaats van de zwemvijver, naar laag bij te stellen. Aanbevelingen: Op basis van het bureauonderzoek, de resultaten van de controleboringen en de dichtheid waarin de controleboringen werden gezet, wordt uitsluitend op de plaats van de zwemvijver een archeologisch vervolgonderzoek niet noodzakelijk geacht. Deze aanbeveling geldt niet voor de rest van het perceel. Met betrekking tot deze aanbeveling dient contact te worden opgenomen met de bevoegde overheid. De kans bestaat dat (vondstarme) archeologische sporen en vondsten in de bodem aanwezig zijn die in de uitvoeringsfase van toekomstige bodemingrepen aan het licht komen. Voor dergelijke vondsten bestaat een wettelijke meldingsplicht ex artikel 53 van de Monumentenwet 1988 en de Wet op de archeologische monumentenzorg. Bij graafwerkzaamheden dient men dan ook attent te zijn op eventuele vondsten. De opdrachtgever verplicht de aannemer(s) om attent te zijn op eventuele vondsten en/of sporen tijdens de werkzaamheden en verplicht hen archeologische vondsten onverwijld te melden bij de bevoegde overheid. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 14

19 GERAADPLEEGDE BRONNEN EN LITERATUUR Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN), geraadpleegd via december Archeologische Monumentenkaart (AMK), geraadpleegd december 2009 via ARCHIS. Archeologische waarnemingen en vondstmeldingen, geraadpleegd december 2009 via ARCHIS. Bodemkaart van Nederland (kaartblad 30: s-gravenhage). Buschman, 2009: Brief gemeente Wassenaar aan opdrachtgever, d.d CHS Zuid- Holland, geraadpleegd december Deeben, J.H.C. (red.), 2008: De Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden, derde generatie, Amersfoort (Rapportage Archeologische Monumentenzorg, 155). Gemeente Wassenaar, 2008: Het Bodemarchief ontrafeld, Nota Archeologie Duin, Horst en Weidegebied, Wassenaar. Geomorfologische kaart van Nederland (kaartblad 30: s-gravenhage). Google Earth, geraadpleegd december 2009 via Grote Historische Atlas van Nederland, schaal 1:50.000: deel 1 West- Nederland , Groningen Historische Atlas Zuid- Holland. Chromo- topografische kaart van het koninkrijk de Nederlanden schaal 1:25 000: Kaartblad 421 Wassenaar. Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW2):, geraadpleegd via ARCHIS, december Kadastrale kaart Wassenaar: geraadpleegd via december Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.1, januari 2007, Zoetermeer. Luchtfoto Atlas Zuid- Holland kaartblad 43 Voorburg, Leidschendam, Wassenaar, opnamedatum , fotonummer Luchtfoto 2005 via geraadpleegd december Mulder, E.F.J. de, et al., 2003: Geologische overzichtskaart van Nederland. Mulder, N.F., 1998: In het spoor van de Tweede Bergambachtleiding. Archeologische begeleiding van de aanleg van de rivierwatertransportleiding Bergambacht- Wassenaar/Katwijk. (ROB Rapportage Archeologische Monumentenzorg 2) Amersfoort. Oudhuis, N. M., 2009: Archeologisch onderzoek aan de Van Cranenburchlaan 181 te Wassenaar (gemeente Wassenaar). Bureauonderzoek, Capelle aan den IJssel (ArcheoMedia-rapport A F). Provincie Zuid Holland, 2007: Nota Regels voor Ruimte, d.d , geraadpleegd via Topografische kaarten geraadpleegd via december Topografisch Militaire Kaarten geraadpleegd via december Vereenvoudigde Geologische kaart van Den Haag en omgeving. 1:50.000, (Nederlands Instituut voor Toegepaste Wetenschappen), december Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 15

20 BEGRIPPEN EN AFKORTINGEN AMK Archeologische indicator/indicatie ARCHIS Bevoegde overheid CHS Complex Cultuurlaag CCvD Archeologie DGPS Ex situ (Grond)spoor IKAW In situ KNA m -mv m -NAP PvE RCE Archeologische MonumentenKaart. Een kaart waarop vastgestelde archeologische monumenten zijn vermeld. Indicatief archeologisch materiaal, zoals houtskool, verbrande leem, aardewerk en bot, dat bij (boor)onderzoek een aanwijzing kan zijn voor de aanwezigheid, ter plaatse of in de nabijheid, van een archeologische vindplaats (definitie KNA). Archeologisch InformatieSysteem. Een archeologische database van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) waarin alle onderzoeks- en vondstmeldingen in Nederland geregistreerd staan. De overheid, die het selectiebesluit neemt, het Programma van Eisen laat opstellen en goedkeuring verleent aan een eventueel ontwerp (definitie KNA). Cultuurhistorisch HoofdStructuur. Een verzameling van overzichtskaarten van archeologische, geologische, historische en landschappelijke waarden voor verscheidene regio s in Nederland. Een uit meerdere met elkaar in ruimte, tijd en functioneel opzicht samenhangende structuren en/of individuele sporen (definitie KNA). Een licht tot sterk humeuze oude bewoningslaag of afvallaag, ontstaan door menselijke activiteit, met archeologische indicatoren. Centraal College van Deskundigen Archeologie. Differential Global Positioning System. Meetapparatuur die via satellieten de exacte coördinaten van een locatie inmeet. buiten de context van de vindplaats. een ruimtelijk duidelijk begrensbaar verschijnsel ontstaan door menselijke activiteit (bijvoorbeeld een paalkuil, lijksilhouet of muur) of natuurlijke oorsprong (bijvoorbeeld een boomval). Binnen een spoor kunnen verschillende, duidelijk te onderscheiden eenheden voorkomen (definitie KNA). Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden. Een op geologische structuren gebaseerde kaart van archeologische waarden. ter plekke of binnen de context van de vindplaats. Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie. meter onder het maaiveld. meter onder Normaal Amsterdams Peil (: officieel peilmerk). Programma van Eisen, goedgekeurd door de bevoegde overheid en de basis van archeologisch onderzoek. Het geeft de probleemstelling en de doelen van de te verrichten werkzaamheden van de vindplaats aan en formuleert de daaruit af te leiden eisen aan het uit te voeren werk. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 16

21 OVERZICHT VAN GEOLOGISCHE EN ARCHEOLOGISCHE PERIODEN Bron: Toelichting bij de Geologische Kaart van Nederland 1: blad Gorinchem West. Rijks Geologische Dienst, Haarlem Rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar (gemeente Wassenaar) 17

22 BIJLAGE 1 Nieuwbouwplan (bron: opdrachtgever, 2009) Bijlage bij rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar.

23

24 BIJLAGE 2 Boorpuntenkaart Bijlage bij rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar.

25

26 BIJLAGE 3 Boorstaten Bijlage bij rapport A I / Archeologisch onderzoek aan de Teylingerhorstlaan 2 te Wassenaar.

27 Bijlage: Boorstaten Pagina 1 / 1 Boring: 001 Boring: Zand, matig fijn, zwak siltig, matig humeus, donkerbruin Zand, matig fijn, zwak siltig, zwak humeus, geelbruin, HETEROGEEN OPHOOG Zand, zeer fijn, zwak siltig, sterk humeus, sterk wortelhoudend, donkerbruin, OUD MAAIVELD Zand, zeer fijn, zwak siltig, geelbruin, MONSTER Zand, zeer fijn, zwak siltig, matig roesthoudend, bruinrood, UITSP Zand, zeer fijn, zwak siltig, grijsbeige Zand, matig fijn, zwak siltig, matig humeus, sterk grindhoudend, donkerbruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, zwak humeus, geelbruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, zwak roesthoudend, geelbruin Zand, zeer fijn, zwak siltig, donkergrijs, GWS 200 Zand, zeer fijn, zwak siltig, bruingrijs, GWS Boring: Zand, zeer fijn, zwak siltig, matig humeus, donkergrijs Zand, zeer fijn, zwak siltig, zwak humeus, zwak roesthoudend, bruingrijs, MONSTER Zand, zeer fijn, zwak siltig, matig roesthoudend, bruinrood Zand, zeer fijn, zwak siltig, zwak roesthoudend, grijsbeige Zand, zeer fijn, zwak siltig, grijsbeige, GWS Lokatienaam: wassenaar Projectnaam: TEYLINGERHORSTLN 2 Projectcode: A I

28 Legenda (conform NEN 5104) grind klei geur Grind, siltig Klei, zwak siltig geen geur zwakke geur Grind, zwak zandig Klei, matig siltig matige geur sterke geur Grind, matig zandig Klei, sterk siltig uiterste geur Grind, sterk zandig Klei, uiterst siltig olie geen olie-water reactie zwakke olie-water reactie Grind, uiterst zandig Klei, zwak zandig matige olie-water reactie sterke olie-water reactie Klei, matig zandig uiterste olie-water reactie zand Zand, kleiïg Klei, sterk zandig p.i.d.-waarde >0 >1 Zand, zwak siltig Zand, matig siltig leem Leem, zwak zandig >10 >100 >1000 >10000 Zand, sterk siltig Leem, sterk zandig monsters Zand, uiterst siltig geroerd monster overige toevoegingen ongeroerd monster zwak humeus veen Veen, mineraalarm matig humeus overig bijzonder bestanddeel Veen, zwak kleiïg sterk humeus Gemiddeld hoogste grondwaterstand grondwaterstand Veen, sterk kleiïg zwak grindig Gemiddeld laagste grondwaterstand slib Veen, zwak zandig matig grindig water Veen, sterk zandig sterk grindig