Fungerende hulppostkantoren

Transcriptie

1 HOOFDSTUK V Fungerende hulppostkantoren a. Inleiding Het is zeer aannemelijk dat de fungerende hulppostkantoren minstens even oud zijn als de bestelhuizen der districtspost. Maar over geen enkel ander soort postinrichting is de Nederlands-Indische P Fl zo summier met gegevens geweest. Uitvoerige aankondigingen en beschrijvingen over de districtspost en ambulante postdienst vinden wij terug in de PTT-dokumenten. Er is evenwel met geen enkel woord gerept over de oprichting van fungerende hulppostkantoren.") Deze eenvoudige postinrichtingen hadden geen andere taak dan die de bestelhuizen der districtspost hadden. Het plaatselijke bestuur onderhield het fungerende hulppostkantoor met financiele steun van de PTT ten gerieve van de korresponderende bevolking en de lokale verzending van dienstpost. Merkwaardig genoeg betreft de vroegste vermelding van het begrip "fungerend hulppostkantoor" in de officiele stukken een op Java gelegen plaats, namelijk Tagogapoe, waar in 1902 een tijdelijk fungerend hulppostkantoor werd opgericht.") In 1912 verscheen een (officiele?) bijlage op het jaarverslag, waarin ook fungerende hulppostkantoren worden vermeld. Op deze bij nadere beschouwing vreemde bijlage komen wij uiteraard later terug. De eerste goede en duidelijke melding van de fungerende hulppostkantoren is de al vaker genoemde circulaire nr. 144 uit Pas in de PTT-gids van 1918 wordt er een opmerking gemaakt over de districtspost, maar de lezer blijft in het ongewisse over het bestaan van fungerende hulppostkantoren.77) Uiteindelijk treft men dan in de gids van 1924 voor het eerst de fungerende hulppostkantoren aan.") Over de districtspost wordt opgemerkt: "De verzending van aan te teekenen en te adviseeren stukken, postwisselgelden en andere geldswaardige stukken van een besteihuis naar een naburig post- of hulppostkantoor, alsmede de doorzending van aangeteekende en geadviseerde stukken, waarvan de voor ontvangst geteekende kennisgevingen op het post- of hulppostkantoor worden ontvangen, en de op voor voldaan geteekende postwissels uit te betalen gelden enz. naar een besteihuis kan uitsluitend op risico van belanghebbenden geschieden." 314

2 Daarna volgt: "Dit gelds ook in het verkeer met de z.g. fungeerende hulppostkantoren in de Buitengewesten, welke geen officieele instellingen vanwege den postdienst zijn, doch in het /even zijn geroepen om de bewoners van kleine plaatsjes in de gelegenheid te stellen op gemakkelijke wijze hun gewone poststukken te verzenden en te ontvangen." In vrijwel gelijke bewoordingen vindt deze vermelding plaats tot en met de laatst verschenen PTT-gids van Opmerkelijk is het dat men spreekt over fungerende hulppostkantoren in de Buitengewesten. Op Java zijn er namelijk 66k enkele fungerende hulppostkantoren, dus geen bestelhuizen der districtspost, geweest. Ten aanzien van deze bepalingen over de behandeling van waardestukken verscheen reeds in 1916 circulaire nr. 7, waarin de commiezen van fungerende hulppostkantoren wordt meegedeeld een bepaald soort formulier te gebruiken en dat de PTT geen enkele aansprakelijkheid aanvaardt.79) Net als de PTT-gids uit 1924 vermeldt ook het jaarverslag uit 1924 voor het eerst het aantal fungerende hulppostkantoren. 80) Voor de volledigheid vermelden wij ook dat met ingang van 1 april 1912 aan boord van alle passagiersboten en hekwielstomers van de Koninklijke Paketvaart Maatschappij fungerende hulppostkantoren werden opgericht.81) Deze postinrichtingen van eenvoudige aard werden aangewezen door de hoofdinspecteur, chef van de PTT-dienst, die ook bepaalde dat de funktie van fungerend hulppostcommies werd opgedragen aan de le officier van ieder schip en op hekwielstomers aan de waarnemend gezagvoerder.82) Over de gebruikte stempels vindt men een uitstekend overzicht in het stempelboek van Bulterman, zodat wij hier niet verder op deze fungerende hulppostkantoren zullen ingaan. Als men spreekt over fungerende hulppostkantoren denkt men begrijpelijkerwijs aan kantoren op de Buitengewesten. Omdat ook Java er enkele heeft gehad zullen wij daaraan apart enige aandacht schenken. b. Fungerende hulppostkantoren op Java Wij zullen beginnen met de bespreking van de bijlage op het jaarverslag van 1912 en er direkt aan toevoegen dat hier niets van klopt. Deze bijlage bestaat uit een aantal op zeer kleine schaal getekende zogenaamde postkaarten met de, en nu begint het al, inkomplete vermelding van post- en hulppostkantoren, postagentschappen en fungerende hulppostkantoren en de postverbindingen daartussen in 1870 en Volledig tegen alle andere bestaande bronnen in noemt de postkaart van Java uit fungerende hulppostkantoren. In het nu volgende staatje vergelijken wij deze plaatsnamen met de lijst van plaatsnamen uit 1911 van Wieringa, dat immers voor de PTT-dienst werd samengesteld.40) 315

3 fungerend hulppostkantoor residentie Wieringa 1911 uit postkaart 1912 Amboeloe Besoeki bsl* Balapoelang Pekalongan bsl Balong Madioen halte S.S.O/L Bangsal Soerabaja bsl tevens halte S.S.O/L Dinojo Soerabaja bsl Djatibarang Cheribon bsl Djengkol Kediri geen halte S.S., geen bsl Gempolkerep Soerabaja geen halte S.S., geen bsl Kalianget Madoera geen bsl Kaliwoengoe Semarang bsl Kamal Madoera bsl Kesoegihan Banjoemas halte S.S.W/L Krian Soerabaja bsl tevens halte S.S.O/L Majong Semarang geen halte S.S., geen bsl Paiton Pasoeroean bs1 Pandakan Pasoeroean bsl Pandji Besoeki bsl tevens halte S.S.O/L Paron Madioen halte S.S.O/L Pelantoengan") Semarang geen halte S.S., geen bsl Pesante84) Kediri wordt niet vermeld, ook niet in een andere spelling Poeger Besoeki bsl, Poerwosari Pasoeroean bsl Pohdjedjer Soerabaja geen halte S.S., geen bsl Setjang Kedoe bsl Singaparna Preanger bsl Soekaradja Banjoemas bsl Soemari Soerabaja geen halte S.S., geen bsl Soemoroto Madioen bsl Srandakan Djokjakarta bsl Tendjo Batavia halte S.S.W/L Toentang Semarang geen halte S.S., geen bsl Wates Kediri geen halte S.S., geen bsl Winongan Pasoeroean geen halte S.S., geen bsl Wonokromo Soerabaja bsl tevens halte S.S.O/L *) bsl = bestelhuis der districtspost Deze namen betreffen ook geen plaatsen die op de nominatie stonden snel hulppostkantoor te worden. De verschijning van deze bijlage wekt alleen maar verwarring en lijkt niet door een sekuur werkende PTT-commies te zijn geschreven en aangezien er nergens bijstaat dat deze bijlage een uitgave is van de PTT vragen wij ons of wie deze postkaarten eigenlijk heeft samengesteld. Veel betrouwbaarder is de door de PTT in 1916 uitgegeven bundel Ac, waarin de postinrichtingen veel nauwkeuriger staan aangegeven.85) 316

4 Er is z6 zelden iets vermeld in de officiele stukken over fungerende huippostkantoren op Java dat het daarom jammer is dat die weinig gevonden gegevens zelfs nog onvolledig en soms tegenstrijdig zijn. Uitsluitend in het koloniaal verslag van 1903 wordt meldinggemaakt van de oprichting van een tijdelijk fungerend hulppostkantoor te Tagogapoe in 1902,76) waar reeds vanaf 1 oktober 1891 een spoorwegtelegraafkantoor met bestelhuis was gevestigd. In de gidsen van voor 1906 staat Tagogapoe alleen als spoorwegtelegraafkantoor vermeld, maar in de editie van 1906 vindt men Tagogapoe als hulppostkantoor, ressorterend onder Tjimahi. De opheffing van het tijdelijk fungerende hulppostkantoor wordt niet vermeld in de koloniale verslagen of jaarverslagen. In het jaarverslag van 1906 lezen wij dat op 20 augustus 1906 te Padalarang een post- en telegraafkantoor werd opgericht tegen opheffing van het hulppostkantoor te Tagogapoe. In het koloniaal verslag over 1906 lezen wij dat het kantoor te Tagogapoe werd gewijzigd in een spoorwegtelegraafkantoor met bestelhuis. Van 1916 tot in 1922 had Tagogapoe weer een hulppostkantoor, ressorterend onder Tjimahi. pon, If Afb. 32. Een zeer merkwaardig kantoor was Tagogapoe (6 km ten noordwesten van Padalarang, Preanger Regentschappen). Deze briefkaart werd verzonden van het tijdelijk fungerend hulppostkantoor op de halte te Tagogapoe, S.S.W/L, via Bandoeng en Maos naar Semarang

5 In circulaire nr. 144 van 1915 worden 108 fungerende hulppostkantoren genoemd, waarvan er een op Java was gelegen: Palantoengan (of: Pelantoengan) in de res. Semarang. Ook Van Heusden noemt Pelantoengan als een fungerend hulppostkantoor. Pelantoengan heeft een avontuurlijke postale geschiedenis gekend. Op 1 augustus 1877 werd daar een hulppostkantoor opgericht tegen de opheffing van het hulppostkantoor te Toentang.86) In januari 1885 werd het hulppostkantoor overgebracht naar Soekoredjo.87) Waarom zou Pelantoengan nu een fungerend hulppostkantoor hebben gekregen in plaats van een bestelhuis? Een langstempel in kastje van ca. 39 x 9,5 mm is onder andere bekend op een brief van In de j aarverslagen van 1928 en 1929 wordt melding gemaakt van een niet bij name genoemd fungerend hulppostkantoor op Java. Zeer waarschijnlijk zal dit Pelantoengan zijn. Afb. 33. De stempels van de fungerende hulppostkantoren Poentjak en Tretes. Deze bergplaatsj es waren toen en zijn nu nog bekende vakantieoorden. Misschien waren deze tijdelijke postinrichtingen er voor de hotelgasten. Begin 1936 is er te Poentjak, bij Sindanglaj a in de Preanger, een fungerend hulppostkantoor opgericht. Aan dit kantoor werd een dagtekeningstempel zonder uuraanwijzing verstrekt.88) Dit is wel heel eigenaardig. Op 1 oktober 1938 kreeg Poentjak een hulppost(- en telegraaf) kantoor,") ressorterend onder Bataviacentrum. Tenslotte kreeg ook Tretes, bij Prigen in de nieuwe residentie Malang, een fungerend hulppostkantoor op 1 november 1936, dat al op 29 december 1936 weer werd gesloten na ontheffing van de beheerder, terwijl er geen andere funktionaris beschikbaar bleek.90) Ook Tretes kreeg een dagtekeningstempel zonder uurkarakters. Ressorterend onder Soerabaja kreeg Tretes in 1938 een hulppostkantoor. Van Heusden merkt in zijn publikatie op dat de enige fungerende hulppostkantoren die op Java hebben gelegen Pelantoengan, Poentjak en Tretes waren. c. Fungerende hulppostkantoren in de Buitengewesten 318 Er is inmiddels al voldoende geschreven over de vermeldingen van de funge-

6 rende hulppostkantoren.90 Het jaarverslag van 1924 is de eerste waarin het aantal wordt genoemd, maar in 1925 laat men dit weer na. Van 1926 tot 1939 worden weer de aantallen fungerende hulppostkantoren vermeld, waarbij vanaf 1933 geen onderscheid meer wordt gemaakt tussen Java en de overige eilanden.92) Vanaf 1939 worden de fungerende hulppostkantoren in de Buitengewesten ook bestelhuizen genoemd.93) In tegenstelling tot de bestelhuizen der districtspost kregen de fungerende hulppostkantoren in de Buitengewesten pas in 1937 een officieel door de PTT verstrekt poststempel. Van alle kantoren die dit stempel hebben gekregen zijn slechts van een kleine minderheid afstempelingen op poststukken, briefstukj es of losse zegels bekend. Over de voorschriften van het gebruik is reeds een en ander geschreven in het hoofdstuk over de stempels van de districtsbestelhuizen. De meest gebruikte kleur stempelinkt, voor zover bekend, is zwart, maar een aantal fungerende hulppostkantoren, hiernavolgend ook bestelhuizen genoemd, hebben eveneens violette stempelinkt gebruikt. z/o NAAM EN ADPE5 VAN DE, NAMA DAN `ALAMAT 5IpE, Dad schevo orb 11E 11c Afb. 34. Briefkaart van het fungerend hulppostkantoor Rantau via Kendangan naar Nederland. Lang is dit stempel niet gebruikt, want Rantau kreeg op 1 februari 1938 een hulppostkantoor. 319

7 Het is bijzonder jammer dat wij over geen enkele op officiele dokumenten gebaseerde gegevens beschikken over wat er in de Japanse bezettingsperiode met allerlei postinrichtingen gebeurd is. Uit onderzoek blijkt dat een aantal vooroorlogse bestelhuizen gedurende een gedeelte van de bezetting poststempelsm hebben gebruikt die er op zouden kunnen wijzen dat deze bestelhuizen moeten zijn bevorderd tot minstens hulppostkantoor. Dit zijn dan voornamelijk kantoren op Celebes, zoals de vooroorlogse bestelhuizen Barroe, Inobonto, Kawangkoan, Rappang, Takalar en Watansoppeng. Andere voorbeelden zijn Badjawa op Flores en Bangli op Bali. Maar na de bezetting zijn weer afstempelingen van het oorspronkelijke bestelhuisstempel gevonden van Badjawa (o.a ), Bangli (o.a ) en Inobonto (o.a ). Wat was nu eigenlijk de status van die kantoren in de bezetting? POSTELAD-WAPKAT PUS Niets insluiten-djan asoekkan apa Afb. 35. Postblad geschreven op to Lolak en verzonden van het nabijgelegen bestelhuis Inobonto via Menado naar Makasser. Afstempelingen van het bestelhuisstempel zijn ook uit de Japanse tijd bekend, net als afstempelingen van dit stempeltype van Javaanse bestelhuizen. Opmerkelijk is dat van 3 in West-Borneo gelegen bestelhuizen Bengkajang, Semitau en Soekadana zelfs behoorlijk veel afstempelingen uit de bezetting bekend zijn, veelal met een geschreven datum.95 Dit zijn dan wel de enige uitzonderingen, want andere kantoren zijn buitengewoon zeldzaam. 320

8 In de noordelijke helft van Sumatra hebben een aantal bestelhuizen een Japanse versie van het bestelhuisstempel gehad. Waarschijnlijk vond de verstrekking plaats in Het stempel bestaat uit twee concentrische cirkels, waarvan de buitencirkel een diameter kan hebben van 26,0 of 26,5 of 27,0 mm en de binnencirkel een diameter van 12,0 mm. De binnencirkel is opgevuld met 7 vertikale arceerlijnen. In de bovenhelft staat de naam van het bestelhuis in het Japanse katakana-letterstelsel geschreven.96) Gescheiden door een aan beide zijden opgevuld vijfhoekig sterretje staat in de onderhelft in Latijnse letters YUBINSYO, hetgeen vermoedelijk militair postkantoor betekent,97) maar wat de status betreft geheel overeenkwam met bestelhuis. Afb. 36. Bestelhuisstempelvariant uit de Japanse tijd, slechts van enkele noord-sumatraanse bestelhuizen bekend. Toe -I Ketooa P ,FJ 1, I ENR T.!..I.POERT3A P;I:11i1TP.NG 2; TivoTAT;.,.)eto:!o Afb. 37. Brief, gefrankeerd met drie 15 cent-zegels met zowel de Japanse te-opdruk als daaroverheen het republikeinse rondstempel Indonesia P.T.T. Het stuk werd afgestempeld met het uit de Japanse tijd daterende Yilbinsyo-bestelhuisstempel van Sibolangit en verzonden naar Pematangsiantar (verzameling M.H. Severijn). 321

9 Van dit uiterst zeldzame bestelhuisstempel zijn slechts enkele afstempelingen bekend. Wij kunnen vermelden: naam bestethuis residentie volgens ned.- indische bestuurlijke indeling bekende periode Aloer Bili Gouv. Atjeh en Ond. Jap. bez. (ten zuidoosten van Meulaboh) Bandarbaroe Gouv. Sumatra's Oostkust Jap. bez. (tussen Sibolangit en Kabandjahe) Laboehandeli Gouv. Sumatra's Oostkust Jap. bez. + Rep. (tussen Medan en Belawan) Pakantan Tapanoeli Jap. bez. (ten zuiden van Moearasipongi) Palembaj an Sumatra's Westkust Jap. bez. (misschien) (ten noorden van Manindjau) Pintoepadang Tapanoeli Jap. bez. (ca. 15 km ten zuidwesten van Padangsidempoean) Salak Tapanoeli Jap. bez. (ten zuidwesten van Sidikalang) Saroella Tapanoeli Jap. bez. (ten zuidoosten van Taroetoeng) Siaboe Tapanoeli Jap. bez. (waarschijnlijk) (ten zuidoosten van Padangsidempoean) Sibolangit Gouv. Sumatra's Oostkust Jap. bez. + Rep. (tussen Medan en Kabandjahe) Simangambat Tapanoeli Rep. (ten noorden van Sipirok) Sibolangit heeft behalve het Yilbinsyo-stempel, gebruikt in zowel de Japanse bezettingstijd als in de daarop volgende republikeinse tijd, ook het vooroorlogse bestelhuisstempel in de Japanse periode gebruikt. De ons bekende afdrukken zijn in zwart, behalve Pakantan die in rood/roodviolet bekend is. Trouwens, Pakantan heeft na 1943 ook nog een Japans type rondstempel gebruikt. Tot besluit zullen wij enige aandacht besteden aan de bestelhuizen na de Japanse bezetting. 322