6,5. Opstel door een scholier 9366 woorden 13 maart keer beoordeeld. Invloeden van het koraal

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "6,5. Opstel door een scholier 9366 woorden 13 maart keer beoordeeld. Invloeden van het koraal"

Transcriptie

1 Opstel door een scholier 9366 woorden 13 maart ,5 14 keer beoordeeld Vak Biologie Invloeden van het koraal Het koraal, wat is het nu eigenlijk? Wat doet het voor ons en de zee - organismen? En kunnen wij eigenlijk ook leven zonder het koraal? Ik heb onderzoek gedaan naar deze groep organismen met als doel erachter te komen wat er zal gebeuren wanneer het koraal niet meer zou bestaan, wat voor een invloed dit zou hebben op onze maatschappij en op de zeeorganismen. Om een volwaardige conclusie te kunnen trekken heb ik zes onderzoeksvragen op gesteld die mij zouden moeten leidden naar het antwoord; wat is het koraal?; hoe leeft het koraal?; wat voor flora en fauna leven rondom het koraal?; hoe hebben flora en fauna effect op het koraal en andersom?. Hieronder een kleine uitbreiding van de vraagstukken 1. Wat is het koraal? In dit hoofdstuk belicht ik de feiten en weetjes van het koraal(rif). Wat het is, tot welke stam het behoort, enzovoort. Op deze manier lever ik genoeg informatie om verder te gaan in dit onderzoek. 2. Hoe leeft het koraal? In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de fysiologie van het koraal(rif), dus letterlijk de levenswijze van deze zeewezens. Ik ga kijken naar de voortplanting van het koraal en de handigheidjes die het koraal heeft ontwikkeld om hun doel te kunnen bereiken. Ook Pagina 1 van 18

2 over wanneer en tijdens welke omstandigheden kan het koraal(rif) zich voortplanten en waarom juist deze? 1. Hoe kunnen zeestromen en andere externe factoren effect hebben op het koraal en haar leefomgeving? In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de vraag waarom sommige soorten koraal(riffen) alleen maar op sommige plekken voorkomen. Waarom kunnen ze niet elders leven en hoe kan het koraal zich aanpassen aan de omgeving? zijn vragen waarop ik een antwoord probeer te vinden in dit hoofdstuk. 1. Wat voor Flora en Fauna komen rond het koraal voor? In dit hoofdstuk ga ik wat vertellen over de enorme biodiversiteit van het koraal(rif) en hoe deze variatie leeft rondom en in het koraal. Een soort inleidend gedeelte voor mijn volgende vraag. 2. Hoe is het koraal afhankelijk van de Flora en Fauna en andersom? In dit hoofdstuk ga ik onderzoeken waarom en hoe koraal(riffen) de andere organismen nodig hebben en waarom en hoe andersom. Waarom kunnen ze niet ergens anders leven of in een andere oceaan bij het koraal(rif) en waarom is het koraal(rif) afhankelijk van de organismen maar kan het ook goed zonder sommige? 1. Hoe voorkomt men het uitsterven van het koraal? In dit laatste hoofdstuk ga ik kijken naar hoe de mens ingrijpt op het koraal(rif), met als doel deze te beschermen. Het is bijvoorbeeld al wereldwijd bekend dat het Grote Barrière Rif zich terug dringt vanwege allerlei factoren, maar hoe grijpt de mens in om dit te voorkomen?. Hoe kunnen marine biologen ervoor zorgen dat dit niet langer meer gebeurd? En wat voor organisaties helpen op wat voor manieren? Tenslotte probeer ik antwoord te geven op de vraag wat er zal gebeuren wanneer wij zonder het koraal komen te leven en wat er zal gebeuren met de organismen wanneer dit zee organisme niet meer zou bestaan. Veel leesplezier ;) Hoofdstuk 1. Wat is het koraal(rif)? 1.1 Feitelijke informatie over koraal en koraalriffen Het koraal, of eigenlijk het koraalpoliepje (één koraalindividu) heeft net als alle andere organismen een taxonomische indeling (wetenschap van het indelen van individuen). Hieronder staat de tabel ervan. Indeling Latijn Nederlands Rijk Animalia Dieren Stam Cnidaria Neteldieren Klasse Antazoa Koralen en zeeanemonen Binnen de klasse Antazoa die hierboven staat aangegeven, vallen nog twee onderklassen. Dit zijn de Alcyonaria en de Zoantharia, ook wel de Octocorallia en de Hexacorallia genoemd. Er zijn hierin twee verschillen te zien. Koraalsoorten die onder de octocorallia vallen tellen acht tentakels per poliepje. Vandaar ook Octo(=8)corallia. De koralen die onder deze onderklasse vallen zijn zachte koralen en de gorgonen (zie afb.6) die geen inwendig Pagina 2 van 18

3 kalkskelet maken, waardoor zij niet participeren aan de expansie van een rif. Zij hoeven zich daarom ook niet aan te passen aan de behoeften van het rif (o.a. de hoeveelheid licht) en kunnen daarom op schaduwrijkere plekken en/of dieper gelegen gebieden groeien. De andere onderklasse, de Zoantharia, ook wel bekend als de Hexacorallia, Koraalsoorten die onder deze klasse vallen tellen juist zes (hexa=6) tentakels per poliepje. Zij maken in tegenstelling tot de andere onderklasse wel een inwendig kalkskelet aan waarmee en waarin zij zichzelf kunnen beschermen. Hiermee daalt ook het kalkgehalte in het zeewater. Zij vallen onder de steenkoralen en zijn ook rif bouwers (zie afb. 5). Zij participeren dus wel aan de expansie van een rif. Zij doen dit door hun skelet te bouwen bovenop dat van hun voorvaderen (aangezien dat het enige is dat niet vergaat), waardoor het rif langzaam maar zeker groeit. Koraal bestaat uit een stukje Rifsoorten Wij onderscheiden verschillende rifsoorten. Wij kennen een Kustrif (ook wel een Franjerif genoemd), een Barrière Rif (zie afb. 1) en een Atol (zie afb. 2). De eerstgenoemde komt voor, zoals de naam al stelt relatief dichtbij de kust voor. Het is een rifsoort gelegen in minder diep water dat eigenlijk een extra rand/grens om de kust vormt. Het franjerif met de meeste biodiversiteit is te vinden in de rode zee tussen Egypte en Saudi-Arabië. Bij een franjerif kun je niet alleen steenkoralen tegenkomen, maar ook enorm veel soorten algen, gorgonen en andere zeeorganismen. Een barrière rif is een rifsoort dat in tegenstelling tot het franjerif dieper in de zee is gelegen. Nog een verschil tussen deze twee is dat er zich een lagune (= ondiep strandmeer) bevindt tussen de kustlijn en het begin van het barrière rif. Deze lagune kan zeer klein zijn waardoor het gaat lijken op een kustrif, of juist een enorm groot zijn, zoals het geval is bij het grote barrière rif bij Australië. Een atol is een cirkelvormig koraalrif met een centraal gelegen lagune. Ook hiervan kan de grote variëren. Over het ontstaan van deze koraalriffen heeft de bioloog/geoloog Charles Darwin theorieën ontwikkeld. Deze heeft hij opgeschreven in zijn boek: On the structure and distribution of the coral Reefs. Volgens hem is een franjerif ontstaan doordat een stuk land onder water kwam te liggen waarop organismen begonnen te groeien. Barrière riffen zijn ontstaan doordat sommige van deze riffen gingen groeien van de kust af, waardoor deze verder in de zee kwamen te liggen. Een atolrif zou dan ontstaan zijn doordat een vulkaan onder water kwam te liggen. De krater (of de bovenkant) van de vulkaan moest dan zorgen voor de lagune en daaromheen konden dan zeeorganismen zich vestigen op de door de vulkaan vruchtbaar gemaakte grond vestigen. Diversiteiten Een koraalrif is een eigen ecosysteem. Elk rif is anders dan de andere, alleen al kijkend naar de andere organismen die alleen bij bijvoorbeeld het rif bij Schotland voorkomen en organismen die alleen bij het grote barrièrerif voorkomen. Zij maken het mogelijk voor organismen om op een bepaalde plek te kunnen overleven. Niet alleen de steenkoralen zorgen voor het herbergen van verschillende organismen, maar ook de zachte koralen en de gorgonen. Structuren Elk rifsoort heeft een eigen basisstructuur. Die van een atolrif begint vanaf het midden met een centraal gelegen, ondiepe en rustige lagune. Hierna komt het rifdak, wat niet meer is dan een partij aan steenkoralen dat vaak verward wordt met stenen. Dit zijn ook de delen van een rif die vaak aan de open lucht wordt blootgesteld. Daarna komt de rifwand, ook wel de drop off genoemd. Dit gedeelte van het rif loopt (vaak) stijl naar beneden loopt of juist stapsgewijs naar beneden gaat. Vandaar ook het synoniem, drop off. De rifwand is het deel van het rif dat het rijkst begroeid is. Onderaan deze drop off zijn de zachte koralen en de gorgonen te vinden. Bij een franjerif is er geen Pagina 3 van 18

4 sprake van een lagune en zie je al zeer dichtbij de kust de steenkoralen. Dezelfde structuur die geldt voor het atolrif geldt ook voor het franjerif. Het verschil tussen de twee laatstgenoemde rifsoorten is echter het feit dat het franjerif vrijwel direct na de kustlijn begint en verder groeit richting de zee. Dit rif is ook niet cirkelvormig. Tot slot hebben we nog het barrièrerif. De basisstructuur hiervan is zeer goed te vergelijken met die van het franjerif. Echter, men spreekt pas van een barrièrerif wanneer er nog een lagune ligt tussen het rifdak en de kustlijn. Rifzones Net zoals dat je verschillende rifsoorten hebt, heb je ook verschillende rifzones. In elke zone van het rif komen weer andere soorten koralen en daarmee ook andere soorten fauna voor. Op een rif zijn meerdere afgebakende zones die door verschillende milieuomstandigheden te onderscheiden zijn. In een lagune (het ondiepe stuk(je) zee dat voor een barrière of atolrif voorkomt) heerst ook het getij. Er is een zanderige bodem met veel zeegras, waardoor er eigenlijk alleen maar organismen voorkomen die hier hun habitat van willen maken. Denk hierbij aan zandgravers zoals kreeftjes, krabben, maar ook zeekomkommers, doktervissen, schildpadden, zeeëgels etc. Bij het rifdak komen vooral steenkoralen voor, die in kleine hoeveelheden verspreidt liggen over dit gedeelte. Echter, wanneer dit gedeelte herhaallijk blootstaat aan de zware slagen van golven kan dit ook bestaan uit stenen bedekt met een korst van zee wier en gras. Dan heb je ook nog het rifwand. Dit is het meest rijke gedeelte van het hele rif op het gebied van biodiversiteit. Hier kom je de kleurrijke, constant bewegende taferelen tegen van de anemonen, koralen en, niet te vergeten, de vissen. Hoe hoger gelegen, hoe meer je hiervan terug ziet. Hoger aan de helling is er namelijk sprake van optimale koraal groei. Dit komt door de aanwezige hoeveelheid licht, het voldoende aanwezige voedsel en de grote aanwezigheid van zuurstof, wat weer zeer noodzakelijk is voor de vissen om te overleven (zij filteren het zuurstof uit het water d.m.v. hun kieuwen). Hoe verder je afdaalt, hoe minder van deze factoren aanwezig zijn, wat ook minder koraalgroei met zich meebrengt. Je ziet dat de riffen worden gedomineerd door korstvormige koraalsoorten, die resistent zijn tegen de geringe aanwezige lichtintensiteit. Wanneer je nog verder afdaalt in de drop off, vind je alleen nog maar octocorallia, die weinig tot geen licht nodig hebben. 1.2 Is het een plant, een dier of een steen? Of alle drie? Het koraal is een zeer bijzonder organisme. Er zijn aspecten van een plant, van een steen en van een dier terug te vinden in het koraal. Koraalpoliepjes zijn zelden tot nooit alleen te vinden. Ze zijn in vele groepen verdeeld (een kolonie) en vormen samen een (groot) koraalrif. Een koraalrif is een ondiepte in de zee, opgebouwd uit de kalkskeletten van deze organismen. Koraalriffen barsten van het leven in allerlei vormen en kleuren. Gezond koraal blijft steeds groeien en kan aanzienlijk oud worden, vergeleken met andere organismen. Hieronder zijn de verschillende aspecten benoemd die de koraalpoliepjes toegang zou kunnen geven om ingedeeld te kunnen worden tot een bepaald rijk. Plantae (plantaardig) aspect. Dit organisme is, zoals ik het zojuist heb bestempeld, alles. Het koraal zelf, het organisme koraal, is zowel een dier, als een plant, als een steen. Wat het plantelijke gedeelte betreft, het organisme is in een symbiose samenleving met algen (zie afb. 3). Het koraal voedt zich voornamelijk met het stofje glucose. De triviale en tevens veel bekendere naam hiervan is druivensuiker. Algen die zich vestigen op het beschermingslaagje van het koraal en in het koraal zelf zetten koolstofdioxide en water met behulp van zonlicht om in glucose en zuurstof via de scheikundige reactie Pagina 4 van 18

5 fotosynthese. Het glucose wordt verdeeld onder de algen en de beschermheer van deze eenvoudige organismen, het koraal. De zuurstof wordt gedeeltelijk opgenomen door de daar voorkomende vissen, terwijl de rest afgestoten wordt naar de buitenwereld waardoor wij dit kunnen inademen. Hiermee draagt koraal bij aan de wereldwijde productie van zuurstof. Animalia (dierlijk) aspect. Het klinkt toch wel een beetje gek, het koraal, een dier. Maar het heeft zeker wel aspecten van een dier. Zoals bijvoorbeeld wanneer er geen zonlicht meer aanwezig is dat kan schijnen op het koraal, moet het koraal op een andere manier aan haar belangrijke voedingsstoffen komen. Koraalpoliepjes (de diertjes) die uit de gaatjes steken van het beschermingslaagje kunnen allerlei soorten ééncellige algen en plankton vangen. Vervolgens brengt het poliepje dit plankton naar binnen het kalkskelet en leidt het naar de mondholte, naar de maagholte, waar het wordt verteerd, zodat het koraal weer belangrijke voedingsstoffen krijgt (zie afb. 4). Wat ook nog een belangrijk dierlijk aspect is, wat tevens ook bij mensen gebeurt op deze manier is de manier van voortplanting, waar ik het volgende hoofdstuk veel dieper op in ga. Anorganisch (dodenrijk/niet levend) aspect. Wij proberen ons allemaal te beschermen, we hebben allemaal minimaal één beschermlaag, waarin enkele (of vele) (belangrijke) signalen worden doorgegeven. Als mens kennen wij bijvoorbeeld de huid en ons skelet. Koraal doet heeft dit net zo. Eén koraal kolonie bestaat (vaak) uit een vertakt endo skelet waaromheen een dun laagje zit wat leeft, het organisme koraal. Er zijn echter wel twee belangrijke verschillen terug te vinden in het skelet van de mens en dat van koraal. Allereerst kan een bedreigde koraalkolonie (of poliepje) zich terugtrekken in hun skelet doordat er water wordt uitgespuugd vanuit de binnenkant van het skelet. Er ontstaat dan een vacuüm waardoor een poliepje zich kan terugtrekken. Nog een verschil is dat alle belangrijke processen vinden hierbinnen plaats. Het geleiden en verteren van voedsel wanneer het geen mogelijkheid heeft om glucose te verkrijgen, maar ook het voorbereiden en/of laten bevruchten van zaad-en-eicellen. Mensen en andere anatomisch gecompliceerde organismen hebben hier speciale organen voor die worden beschermd door botten, maar die niet in botten zitten. Hierover ga ik het volgende hoofdstuk dieper in. De koraalpoliepjes gaan zich ook in hun skelet verschansen wanneer het te gevaarlijk wordt voor dit organisme. Dit harnas van kalk is ook nog eens essentieel voor de reguliere bescherming tegen gevaar. Soms kan een stukje van een koraalkolonie afbreken en stromen naar de kust. Dan zie je heel duidelijk het wittige (kalk) van het skelet en de gaatjes waaruit de poliepjes algen en plankton vangen (zie afb. 7). 1.3 Het Grote Barrière rif We hebben allemaal wel eens gehoord van het grootste koraalrif ter wereld, het Grote Barrière rif. Dit grote rif is te vinden in The Coral Sea voor de kust van Queensland ten Noordoosten van Australië. Dit koraalrif is telt ongeveer 2900 verschillende riffen en ruim 900 eilanden dat in totaal ongeveer 2600 vierkante kilometers omvat, verspreidt over ongeveer vierkante kilometer. Het rif is het enige levende organisme dat te zien is vanuit de ruimte. Het is zelfs groter dan de Chinese muur. Het meest ironische van dit alles dat het grootste organisme ooit is opgebouwd uit één van de kleinste organismen die er zijn in de wereld, de koraalpoliepen. Het werd in 1981 geselecteerd door het Pagina 5 van 18

6 CNN om op de werelderfgoedlijst komen te staan. Dit immens grote rif wordt vaak gezien als het achtste wereld wonder. Dit rif samen met haar eilanden is verantwoordelijk voor het laten voortbestaan van diersoorten die anders al lang op de lijst van uitgestorven diersoorten zouden staan. Vanwege haar grote hoeveelheden aan eilanden met een boel zanden hoger gelegen gebieden kunnen schildpadden en vogels daar hun eieren leggen die vandaar uitkomen en het eiland vertrekken. Sommige dieren leggen een tocht van maar liefst 1500 kilometer af om aan dit ritueel te kunnen participeren. Omdat het hele ecosysteem van het Grote Barrière Rif zo fragiel is, net als alle geboorte processen aanwezig aan het rif, moet men wel ingrijpen om alles te optimaliseren. Elk jaar zijn er mensen die structureel op hetzelfde eiland zijn om ervoor te zorgen dat bijvoorbeeld het leggen van de schildpadeieren zonder problemen verloopt. Meer over dit alles vindt u terug in hoofdstuk drie. Voor Australië is dit bijna een primaire bron van inkomen. Jaarlijks komen meer dan 2 miljoen toeristen de kleurrijke en gevarieerde levensvormen in zich opnemen. Activiteiten als scuba duiken, snorkelen, zeilen op een boot met een glazen bodem en nog meer zijn er te doen rond het Grote Barrière Rif. Maar er is natuurlijk ook weer een negatief gevolg van dit alles. Door alle toeristische mogelijkheden wordt het CO2 gehalte in de oceaan verhoogt waardoor de boel verzuurt. Zee organismen waaronder koraal hebben hieronder te lijden. Onderzoeken Naar het koraalrif wordt altijd wel een onderzoek verricht. Maar vaan in het bijzonder naar het Grote Barrièrerif van Australië. Het meest recente onderzoek dat wordt verricht naar dit rif is naar het geluid. De onderzoeker hiervan is Julius Percy. Hij beweert dat koraalriffen behoren tot de meest luidruchtige omgevingen van de wereld. Wanneer hij een opname laat zien en horen, lijkt het ook zo. Het komt niet door de branding, brekend koraal of papegaaivissen, maar al die organismen die geluid produceren. (Water geleidt geluid 3x sneller en verder dan op land). Zo maken clownvissen een hard geluid door met een hoge frequentie hun kaken op elkaar te laten slaan om vijanden af te schrikken of door zijn dominantie te laten zien. De Kikvorsvis toetert om een vrouwtje aan te lokken. De een trommelt, de ander kwaakt. Dit alles maakt behoort tot het geluid van deze omgeving. Het is bijna een onoverzichtelijke opera. De geluiden maken ze met hun zwemblaas, graten, tanden of pezen. Wat Julius wilt bereiken met zijn onderzoek is erachter te komen hoe jonge vissen deze (goed hoorbare) geluiden gebruiken om de weg terug te vinden van de oceaan, waar ze zijn geboren, naar het rif. Nadat zij geboren worden, worden ze als het ware meegenomen door de stroming naar de oceaan. Hier gaan ze zich voeden met plankton. Het is hier nog relatief veilig omdat het hier rustig is. Daarna moeten ze hun weg terug vinden naar het rif. Maar doen ze dat doordat ze het geluid van het rif horen en volgen of volgen ze hun instinct? (BBC documentaire: Grote Barrière Rif 2015). Dit is slechts een voorbeeld van een van de vele onderzoeken die al verricht zijn of verricht worden. Zo wordt er bijvoorbeeld ook onderzoek gedaan naar de factoren die ervoor zorgen dat koraalriffen zich opbouwen en weer afbreken. En ook bijvoorbeeld over het hoe het mogelijk is dat sommige soorten riffen op die plek staan (dit onderzoek is al een flinke tijd geleden afgerond, rond De conclusie is gebaseerd op theorieën). Hoofdstuk 2. Hoe leeft het koraal? Pagina 6 van 18

7 2.1 Voeden. Omdat koraal een levend wezen is, heeft het eten nodig. Koraal verbrand het eten om energie vrij te krijgen. Hiermee kan het bijvoorbeeld constant kalk uitscheiden voor het skelet. Het is zowel een heterotroof organisme als een autotroof organisme. Autotrofe organismen zijn organismen die van anorganische stoffen (CO 2 en H 2 O (kooldioxide en water)) organische stoffen kan maken (glucose, ofwel C 6 H 12 O 6 ). Het is dus een zelfvoorzienend organisme. Een heterotroof organisme is een organisme dat haar organische stoffen haalt uit andere organismen. Zo heb je een rups die een blaadje eet van een plant en een vogel die die rups eet. Omdat het dus onder beide klassen valt, hebben biologen er een andere naam aan gekoppeld, polytroof. Het koraal als organisme is dus polytroof. Hoe het komt dat dit zo is wordt hieronder uitgelegd (?). 1. Autotroof Bijna elke plant doet hieraan mee, fotosynthese. De bekende scheikundige formule (6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2) waarin kooldioxide en water met behulp van zonlicht worden omgezet in glucose en zuurstof. Dit laatste is zeer belangrijk voor ons, aangezien wij dit stofje inademen. Zonder zouden wij nu niet (meer) leven op aarde. Het andere stofje daarentegen, hetgeen sporters soms in hun drankjes hebben om tijdelijk meer energie te hebben is van essentieel belang in de wereld van de plant. Voor hen is dit een primaire voedingsstof. Aangezien koraalpoliepjes ook een plant zijn, voeden zij zich hier ook mee. Hiermee kunnen zij zich voorzien van alle energie die nodig is voor het aanmaken van een kalkskelet. Koraal produceert dit echter niet zelf, maar verkrijgt dit via de symbiose met de zoöxanthellen. Koraal maakt het mogelijk voor deze ééncellige organismen om zich te nestelen op het rif om vervolgens zich bezig te houden met de productie van glucose, waarvan een deel naar het koraal gaat. Hierdoor wordt koraal voorzien aan de basis hoeveelheid energie. 1. Heterotroof Koraal heeft niet genoeg aan de stoffen die ervoor zorgen dat dit organisme voorzien wordt van energie. Het heeft ook nog zwavel, fosfor en stikstof nodig die als basis dienen voor de aanmaak van het endo skelet. Dit kan het niet verkrijgen via de symbiose met de zoöxanthellen die het bijna constant voorzien van glucose. Hier komt ook het dierlijke aspect van het koraal terug. Koraal moet ook zoöxanthellen en detritus (dood organisme en resten van afval, afkomstig van organismen (zie afb. 10) vangen vanuit het zeewater met haar armpjes. Deze worden dat geleidt naar de mond en maagholte, waar het vervolgens wordt verteerd. Hierdoor kan koraal komen aan de andere stoffen die nodig zijn voor de bouw van een kalkskelet. (bron: Opgeloste organische stoffen vormen tevens ook een belangrijke voedingsbron voor koralen. De belangrijkste voorbeelden hiervan zijn koolhydraten, vrije aminozuren en ureum (eiwitrijk organisch afvalproduct). Dit laatste wijst erop dat koralen zich hebben aangepast op het rif en gebruik maken van de aanwezigheid van hogere dieren op het rif zoals vissen. Het ureum kan ook overdag opgenomen worden en draagt bij aan de opbouw van het skelet. 2.2 Voortplanten Pagina 7 van 18

8 Omdat koraal een organisme is plant het zich, net als alle organisme voort. Eén uitzondering is een bacterie, deze deelt zich. Koraal kan zichzelf voorplanten op maar liefst drie verschillende manieren. 1. Ongeslachtelijk Koraal heeft nog een derde mogelijkheid, wat enigszins lijkt op de eerste. Bij de ongeslachtelijke voortplanting produceert een ouderpoliep door knopvorming een dochterpoliep, die genetisch een exacte kopie is van de ouder, waarmee ze door middel van levend weefsel verbonden blijven. Levende poliepen komen alleen aan de buitenzijde van de kolonie voor. 1. Afbraak Stel je voor: een toerist gaat zwemmen in de zee, snorkelen of duiken langs het koraal. Hij/zij plukt een stukje koraal en laat dit per ongeluk los een stukje of trapt er tegen aan, waardoor het afbreekt. Je krijgt dan een kloon, twee exact dezelfde individuen. Dit stukje wordt dan meegenomen door de stroming en vervolgens ergens gesedimenteerd. Het kan dan, daar waar het is gesedimenteerd, verder groeien. Het blijft nog leven en zou een begin kunnen vormen voor een nieuw rif. Echter moeten de omstandigheden wel ideaal zijn voor zo n fragment om zich te kunnen vestigen én om verder te kunnen groeien. 1. Coral Spawning We kennen dit principe ook bij andere organismen. Je hebt een zaadje en een eitje. Deze komen met elkaar in contact en bevruchten elkaar. Er zijn hier twee verschillende manieren voor. Sommige koralen kunnen de eitjes vast houden in zichzelf. Vervolgens komt het zaadje eraan en bevrucht het eitje. Je krijgt nu een soort baby tje. Bij koralen heet het een larf. Wanneer deze larf groot genoeg is om te zwemmen, komt het larfje uit de mondholte van het koraal, gaat zwemmen en vestigt zich op een stukje van het rif, waardoor het ook participeert aan de groei hiervan. Maar je hebt ook een veel zeldzamere, effectieve en toch fragiel manier. Volgens deze methode maken koralen zaadjes en eitjes in hun lijf. Deze vormen ze tot een klein balletje, ongeveer de helft van je pinknagel. Eén zo n balletje bevat gemiddeld 200 tot 300 zaadjes en cellen. Deze worden via de mondholte van een koraal door het skelet geleid en vervolgens losgelaten via de poriën van het kalkskelet naar de buitenwereld. Het proces werkt verder alsnog hetzelfde als bij de meeste andere organismen. Het zaad laat de eitjes los en bevrucht andere balletjes met eitjes. Dit gebeurt maar één keer per jaar, s nachts, en alle koloniën participeren hieraan. Dit heet de Coral Spawning (zie afb. 11.). Bij zacht koraal worden deze meteen vanuit de mondholte uitgestoten. Wanneer de eitjes bevrucht zijn en de larfjes eenmaal kunnen zwemmen, zoeken zij ook een plekje op het rif waar zij zichzelf verder gaan ontwikkelen. 2.3 Groei Een koraalkolonie kan zich op meerdere wijzen ontwikkelen, in de zin van groei. De wijze waarop is ook afhankelijk van (een aantal) factoren. Ik noem een paar manieren hieronder op. -Vertakking. De vorm van een koraalkolonie wordt beïnvloed door de wijze waarop een poliep knoppen vormt om kopieën van zichzelf te maken. Wanneer er meer licht schrijnt op een stuk van het rif zal deze sneller kunnen groeien dan elders. Ook verschilt het per koraalsoort. Een geweikoraal bijvoorbeeld (zie afb. 12.) groeit in brede en dunne vlakken, daar Pagina 8 van 18

9 waar een acroporakoraal meer groeit in stengels met kleine doch zichtbare poliepjes. Door het groeien kan koraal zich ook voortplanten. Dit is een voorbeeld van ongeslachtelijke voortplanting. -Licht De hoeveelheid lichtbundels die geworpen wordt op een koraal rif zorgt ook voor groei. Delen van het rif die meer belicht worden kunnen sneller en beter groeien. Ook is de diepte waarop het koraal gelegen is van belang. Een kolonie, vaak soorten die onder de gorgonen vallen, die ver(der) onder het wateroppervlakte gelegen is krijgt minder lichtbundels op zich geworden omdat deze bundels worden gefilterd door het water. Hoe verder je onder water gaat hoe minder licht er is. Dus er valt te stellen dat hoe dieper een kolonie gelegen is, hoe trager deze zal gaan groeien. -Ligging op het rif De plaats waar een kolonie gelegen is op het rif is ook van belang. Zoals ik al gesteld heb in hoofdstuk één in het sub paragraaf rifzones, heerst het getij nog erg sterk bij de lagune. Als een kolonie hier gelegen is of in de buurt hiervan, neigt deze zich te ontwikkelen in een wat meer afgeplatte vorm. Op het rifdak, waar de stroming onder normale omstandigheden minder van invloed is, hebben de kolonies dan ook vaak een minder afgeplatte vorm. Hoofdstuk 3. Hoe hebben externe factoren effect op het koraal en hun leefomgeving? Aangezien koraal ook een organisme is, is het beïnvloedbaar door allerlei factoren. De mens bijvoorbeeld functioneert anders wanneer hij/zij onder invloed is van alcohol, drugs, hormonen etc. Koraal net zo. Ik ga een paar potentiële factoren noemen waardoor het koraal anders gaat functioneren of kan sterven. Deze factoren komen wereldwijd veel voor en zijn ook redenen waarom er op sommige plaatsen geen of gemuteerd koraal voorkomt. Natuurlijke factoren Stress. Schommelende temperatuur. Te veel detritus. Te veel / te weinig kalk. Verzuring van het water. Ontbloting aan de lucht. Ander organismen. Antropogene oorzaken Visserij. Toerisme. Bestrijdingsmiddelen en afvalstoffen. Menselijke ontlasting. Boskap. Natuurlijke factoren: -Te veel detritus Wanneer er te veel detritus aanwezig is in het water en het water dus vertroebeld wordt, kan dit verstikking Pagina 9 van 18

10 veroorzaken. Koraal kan (aanzienlijk) minder kalk opnemen (dit wordt door het detritus tegen gehouden), én, wat nog belangrijker is, het wordt afgekapt van de lichtbron. Het licht kan de kolonie niet meer bereiken wat uiteindelijk zal leiden tot een staking van het fotosynthese proces. Dit kan veroorzaakt worden door meerdere dingen. Denk aan een zwemmer die met zijn zwemvlies detritus opwaait, een boot (met net) die dicht bij de bodem komt, een plotselinge in kracht toenemende zeestroming die dieper onder water ligt, etc. -Schommelende temperatuur Koraal heeft een erg klein tolerantiegebied qua temperatuur. Met andere woorden, het kan eigenlijk alleen maar leven in een gebied met een bepaalde temperatuur. Deze ligt tussen de 22 en de 25 graden Celsius. Wanneer er een schommeling binnen dit temperatuurgebied plaatsvind, betekend het al dat koraal zich moet inspannen om zich aan te passen aan de omgeving, maar al helemaal wanneer het erbuiten valt. Het broeikaseffect op aarde vormt ook een grote bedreiging voor het koraal. Koraal kan erg slecht tegen temperatuurstijgingen. Bij een verhoging van slecht enkele graden kan een groot deel afsterven. De zoöxanthellen (de kleine eencellige organismen aanwezig op het koraal/rif (zie hoofdstuk 1 en 2)) zijn hierbij betrokken. Deze zoöxanthellen zijn een belangrijke voedingsbron voor het koraal, maar de samenwerking gaat niet altijd goed. De zoöxanthellen kunnen ook schadelijke stoffen, zuurstofradicalen, geven aan het koraal. Het koraal wil dat uiteraard niet hebben en het spuugt de algen als het ware uit wanneer, een fenomeen dat plaatsvindt wanneer er een te hoge temperatuur aanwezig is in het gebied. Als dit te lang duurt, verliest het koraal zijn kleur, met als gevolg dat deze kolonie sterft. Dat wordt bleaching genoemd in het Engels en het betekent verbleking. Het enige wat achter blijft is een dood, wit kalkskelet. -Verzuring van het zeewater Wanneer er te veel CO2 aanwezig is in de lucht, wordt deze niet alleen zuurder (wat gevolgen heeft voor de ph waarde van de neerslag), maar het zeewater ook. Een kolonie kan hier in principe wel overleven, maar het gevolg is dan dat het kalkskelet van koraal niet alleen minder snel groeit, maar ook extra fragiel is. Het kan makkelijker worden afgebroken door predatoren bij een kolonie, door heftige zeestromingen etc. Tevens kunnen sommige koraalsoorten hierdoor minder voedsel opnemen dan anders. (onderzoek Elizabeth Crook aan de Universiteit van Californië te Santa Cruz) -Te veel/te weinig kalk Wanneer er te weinig kalk aanwezig is in het zeewater, is koraal niet in staat om verder te groeien. De expansie van een rif stopt dan. Wanneer er te veel van deze stof aanwezig is, kan het koraal verstikt raken en vervolgens sterven. -Blootstelling aan de lucht Wanneer er een deel van een koraalkolonie wordt blootgesteld aan de open lucht voor een langere periode, kan dit erge gevolgen hebben. Het koraal droogt dan uit. Uit reflex trekt de poliep zich in zijn skelet om het lichaamsoppervlak te verkleinen waardoor er minder water verdampt (vanwege de hoge tropische temperatuur). Het zal uiteindelijk kunnen uitdrogen en sterven. -Andere organismen Uiteraard zijn er ook vissen en planten die het koraal bedreigen. Er zijn slakken die de koraalgroei verminderen en vissen die zich voeden met koraal. Op zich is dit allemaal geen probleem en is het zelfs nuttig voor het rif. Ze verwijderen koraal en maken zo ruimte voor nieuw koraal dat zich weer kan vestigen. Het koraal kan zich gemakkelijk herstellen en alles op het rif is weer in evenwicht. Het wordt wel een probleem als er een uitbarsting is van een soort en er zoveel zijn dat het koraal wordt verwoest en het niet meer bij kan benen. Een voorbeeld hiervan was een Pagina 10 van 18

11 slakkenplaag bij Jamaica, die het onmogelijk maakte voor koraal om zich te kunnen vestigen en zo een heel gebied onbereikbaar heeft gemaakt. Antropogene oorzaken: -Visserij Wanneer er wordt gevist met netten die over de zeebodem slepen, kunnen deze langs riffen gaan. Deze kunnen gedeeltelijk afbreken of zelfs zodanig beschadigd raken dat deze niet meer terug kunnen groeien. Dit laatste is eigenlijk alleen maar mogelijk wanneer er intensief in een gebied gevist wordt waar dan toevallig een rif aanwezig is. Dit kan ook leiden tot een tekort aan één of meerdere soorten, wat een kettingreactie veroorzaakt. Zo kan uiteindelijk het rif ook in kwaliteit of omvang achteruit gaan. -Toerisme Mooie kleurrijke koraalriffen zijn mensenmagneten. Vele toeristen gaan juist naar een bepaalde plek toe om deze te kunnen bezichtigen. Een niet oplettende toerist kan enorm veel schade aanrichten aan het rif. Hij kan met zijn zwemvliezen of gewoon zijn voeten detritus opwaaien waardoor het koraal kan verstikken, hij kan ook toevallig een stuk koraal eraf trappen tijdens een beweging wanneer een nieuwsgierige toerist besluit een kolonie van dichtbij te bekijken (onderwater is het lastiger om afstand te bepalen. Alles lijkt veel kleiner). Maar ook een onwetende koraalliefhebber kan een stuk(je) afbreken. Dit laatste komt steeds minder vaak voor dankzij de betere controle. Mensen komen dan niet met dat stukje naar huis en zijn er op geattendeerd dat het meesmokkelen/meenemen van (de meeste) koraal(soorten) verboden is. Deze controle geldt natuurlijk alleen op plekken waar toeristen graag willen duiken om de kleurrijke taferelen van het rif te kunnen bezichtigen. -Bestrijdingsmiddelen en afvalstoffen Wanneer een bedrijf besluit om (eventueel illegaal) afvalstoffen te deponeren in de zee, kan dit van invloed zijn op koraal wanneer het ergens in de buurt ligt. Koraal kan minder voedingsstoffen opnemen (die worden afgegeven van de zoöxanthellen) waardoor de groei afneemt of staakt, waarna het kan sterven. Wat de bestrijdingsmiddelen betreft, wanneer er een plaag is van een soort in een bepaald gebied dat een andere soort bedreigd, worden deze soms bestreden met chemicaliën. Natuurlijk wordt er rekening gehouden met koraal en andere organismen, maar dit pakt niet altijd even goed uit. Wat ook gebeurde bij de zee van Cortez. Hier werden bepaalde octopussen/krakens bestreden vanwege hun toenemende populatie (omdat er anders andere prooien zouden uitsterven daar), maar het koraal werd hier ook de dupe van. Deze organismen werden bestreden met behulp van naalden met een gif daarin (wat niet effectief was) en vervolgens met netten en metalen harpoenen, die beide het rif fysiek hebben beschadigd. -Menselijke ontlasting Wanneer wij naar het toilet gaan en een grote boodschap verrichten spoelen wij deze zorgeloos door. Dit water met de uitwerpselen wordt dan gereinigd in een waterzuiveringsinstallatie en wordt (vaak) vervolgens gedeponeerd in de oceanen. Dit water is niet helemaal zuiver (het kan ook zijn dat een bedrijf het niet compleet gezuiverde water hierin deponeert, dat weet ik niet) en bevat nog sommige bacteriën. Sommige hiervan kunnen schadelijk zijn voor koraalsoorten. Een goed voorbeeld hiervan is het gewei koraal bij Florida. Dankzij de bacterie Serratia Marcescens wordt het levende laagje van het koraal aangetast waardoor al snel het witte kalkskelet van dit organisme wordt blootgesteld. Door renovatie van de rioolwaterzuivering is de sterfte in de wateren bij Florida de laatste tijd een halt toegeroepen. Tevens schijnt het te zijn dat door menselijk afval het kwik gehalte in het zeewater dramatisch is toegenomen sinds 1990 (met een factor 3,4). Dit komt zowel de zeedieren binnen als bij koraal. Hoe hoger je aan het water oppervlak Pagina 11 van 18

12 bent, des te meer de hoeveelheid kwik dat aanwezig is. Aangezien koraal ook redelijk dicht bij het water oppervlak gelegen is, kan het kwik ook goed van invloed zijn. Dankzij het aanwezige kwik in het water kan het koraal minder goed de de door de zoöxanthellen afgescheidde glucose opnemen. Het kan hieraan uiteindelijk sterven. Dit meldt een internationaal team van onderzoekers in Nature. -Boskap Niet alleen de vissers zijn schuldig aan de verdwijning van het koraal. Het leven op land speelt hierbij ook een grote rol. In de kustgebieden wordt land ontging zodat het plaats kan maken voor landbouw. Grote bossen moeten er plaats maken voor akkers. Hier zit het probleem: bomen zorgen ervoor dat de bodem tijdens een regenbui niet veranderd in een modderpoel. Maar als de bomen weg zijn, heeft de modder vrij spel en kan dus ongestoord naar de oceaan stromen. De oceaan wordt hierdoor troebel en het koraal sterft af, omdat het geen voedingsstoffen meer kan krijgen. Het koraal stikt als het ware. Hoofdstuk 4. Wat voor Flora en Fauna komen rond het koraal voor? Een groot deel van de mariene biodiversiteit komt voor rond tropische koraalriffen. De koraalriffen met de hoogste biodiversiteit komen voor in het grensgebied tussen de Indische en de Grote Oceaan, tussen het zuidoostelijke deel van het Aziatische continent en Australië, met nog een deel van de westelijke Stille Oceaan. Dit gebied wordt de Koraaldriehoek genoemd (zie afb. 13), omdat de begrenzing wordt bepaald door de aanwezigheid van het maximum van vijfhonderd tot zeshonderd soorten rifkoralen. Het omvat de Filippijnen, de Salomon Eilanden, Oost-Timor, en grote delen van Indonesië, Maleisië en Papoea Nieuw-Guinea. Vanwege de hoge concentraties aan soorten koraalriforganismen is dit gebied ook een belangrijk aandachtsgebied geworden van zowel internationale als lokale natuurbeschermingsorganisaties, zoals het Wereld Natuur Fonds. Hier zijn niet de andere, ook zeer organismerijke gebieden bij betrokken zoals de Koraalzee van Australië, de Rode Zee met haar riffen, de Nederlands Antillen etc. De koraaldriehoek Dit gebied, gelegen ten Noord Noord Oosten van Australië wordt ook wel de broedkamer van de wereldzeeën genoemd. Dit van wege de enorme variatie aan planten en dieren die daar van nature voorkomen en zich ook daadwerkelijk gaan voortplanten. In totaal komen er rond de 6000 verschillende vissoorten voor, vele soorten dolfijnen en walvissen, zes van de zeven zeeschildpadden én, om niet te vergeten, is er een zeer breed scala aan koraalsoorten aanwezig. Er zijn hier rond de 3000 soorten aanwezig. Daarnaast bevat dit gebied ongeveer 75% van alle nog levende koraalriffen ter wereld (wat echt enorm veel is). In dit gebied zwemmen ook nog de meeste tonijnsoorten wereldwijd. Op de laatstgenoemde vissoort wordt ook veel illegaal gevist en de aanwezige soorten daar dreigen uit te sterven, vooral de blauwvintonijn. Wanneer deze visserij doorgaat, zal alleen nog Noord Amerika de plek zijn waar je deze soort kunt aanschouwen. Wanneer jij naar het strand gaat bij de Waddenzee bij de schiereilanden, en we gaan er duiken of snorkelen, zie je vaak maar weinig kleine visjes, soms een wat grotere en af en toe bijvoorbeeld een zeehond. Het contrast hiervan Pagina 12 van 18

13 (wat de zeeën en oceanen betreft) zijn koraalriffen verspreidt over de hele wereld. Neem bijvoorbeeld het andere stuk van Nederland, gelegen ongeveer 9000 kilometer verder, aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Ik heb het over de Nederlandse Antillen. (zie afb. 14). 4.1 Biodiversiteit West Indische eilanden Dit gebied valt te verdelen onder twee gebieden. Er zijn in totaal drie verschillen te ontdekken. Eén hiervan zijn de factoren die van invloed zijn op de gebieden. Wij kennen de Benedenwindse eilanden, ook wel bekend ABC eilanden, namelijk: Aruba, Bonaire en Curaçao. Deze heten de Benedenwindse eilanden omdat zij door zowel de West Indische factoren worden beïnvloed als door de continentale invloeden van Zuid Amerika. Een kleine 1000 kilometer naar boven bevinden zich de Bovenwindse eilanden, namelijk: Saba, Sint Eustatius en Sint Maarten, ook wel bekend als de SSS eilanden. Deze eilandengroep wordt ook wel de Bovenwindse eilanden genoemd omdat zij niet door de continentale factoren beïnvloed worden, alleen door de West Indische. Een ander verschil is het overheersende klimaat. De Benedenwindse eilanden hebben te maken met een aride klimaat, wat inhoudt dat er weinig regen valt, verspreidt over het jaar (aride = droog), daar waar de Bovenwindse eilanden meer te maken hebben met tropische klimaten. Ook dit is weer van invloed op de aantrekkingskracht van sommige dier- en plantsoorten die er ter plaatse voorkomen. Een derde verschil dat te ontdekken valt in dit gebied is hoe deze eilanden zijn opgebouwd. Elk eiland bezit riffen die van groot belang zijn voor de plaatselijke economie. Zonder het toerisme zouden deze eilanden praktisch failliet gaat. Maar er zijn twee eilanden die uitblinken, Bonaire en Curaçao. Dit vanwege het feit dat deze eilanden zijn opgebouwd uit de door koraalriffen geproduceerde kalksteen rondom oude vulkanen, daar waar de andere eilanden nog geologisch erg jong zijn en zijn opgebouwd uit gestold lava. Zoals ik al eerder verteld heb in hoofdstuk twee is het noodzakelijk voor koraal, wil het goed kunnen groeien, om in een warme omgeving te zitten tussen de graden Celsius en er moet genoeg licht aanwezig zijn dat de mogelijkheid heeft om te kunnen schijnen op het rif. Nu zijn beide factoren hier aanwezig. Alle eilanden zijn omringd door diep, helder en warm water. De eilanden zijn daardoor dus ook omringd door koraalriffen die meer neigen tot het climaxstadium te behoren. Deze zijn dus al goed en ver ontwikkeld, met een grote en stabiele biodiversiteit. Met name Bonaire en Curaçao hebben zeer goed ontwikkelde riffen met ruim 50 soorten (rifbouwende) koralen en nog eens een dertigtal soorten hoornkoralen, de gorgonen. In, op en rond de koralen leven honderden vissoorten en een veelheid aan ongewervelde dieren zoals zeeanemonen, stekelhuidigen zoals zeekomkommers, zeeëgels, zeesterren, slangsterren en zeelelies, kreeftachtigen (Crustacea), schelpdieren (Mollusca), mosdiertjes (Ectoprocta) en sponzen (Porifera) die voor het merendeel nog nooit volledig geregistreerd staan, met als resultaat dat er regelmatig nieuwe soorten bij gevonden worden. Daarnaast tref je hier nog meerdere soorten zeezoogdieren en zeeschildpadden die rondom het rif en verder de oceanen in zwemmen. Het feit dat er een verschil is in het stadium waarin de biotopen zich verkeren tussen de boven en de benedenwindse eilanden is te relateren aan de weersomstandigheden. Omdat het zeewater bij de bovenwindse eilanden over het algemeen warmer is dan die van de benedenwindse en ook nog eens dieper, is de kans veel groter dat dit gebied ook wordt getroffen door de kracht van orkanen, die de groei van het rif kunnen staken of reduceren. Eilanden van het benedenwinds gebied hebben hier minder last van aangezien de omstandigheden waarin een orkaan kan ontstaan hier simpelweg niet aanwezig zijn in de nodige mate. De benedenwindse eilanden hebben een biotoop die in een climaxstadium zit en de bovenwindse eilanden zijn in de successie. Pagina 13 van 18

14 4.2 Biodiversiteit van de Rode Zee De Rode Zee is een langgerekte binnenzee tussen Egypte en Saudi-Arabië die in het noorden uitloopt in twee smalle baaien: de Golf van Akaba en de Golf van Suez (zie afb. 15.). Waar de zee haar naam aan te danken heeft daar zijn meerdere verklaringen voor. Een verklaring die stamt uit de oudheid is dat wanneer de zon hoog aan de hemel staat er een prachtige rode gloed op het water ontstaat. Meer moderne verklaringen zijn dat het rood komt vanwege de rode koraalbanken in de Perzische Golf, of doordat in de zee veel blauwwier voorkomt en dit een bepaalde rode gloed met zich meeneemt als je op het wateroppervlak kijkt. Qua biodiversiteit lijkt dit rif veel op die voorkomen in Indische Oceanen, aangezien zich hier dezelfde omstandigheden voordoen (op sommige locaties dan). Maar er zijn ook zeker verschillen in te herkennen. Er zijn een aantal onderzoeken gedaan naar de biodiversiteit van deze riffen. Zo heeft Bert Hoeksema heeft gekeken naar de diversiteit aan paddenstoelkoralen. In totaal zijn er wel 16 soorten waargenomen. Ook keek hij naar kokerwormen, dit zijn zoals de naam al zegt wormen met een koker. De worm bouwt zelf een koker van zand, kalk of slijm om zijn lichaam te beschermen. Aan het uiteinde van de koker zitten vaak waaiers waarmee ze voedsel vangen. Deze dieren kunnen leven op een bepaalde gastheer waar ze van afhankelijk zijn. Bert heeft gekeken of kokerwormen op specifieke gastheren leven van dichtbij de kust tot ver van de kust. Inmiddels is er een wetenschappelijke publicatie in druk over de ongevoeligheid van bepaalde kokerwormen voor het gif van bepaalde koraaldodende sponzen. En bijvoorbeeld bestudeerde Ronald Vonk de beestjes die zich tussen de structuren op de bodem bevinden. In het grove koraalzand dat onder andere bestaat uit vergruizeld koraal en gebroken kalk algen bevinden zich kleine open ruimtes. Hierin leven kleine kreeftachtigen, wormen en slakjes. De bovenste centimeters van dit zand bevatten nog voldoende zuurstofrijk water waardoor er veel dieren kunnen leven. Diertjes die verwant zijn aan pissebedden zijn in dit zand gevonden en worden momenteel onderzocht. Ze zijn een paar millimeter groot en moeten volledig worden gedissecteerd om hun identiteit vast te stellen. En Bastian Reijnen heeft tijdens de expeditie naar Saudi-Arabië onderzoek gedaan naar huisjesslakken die leven op zachte koralen. Deze slakjes zijn niet erg groot, vaak zijn ze maar 7 à 8 mm en ook nog heel goed gecamoufleerd. Hierdoor zijn ze moeilijk te vinden tussen de takken en poliepen van de koralen. Ondanks het formaat en de camouflage zijn er toch nog vijf verschillende soorten slakken gevonden (in totaal zijn er acht soorten bekend uit de Rode Zee). De gastheerkoralen van deze slakken zijn nu voor het eerst bekend. Deze vondsten zullen worden beschreven in een wetenschappelijke publicatie. Hoofdstuk 5. Hoe is koraal afhankelijk van de flora en fauna in haar omgeving en andersom? Slechts 0,25% van alle oceanen en zeeën zijn koraalgebieden waar 25% van alle vissen afhankelijk van zijn. Het zijn schuilplaatsen, voedselbronnen en kraamkamers voor ze. Het ecosysteem van de riffen is het soortenrijkste van de zee en kan qua belang en variatie vergeleken worden met dat van het tropisch regenwoud. Zeker soorten vis en honderdduizenden andere zeedier- en zeeplantensoorten zijn afhankelijk van deze riffen, zoals weekdieren, sponzen, kreeftachtigen etc. Veel van deze soorten zijn nog niet beschreven en ontdekt. Het Britse dagblad The Independent meldde op 18 september 2006 nog een ontdekking van tientallen nieuwe vissoorten en koralen voor de Pagina 14 van 18

15 kust van Indonesië. Op een rif kunnen 200 soorten koraal, 300 soorten vis, en tot ongewervelde dieren voorkomen. De totale rijkdom aan soorten van de koraalriffen ligt waarschijnlijk boven de 2 miljoen. Hier is immers veel voedsel aanwezig terwijl het tropische water meestal voedselarm is. Er zijn ongeveer zo n 800 verschillende soorten koraal. Enkele soorten zijn bijvoorbeeld hersenkoraal, steenkoraal, labyrintkoraal, etc. Algen Algen kunnen voor een groot deel niet overleven zonder het koraal. Koraal zorgt ervoor dat deze zoöxanthellen zich kunnen vestigen aan het rif of op een kolonie/poliep, waardoor het hier veilig zal zijn. Het kan nu in rust participeren aan de fotosynthese. Koraal profiteert hier op haar beurt weer van door het afgestoten glucose dat de zoöxanthellen produceren. Zij gebruiken dit stofje voor al hun ontwikkelingen zoals voortplanten en groei. Dieren Zoals al eerder is gezegd in de inleiding van dit hoofdstuk, zijn dieren ook uitzonderlijk afhankelijk van de riffen. Zo heb je de octopus. Deze gaat wanneer zij haar eieren wilt leggen een holle plek opzoeken in het rif zelf. Zij hangt vervolgens haar eieren op aan de bovenkant van deze holte. Zij zal deze plek gaan verdedigen met haar leven en ze zal niet op pad gaan om eten te zoeken. Zonder deze plek zal zij haar dieren niet veilig kunnen laten, omdat deze eieren te groot zijn en te fragiel om elders te plaatsen. Maar niet alleen de octopus is afhankelijk van de riffen, maar ook s nachts zijn er enorm veel dieren afhankelijk. Dan gaan de jagers op pad. Dieren als doktervissen en anderen gaan dan een schuilplaats zoeken in het rif om ervoor te zorgen dat ze niet opgegeten worden. Maar op die manier zijn rovers ook afhankelijk van riffen (net als hun prooien) vanwege de enorme hoeveelheid voedsel dat aanwezig is. Koraal profiteert op haar beurt weer van de zeedieren door de detritus die zij creëren die het koraal kan opnemen s nachts, wanneer er geen glucose meer wordt gemaakt door de zoöxanthellen. Hoofdstuk 6. Bescherming van het koraal. Zoals er wel vaker is genoemd in dit werkstuk, dreigt het koraal uit te sterven, alhoewel dit niet direct zichtbaar is. Ik bedoel, er zijn toch nog zoveel riffen en koraalsoorten op de wereld? Dat klopt, maar vroeger waren het er veel meer. Nu ook dankzij de assimilatie van de broeikasgassen in de atmosfeer sterven er vele soorten die niet tegen temperatuurveranderingen kunnen. 6.1 Organisaties Het WWF Wij kennen allemaal wel het WWF, maar misschien beter als het WNF. Deze wereldorganisatie zet zich in om het uitsterven van organismen te voorkomen, hieronder vallen ook de koraalsoorten. Ik heb een interview opgestuurd Pagina 15 van 18

16 naar iemand van deze organisatie, maar heb hierop nog geen response gekregen en kan dit ook nog niet verder uitwerken, hetgeen ik zeker van plan ben om te doen. Hoe gaat het beschermen van koraal in zijn werk? Mensen van het WWF gaan in contact met de lokale overheden van bedreigde koraalgebieden om in actie te komen. Een voorbeeld. Leden van het WWF hebben een tijd geleden contact opgenomen met de Australische overheid voor, je raad het al, de bescherming van het Grote Barrière Rif. Zij kwamen namelijk tot de conclusie dat er organismen waren die in hoeveelheid enorm toenamen en zich voedden aan het rif. Het WWF heeft een team van scheikundigen en oceanologen gestuurd naar dit gebied met als doel een middel te maken dat dit organisme (een zeester) zou uitschakelen zonder dat het, bij per ongelijke lozing in de zee, het gebied zou gaan beschadigen. Toen dit middel eenmaal gemaakt was gingen de oceanologen onder water en de zeesterren die het koraal aan het opeten waren injecteren met lange spuiten. Deze stierven enige tijd later, en nu wordt deze soort goed in de gaten gehouden en de aantallen worden elk half jaar opnieuw gemeten. Hoe staan we ervoor met het beschermen van het koraal? Het koraalrif dringt nog sterk terug in grote en aanwezige aantallen. Maar tegenwoordig met de strengere toeristenwetten die de lokale overheden moeten uitvoeren en beschermingsacties zoals de Zeesterren lijkt het koraal zich weer enigszins te herstellen. Het WWF patrouilleert of laat de lokale overheden patrouilleren langs de kustlijnen om ervoor te zorgen dat vissers geen cyanide of zelfgemaakte explosieven gebruiken tijdens het vissen, omdat deze de omgeving sterk (op een negatieve wijze) kunnen beïnvloeden. Waarom houdt het WWF zich bezig met het beschermen van koraalriffen? Het beschermen van koraal is voor wereldwijd belang. Zowel planten als dieren als mensen zijn (sommige gedeeltelijk, de één meer dan de ander) afhankelijk van het koraal. Voor de een biedt het een schuilplaats, voor de ander een bron van voedsel en voor weer een ander een bron van inkomsten. Meer hierover wordt beschreven in de conclusie. GreenPeace Ook dit is een wereldwijde organisatie die zich bezig houdt met het beschermen en behouden van de natuur. Zij zijn ook bezig met de oceanen maar in mindere mate. Momenteel moeten zij alle zeilen bijzetten om de illegale oliewinning tegen te gaan die de omliggende natuur verbouwd tot cultuur (een citaat). 6.2 Alternatieven kunstmatige riffen Misschien heb je er wel eens van gehoord, een koraalkweker. Dit zijn mensen of organisaties die koraal kweken onder gemodificeerde omstandigheden. Zij hebben hiervoor grote bakken waar letterlijk de zee wordt nagebootst. Dit kan zelfs zover gaan dat ze hier ook golven in laten komen, daar deze ook van nature voorkomen in de zee. Er worden dan koraallarfjes gedeponeerd in de tank (deze kunnen dan wel al zwemmen) en gaan zich dan vervolgens vestigen op een stuk nep koraalrif, of soms echt op een koraalrif. Pagina 16 van 18

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2016 tijdvak 2 biologie CSE GL en TL Deze bijlage bevat informatie. GT-0191-a-16-2-b Koraalriffen Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 42 tot en met 54. Bij

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie. KB-0191-a-16-2-b

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie. KB-0191-a-16-2-b Bijlage VMBO-KB 2016 tijdvak 2 biologie CSE KB Deze bijlage bevat informatie. KB-0191-a-16-2-b Koraalriffen Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 42 tot en met 50. Bij het beantwoorden

Nadere informatie

7,3. Werkstuk door een scholier 1993 woorden 11 januari keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoe erg is het uitsterven van het koraalrif?

7,3. Werkstuk door een scholier 1993 woorden 11 januari keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoe erg is het uitsterven van het koraalrif? Werkstuk door een scholier 1993 woorden 11 januari 2005 7,3 94 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoe erg is het uitsterven van het koraalrif? Inleiding Veel mensen vinden koraalrif één van de mooiste

Nadere informatie

koraalrif infoblad Het koraalrif (met de koralen en alle andere dieren en planten die er leven) gaan we in dit infoblad uitgebreid bekijken.

koraalrif infoblad Het koraalrif (met de koralen en alle andere dieren en planten die er leven) gaan we in dit infoblad uitgebreid bekijken. infoblad koraalrif Op het strand vind je veel stukken steen, die de meeste mensen koraal noemen. Veel mensen denken dan ook dat koraal dood of levenloos is. Maar de stukjes koraal die je op het strand

Nadere informatie

Deze les ga je leren

Deze les ga je leren Lesstof Deel 1: het koraalrif Deel 2: het koraal Deel 3: het belang van koraal Deel 4: de bedreigingen voor het koraal Deel 5: het beschermen van het koraal Deze les ga je leren 2.1 Wat is een koraal?

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3 Samenvatting Biologie Hoofdstuk 3 Samenvatting door een scholier 1018 woorden 18 januari 2017 0 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie samenvatting H3 3.1 Ecosysteem: afgebakend gebied met

Nadere informatie

Deel 1: het koraalrif

Deel 1: het koraalrif Lesstof Deel 1: het koraalrif Deel 2: het koraal Deel 3: het belang van koraal Deel 4: de bedreigingen voor het koraal Deel 5: het beschermen van het koraal Deel 1: Het koraal rif Deze les ga je leren

Nadere informatie

Deel 4: de bedreigingen voor het koraal

Deel 4: de bedreigingen voor het koraal Lesstof Deel 1: het koraalrif Deel 2: het koraal Deel 3: het belang van koraal Deel 4: de bedreigingen voor het koraal Deel 5: het beschermen van het koraal Deel 4: De bedreigingen voor het koraal Deze

Nadere informatie

INHOUD. 3 Inhoud. 4 Inleiding. 5 Koraalrif. 7 Bonaire. 8 Saba. 9 Molukken. 10 Groot Barrière Rif. 11 Bescherming / bedreiging.

INHOUD. 3 Inhoud. 4 Inleiding. 5 Koraalrif. 7 Bonaire. 8 Saba. 9 Molukken. 10 Groot Barrière Rif. 11 Bescherming / bedreiging. Naam: Datum: 2 3 INHOUD Pagina: Onderwerp: 3 Inhoud 4 Inleiding 5 Koraalrif 7 Bonaire 8 Saba 9 Molukken 10 Groot Barrière Rif 11 Bescherming / bedreiging 12 Boekenlijst 4 INLEIDING Ik heb als onderwerp

Nadere informatie

Aerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en aminozuren) met behulp van zuurstof, waardoor energie vrijkomt om ATP te maken.

Aerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en aminozuren) met behulp van zuurstof, waardoor energie vrijkomt om ATP te maken. Begrippenlijst door Lauke 1056 woorden 23 oktober 2017 5,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Begrippen biologie hoofdstuk 2 Aerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en

Nadere informatie

De Noordzee HET ONTSTAAN

De Noordzee HET ONTSTAAN De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met

Nadere informatie

LEERLINGENBLAD VAN:... NAAR DE HAAIEN! DOE-HET-ZELF LES BASISONDERWIJS GROEP 7 & 8 EEN WERELD VOL WATER

LEERLINGENBLAD VAN:... NAAR DE HAAIEN! DOE-HET-ZELF LES BASISONDERWIJS GROEP 7 & 8 EEN WERELD VOL WATER LEERLINGENBLAD VAN:...... DOE-HET-ZELF LES BASISONDERWIJS GROEP 7 & 8 EEN WERELD VOL WATER 2 EEN WERELD VOL WATER Als je vanuit de ruimte naar de aarde kijkt zie je heel veel blauw. Dat komt omdat onze

Nadere informatie

Werkstuk Biologie De ordening van het leven

Werkstuk Biologie De ordening van het leven Werkstuk Biologie De ordening van het leven Werkstuk door Jonathan 1383 woorden 7 juni 2016 7 6 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding In dit werkstuk ga ik vertellen over de ordening van het leven. Ordening

Nadere informatie

Bewoners. Noordzee. Introductie. Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien:

Bewoners. Noordzee. Introductie. Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien: Gemiddelde: diepte 94 meter Oppervlak: 572.000 km2 Bodem: hoofdzakelijk zand Bewoners van de Noordzee Introductie Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien: De Noordzee is natuurlijk

Nadere informatie

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: *

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * * * 2 Hoe kun je de naam van een organisme opzoeken?

Nadere informatie

6.3. Boekverslag door C woorden 3 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Inleiding

6.3. Boekverslag door C woorden 3 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Inleiding Boekverslag door C. 3032 woorden 3 juni 2004 6.3 740 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inleiding Koraalriffen zijn misschien wel de mooiste natuurgebieden van de wereld. Ze barsten van het leven in alle

Nadere informatie

1. Biotische factoren (zijn afkomstig van andere organismen) - voedsel - soortgenoten - ziekteverwekkers - vijanden

1. Biotische factoren (zijn afkomstig van andere organismen) - voedsel - soortgenoten - ziekteverwekkers - vijanden Ecologie De wetenschap die bestudeert waarom bepaalde planten en dieren ergens in een bepaalde leefomgeving (milieu) voorkomen en wat de relaties zijn tussen organisme en hun milieu 1. Biotische factoren

Nadere informatie

E C O L O G I E Ecologie Factoren die invloed hebben op het milieu: Niveaus van de ecologie:

E C O L O G I E Ecologie Factoren die invloed hebben op het milieu: Niveaus van de ecologie: E C O L O G I E Ecologie = wetenschap die bestudeert waarom bepaalde planten en dieren ergens in een bepaald milieu voorkomen en wat de relaties zijn tussen organismen en dat milieu Factoren die invloed

Nadere informatie

... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit?

... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? ... Hoe ziet een Rijke Noordzee eruit? Samen voor een gezonde zee!... Stichting De Noordzee is de onafhankelijke natuur- en milieuorganisatie die zich inzet voor een duurzaam gebruik van de Noordzee en

Nadere informatie

Groot Barrièrerif definitief verloren

Groot Barrièrerif definitief verloren 1 van 5 30-05-17 10:40 msn.com Groot Barrièrerif definitief verloren Faqt Redactie 6-8 minuten Copyright Faqt Groot Barrièrerif definitief verloren Het Groot Barrièrerif voor de kust van Australië kan

Nadere informatie

In de ecologie bestudeert men de relatie tussen de organismen en het milieu waar ze voorkomen.

In de ecologie bestudeert men de relatie tussen de organismen en het milieu waar ze voorkomen. Samenvatting Thema 3: Ecologie Basisstof 1 In de ecologie bestudeert men de relatie tussen de organismen en het milieu waar ze voorkomen. Waarom leeft het ene dier hier en het andere dier daar? Alle organismen

Nadere informatie

Bewoners van de Noordzee

Bewoners van de Noordzee Bewoners van de Noordzee Doel Materialen Vak Niveau Duur Werkwijze De leerlingen kunnen: verschillende groepen dieren noemen die in de Noordzee leven (vissen, anemonen, kwallen,kreeftachtigen); uitleggen

Nadere informatie

NAAR DE HAAIEN! LEERKRACHTENBLAD GROEP 7 & 8 DOE-HET-ZELF LES INFORMATIE VOORAF BEZOEKADVIES INHOUD TOTALE PAKKET

NAAR DE HAAIEN! LEERKRACHTENBLAD GROEP 7 & 8 DOE-HET-ZELF LES INFORMATIE VOORAF BEZOEKADVIES INHOUD TOTALE PAKKET LEERKRACHTENBLAD GROEP 7 & 8 DOE-HET-ZELF LES INFORMATIE VOORAF Het doel van het les is de leerlingen op een leuke manier kennis te laten maken met het rijke leven in oceanen en zeeën. Daarbij leren de

Nadere informatie

Organismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof

Organismen die organisch en anorganische moleculen kunnen maken of nodig hebben zijn heterotroof Boekverslag door A. 1802 woorden 20 juni 2007 5 71 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Samenvatting stofwisseling Stofwisseling is het totaal van alle chemische processen in een organisme

Nadere informatie

Kreeftachtigen hebben meestal kleine ogen, waar ze maar weinig mee zien. Ze kunnen wel bijzonder goed ruiken.

Kreeftachtigen hebben meestal kleine ogen, waar ze maar weinig mee zien. Ze kunnen wel bijzonder goed ruiken. Kreeftachtigen Er zijn veel verschillende soorten kreeftachtigen. Van ieder soort leven er vaak zeer grote aantallen in zee. Kreeftachtigen zijn bijvoorbeeld de roeipootkreeftjes, de zeepissebedden en

Nadere informatie

Het rijk van de dieren

Het rijk van de dieren BASISSTOF 6 1 vwo gymnasium Het rijk van de dieren thema 4 Ordening opdracht 20 Beantwoord de volgende vragen. 1 Heeft een cel van de zuidelijke boommiereneter (zie afbeelding 33) een celkern? En een celwand?

Nadere informatie

inh oud 1. Leven onder water 3 2. Dieren en planten 3. Vissen 4. Kwallen 5. Zoogdieren 6. Schaaldieren 7. Stekelhuidigen 8. Zeewier 9.

inh oud 1. Leven onder water 3 2. Dieren en planten 3. Vissen 4. Kwallen 5. Zoogdieren 6. Schaaldieren 7. Stekelhuidigen 8. Zeewier 9. Leven onder water inhoud 1. Leven onder water 3 2. Dieren en planten 4 3. Vissen 5 4. Kwallen 7 5. Zoogdieren 8 6. Schaaldieren 9 7. Stekelhuidigen 10 8. Zeewier 11 9. Weekdieren 12 10. Filmpje 13 Pluskaarten

Nadere informatie

Voedselketen & ecosysteem

Voedselketen & ecosysteem SEA LIFE voor scholen Voedselketen & ecosysteem 6-11 jaar Zelf aan de slag Deze handleiding geeft u extra informatie over belangrijke aquaria binnen SEA LIFE Scheveningen en kan gebruikt worden om meer

Nadere informatie

Effecten van toenemende warmte en CO 2 op het leven in zee

Effecten van toenemende warmte en CO 2 op het leven in zee Effecten van toenemende warmte en CO 2 op het leven in zee Jack Middelburg Universiteit Utrecht Darwin Centrum voor Biogeologie Netherlands Earth System Science Centre 21 Oktober 2014 KNAW Oceaan in hoge

Nadere informatie

Cellen aan de basis.

Cellen aan de basis. Cellen aan de basis. Cellen aan de basis In het thema cellen aan de basis vinden we twee belangrijke thema s uit biologie voor jou terug. 1. Organen en cellen (thema 1 leerjaar 3) 2. Stofwisseling (thema

Nadere informatie

Leuke weetjes, puzzels, een kleurplaat en meer!

Leuke weetjes, puzzels, een kleurplaat en meer! Alles over HAAIEN Leuke weetjes, puzzels, een kleurplaat en meer! Haaienweetjes Vinnen De meeste haaien hebben acht vinnen. Deze gebruiken ze om vooruit te komen en om rechtop te zwemmen. De vorm van de

Nadere informatie

LEVENSGEMEEN SCHAPPEN

LEVENSGEMEEN SCHAPPEN LEVENSGEMEEN SCHAPPEN 1 E e n e i g e n h u i s, e e n p l e k o n d e r d e z o n Waarom groeien er geen klaprozen op het sportveld? Waarom leven er geen kwallen in de IJssel? Kunnen struisvogels wel

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz.

Inhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz. Door: Oscar Zuethoff Groep 6b - Meneer Jos & Ingrid Februari 2008 Inhoud Inleiding blz. 3 Wat is een fossiel? blz. 4 Hoe fossielen ontstaan blz. 5 Fossielen van zacht weefsel blz. 6 Zeedieren blz. 7 De

Nadere informatie

NAAR DE HAAIEN! Groep 7 & 8. informatie vooraf. bezoekadvies. TOTALe PAKKET

NAAR DE HAAIEN! Groep 7 & 8. informatie vooraf. bezoekadvies. TOTALe PAKKET LEERkrachtenblad Groep 7 & 8 informatie vooraf Het doel van het les is de leerlingen op een leuke manier kennis te laten maken met het rijke leven in oceanen en zeeën. Daarbij leren de leerlingen dat het

Nadere informatie

Ecosysteem voedselrelaties

Ecosysteem voedselrelaties Ecosysteem ecologie Ecosysteem voedselrelaties Oceanen: voedselweb + energiestromen Ga naar Mypip.nl en open de oefening 3 voedselketen - voedselweb Doe de oefening en maak vervolgens de aangeleverde vragen.

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2009 tijdvak 1 biologie CSE GL en TL Bijlage met informatie. 913-0191-a-GT-1-b De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met

Nadere informatie

Werkstuk Biologie Zee-otter

Werkstuk Biologie Zee-otter Werkstuk Biologie Zee-otter Werkstuk door een scholier 1340 woorden 8 maart 2003 5,8 129 keer beoordeeld Vak Biologie Waar leeft de zee-otter? Vroeger kwamen ze nog in het grootste deel van de grote oceaan

Nadere informatie

Kijk uit! Pas OP! LEERlingenblad van:... speurles. basisonderwijs groep 4, 5 & 6

Kijk uit! Pas OP! LEERlingenblad van:... speurles. basisonderwijs groep 4, 5 & 6 LEERlingenblad van:... Kijk uit! Pas OP! speurles basisonderwijs groep 4, 5 & 6 weetje Professoren hebben uitgerekend dat er op de aarde 1.386.000.000.000.000.000.000 liter water is. 2 Kijk uit! Loop jij

Nadere informatie

Duurzaam werken op zee

Duurzaam werken op zee Sarah Smith Tropen & Tropisch Belangrijke mariene ecosystemen Mangroven Zeegras Koraal Kwetsbaarheid Tropen: de gebieden rondom de evenaar tussen de keerkringen. www. commons.wikimedia.org Tropisch klimaat:

Nadere informatie

Beestige bundel van: 1

Beestige bundel van: 1 Beestige bundel van: 1 2 Ordening van organismen organisme = een levend wezen, iets wat leeft. Er zijn meer dan anderhalf miljoen soorten organismen. Om een overzicht te krijgen worden deze organismen

Nadere informatie

Opdracht 1 Deze opdracht doe je in de klas en kun je niet hier nakijken.

Opdracht 1 Deze opdracht doe je in de klas en kun je niet hier nakijken. Thema 4 Opdracht 1 Deze opdracht doe je in de klas en kun je niet hier nakijken. Opdracht 2 1. bacteriën schimmels planten dieren 2. Kenmerken van cellen, namelijk of de organismen cellen hebben met celkernen,

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 9 en 10

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 9 en 10 Samenvatting Biologie Hoofdstuk 9 en 10 Samenvatting door een scholier 96 woorden 2 juni 2007 7,7 9 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Paragraaf 9.1 Gist: Eencellige schimmelsoort die in gedroogde

Nadere informatie

Riffen repareren. Koraalriffen spreken geweldig tot de verbeelding

Riffen repareren. Koraalriffen spreken geweldig tot de verbeelding Riffen repareren Koralen staan wereldwijd onder druk. Proeven moeten uitwijzen of het mogelijk is stekjes te gebruiken voor herstel van aangetaste riffen. Daarvoor werken onderzoekers samen met lokale

Nadere informatie

informatie: schelpen - slakken

informatie: schelpen - slakken informatie: schelpen - slakken Er leven tientallen soorten slakken op het wad en op de bodem van de Noordzee. Hun huisjes vind je vaak als schelpen op het strand. Er zijn slakjes die vooral grazend door

Nadere informatie

WIE EET WAT OP HET WAD

WIE EET WAT OP HET WAD Waddenzee De prachtige kleuren, de zilte geuren en de geluiden van de vele vogels, maken de Waddenzee voor veel mensen tot een geliefd gebied. Maar niet alleen mensen vinden het fijn om daar te zijn, voor

Nadere informatie

Taxonomen (ca. 1850): Organismen vertonen kenmerken van zowel planten als dieren. Wetenschappers gingen dus op kenmerken letten.

Taxonomen (ca. 1850): Organismen vertonen kenmerken van zowel planten als dieren. Wetenschappers gingen dus op kenmerken letten. Ordening van organismen: vroeger: plantenrijk - dierenrijk Taxonomen (ca. 1850): Organismen vertonen kenmerken van zowel planten als dieren. Wetenschappers gingen dus op kenmerken letten. huidige indeling:

Nadere informatie

De Waddenzee - Informatie

De Waddenzee - Informatie De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken. Informatie 1 De Waddenzee R

Nadere informatie

SPREEKBEURT Vissengroep Harnasmeervallen

SPREEKBEURT Vissengroep Harnasmeervallen SPREEKBEURT Vissengroep Harnasmeervallen l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER

Nadere informatie

Galápagos-eilanden. Inleiding. Inhoudsopgave. 1. Algemeen

Galápagos-eilanden. Inleiding. Inhoudsopgave. 1. Algemeen Galápagos-eilanden Inleiding Ik wil mijn spreekbeurt graag houden over de Galápagos-eilanden. De Galápagos-eilanden liggen in de Stille Oceaan en zijn heel bijzonder omdat er dieren en planten leven die

Nadere informatie

Diepzee. Blok 1 De Rijke Zee. Robbert Jak. Dag 3, 29 oktober 2013. Duurzaam werken op Zee

Diepzee. Blok 1 De Rijke Zee. Robbert Jak. Dag 3, 29 oktober 2013. Duurzaam werken op Zee Diepzee Blok 1 De Rijke Zee Robbert Jak Dag 3, Duurzaam werken op Zee > 200 m diepte, tot 11 km Voorbij continentale plat Verschillende zones Verschillende ecosystemen! Duurzaam werken op zee 2 www.ngu.no

Nadere informatie

Beach Clean-up 2013. Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden

Beach Clean-up 2013. Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden Beach Clean-up 2013 Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden Inhoudsopgave Inleiding 3 1. De zee: een bron van plezier 4 2. Eten en gegeten worden 5 3. Vervuiling

Nadere informatie

Cultduik: Shark & Yolanda Reef

Cultduik: Shark & Yolanda Reef Cultduik: Shark & Yolanda Reef Locatie: Rode Zee, Egypte. GPS: 27 43 51.03 N 34 15 37.99 E Soort duik: diep, stroming. Onderwaterleven: de hele voedselketen, kleurige koralen, onderwaterlandschappen die

Nadere informatie

Ordening. Planten Dieren Bacteriën Schimmels

Ordening. Planten Dieren Bacteriën Schimmels Ordening Planten Dieren Bacteriën Schimmels Indeling plantenrijk Indeling dierenrijk Planten Kenmerken plantencellen: celwanden celkernen bladgroenkorrels Wieren Sporenplanten Zaadplanten Wieren / Algen

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

Ordening. Bacteriën Schimmels Planten Dieren

Ordening. Bacteriën Schimmels Planten Dieren Ordening Bacteriën Schimmels Planten Dieren Bacteriën Kenmerken cellen: celwand geen celkern geen bladgroenkorrels eencellig planten zich voort door deling voeden zich meestal met dode resten van organismen

Nadere informatie

Voedingsleer. Waar gaat deze kaart over? Wat wordt er van je verwacht? Voedingsleer en het plantenrijk

Voedingsleer. Waar gaat deze kaart over? Wat wordt er van je verwacht? Voedingsleer en het plantenrijk Waar gaat deze kaart over? Deze kaart gaat over voedingsleer: over voedingsstoffen en de manier waarop ons lichaam met deze stoffen omgaat. Wat wordt er van je verwacht? Na het bestuderen van deze kaart

Nadere informatie

DE GEWONE ZEEHOND. Huiler

DE GEWONE ZEEHOND. Huiler DE GEWONE ZEEHOND Huiler Je gelooft het bijna niet als je in die mooie zwarte ogen kijkt, maar een gewone zeehond is een echt roofdier. Zijn scherpe tanden en gestroomlijnde lichaam zijn perfect voor het

Nadere informatie

Een kreeft in de klas

Een kreeft in de klas Een kreeft in de klas Leerdagboek van:... Een kreeft in de klas Wat doet de kreeft? Kijk een poosje heel nauwkeurig naar de kreeft. Schrijf heel nauwkeurig op wat de kreeft doet en hoe hij dat doet. Doe

Nadere informatie

l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN

l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE AXOLOTL BIJ

Nadere informatie

Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken.

Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken. De Waddenzee Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met 52. Bij het beantwoorden van die vragen kun je de informatie gebruiken. 2p 40 In de informatie worden biotische en

Nadere informatie

Deel 3: het belang van koraal(riffen)

Deel 3: het belang van koraal(riffen) Lesstof Deel 1: het koraalrif Deel 2: het koraal Deel 3: het belang van koraal(riffen) Deel 4: de bedreigingen voor het koraal Deel 5: het beschermen van het koraal Deel 3: Het belang van het koraal Deze

Nadere informatie

Haag - Rohrbeck. Luister naar de zee!

Haag - Rohrbeck. Luister naar de zee! Belangrijke informatie Dit product gebruikt drie batterijen van 1,5V (knoopcel batterijen van het type AG10/LR1130). Gebruik geen oude en nieuwe batterijen door elkaar. Plaats de nieuwe batterijen met

Nadere informatie

1. In welke 4 rijken worden organismen ingedeeld? 3. wat is de functie van de celkern in een cel?

1. In welke 4 rijken worden organismen ingedeeld? 3. wat is de functie van de celkern in een cel? Antwoorden door een scholier 1487 woorden 13 januari 2013 6 184 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie Thema 4 Ordenen 1 t/m 5 Opdracht 2 1. In welke 4 rijken worden organismen

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Examen

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Examen Samenvatting Biologie Hoofdstuk 1 Examen Samenvatting door een scholier 1780 woorden 5 maart 2007 7,6 47 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Vier rijken vergelijken Samenvatting 1.1 1) Wat leeft

Nadere informatie

Kaartenset ongewervelde dieren

Kaartenset ongewervelde dieren Kaartenset ongewervelde dieren Deze set met plaatjes is het eerste deel van de kaartjes met gewervelde- en ongewervelde dieren op. Ieder kaartje bevat een afbeelding van het dier in kwestie, met daarbij

Nadere informatie

PACCO-PARAMETERS DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR. PaccoParameters

PACCO-PARAMETERS DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR.   PaccoParameters PACCO-PARAMETERS PH DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR PH De ph geeft de zuurtegraad van het water weer. Ze varieert doorgaans op een schaal

Nadere informatie

Thema 2 Planten en dieren

Thema 2 Planten en dieren Naut samenvatting groep 7 Mijn Malmberg Thema 2 Planten en dieren Samenvatting Eten en gegeten worden Als je de leefomgeving van een plant of dier bestudeert, kijk je naar de levenloze natuur; dus naar

Nadere informatie

Slang. Door Pamela & Eliza

Slang. Door Pamela & Eliza Slang Door Pamela & Eliza Inhoud 1. Inleiding 2. Wat eet een slang? 3. Ademhaling 4. Voortbeweging 5. Kou en hitte 6. Giftige slangen 7 t/m 9. levenswijze 12. Evolutie 13+14. Fun facts 15. Einde Inleiding

Nadere informatie

Helder water door quaggamossel

Helder water door quaggamossel Helder water door quaggamossel Kansen en risico s Een nieuwe mosselsoort, de quaggamossel, heeft zich in een deel van de Rijnlandse wateren kunnen vestigen. De mossel filtert algen en zwevend stof uit

Nadere informatie

Afdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd

Afdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Gebruiksaanwijzing leerdagboek Miniatuur Een kreeft in de klas Afdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie.

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie. Bijlage VMBO-KB 2015 tijdvak 2 biologie CSE KB Deze bijlage bevat informatie. KB-0191-a-15-2-b De Galapagos-eilanden Lees eerst informatie 1 tot en met 6 en beantwoord dan vraag 37 tot en met 47. Bij het

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2013 tijdvak 1 biologie CSE GL en TL Deze bijlage bevat informatie. GT-0191-a-13-1-b Dieren van Australië Lees eerst informatie 1 tot en met 6 en beantwoord dan vraag 38 tot en met

Nadere informatie

Bedreigingen. Broeikaseffect

Bedreigingen. Broeikaseffect Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd

Nadere informatie

SPREEKBEURT LANDHEREMIETKREEFT

SPREEKBEURT LANDHEREMIETKREEFT l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT LANDHEREMIETKREEFT ONGEWERVELDEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER

Nadere informatie

Praktische opdracht Economie Broeikaseffect

Praktische opdracht Economie Broeikaseffect Praktische opdracht Economie Broeikaseffect Praktische-opdracht door S. 1631 woorden 7 april 2015 4 4 keer beoordeeld Vak Methode Economie Praktische economie De economische kijk op het broeikaseffect.

Nadere informatie

Koraal en koraalriffen

Koraal en koraalriffen infoblad Koraal en koraalriffen Koraalriffen zijn misschien wel de mooiste natuurgebieden van de wereld. Ze barsten van het leven in alle vormen en kleuren. Prachtige vissen, bijzondere zeesterren en natuurlijk

Nadere informatie

Naam:_ KIKKERS. pagina 1 van 6

Naam:_ KIKKERS. pagina 1 van 6 Naam:_ KIKKERS _ De kikker is een amfibie. Er zijn veel soorten kikkers op de wereld. In Nederland zie je de bruine en de groene kikker het meest. De groene kikkers zijn graag veel in het water, de bruine

Nadere informatie

3. BESCHERMDE ZEEGEBIEDEN

3. BESCHERMDE ZEEGEBIEDEN Het LFA ET van de A B 3. BESCHERMDE ZEEGEBIEDEN B ZEE Veel soorten vissen zijn al bijna verdwenen door de visserij. Dat komt doordat er steeds meer mensen op aarde leven en iedereen vis wil eten. Toch

Nadere informatie

inhoud blz. Inleiding 1. De bouw van haaien 2. Drijven 3. De zintuigen 4. Bedreigingen 5. Haaien en mensen 6. Soorten haaien Pluskaarten

inhoud blz. Inleiding 1. De bouw van haaien 2. Drijven 3. De zintuigen 4. Bedreigingen 5. Haaien en mensen 6. Soorten haaien Pluskaarten Haaien inhoud blz. Inleiding 3 1. De bouw van haaien 4 2. Drijven 6 3. De zintuigen 7 4. Bedreigingen 9 5. Haaien en mensen 11 6. Soorten haaien 12 Pluskaarten 17 Bronnen en foto s 19 Colofon en voorwaarden

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect

Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1310 woorden 20 juni 2006 6,2 45 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het Broeikaseffect Inhoudsopgave Inleiding 1.0 Wat is het broeikaseffect?

Nadere informatie

vlinders infoblad Meer informatie van de afdeling NME (Natuur en Milieu Educatie) van Carmabi is te vinden op:

vlinders infoblad Meer informatie van de afdeling NME (Natuur en Milieu Educatie) van Carmabi is te vinden op: infoblad vlinders Alle vlinders en motten op de wereld horen tot de orde van Lepidoptera, het Latijnse woord voor insecten met geschubde vleugels. Deze schubben (die je onder een microscoop moet bekijken

Nadere informatie

Presentatie Biologie cellen ordenen onder een microscoop

Presentatie Biologie cellen ordenen onder een microscoop Presentatie Biologie cellen ordenen onder een microscoop Presentatie door Tobias 1186 woorden 6 juni 2017 8,5 7 keer beoordeeld Vak Biologie Cellen ordenen onder een microscoop Inleiding Ik heb dit onderwerp

Nadere informatie

inhoud Wat zijn haaien? Algemene vinformatie Superieure eigenschappen Haaientanden Een maaltijd scoren Is de kust veilig? Sociaal leven Op schaal

inhoud Wat zijn haaien? Algemene vinformatie Superieure eigenschappen Haaientanden Een maaltijd scoren Is de kust veilig? Sociaal leven Op schaal Haai ahoi! inhoud 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 Wat zijn haaien? Algemene vinformatie Superieure eigenschappen Haaientanden Een maaltijd scoren Is de kust veilig? Sociaal leven Op schaal

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Thema 4 - ordening - 1 vmbo kgt

Samenvatting Biologie Thema 4 - ordening - 1 vmbo kgt Samenvatting Biologie Thema 4 - ordening - 1 vmbo kgt Samenvatting door een scholier 1533 woorden 7 februari 2012 6,2 162 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Zie bijlage voor de complete

Nadere informatie

Burgers Ocean. groep 6-8 van de basisschool. Geachte leerkracht,

Burgers Ocean. groep 6-8 van de basisschool. Geachte leerkracht, Burgers Ocean groep 6-8 van de basisschool Geachte leerkracht, Dit voorbereidende lespakket bevat zes losse opdrachten die de kinderen in de klas zelfstandig kunnen uitvoeren. Bij veel opdrachten kunt

Nadere informatie

Biologie voor jouw Havo 5 Hoofdstuk 3: Mens en milieu

Biologie voor jouw Havo 5 Hoofdstuk 3: Mens en milieu Antwoorden door een scholier 1361 woorden 16 februari 2009 6,2 28 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie voor jouw Havo 5 Hoofdstuk 3: Mens en milieu Deze antwoorden zijn niet

Nadere informatie

TSUNAMI S EEN KRACHTIGE NATUURRAMP NATUURRAMPEN. Hallo! WERKBOEK VOOR LEERLINGEN INHOUD. Vul hier je naam in. Vul hier je groep in.

TSUNAMI S EEN KRACHTIGE NATUURRAMP NATUURRAMPEN. Hallo! WERKBOEK VOOR LEERLINGEN INHOUD. Vul hier je naam in. Vul hier je groep in. EEN KRACHTIGE NATUURRAMP ERKBOEK VOOR LEERLINGEN Vul hier je naam in. INHOUD at is een tsunami? 2 Vul hier je groep in. Hoe ontstaat een tsunami? 3 aar komen tsunami s voor? 4 De gevolgen van een tsunami

Nadere informatie

8 5 Aarde en heelal. Lees de vragen over de planeten in de tabel hieronder. Vragen over de planeten. Aarde Maan Mars

8 5 Aarde en heelal. Lees de vragen over de planeten in de tabel hieronder. Vragen over de planeten. Aarde Maan Mars Lees de vragen over de planeten in de tabel hieronder. Vragen over de planeten. Aarde Maan Mars Is er water? ja beetje ja (vooral ijs!) Kunnen er planten groeien? ja nee nee Kunnen er dieren leven? ja

Nadere informatie

Over haaien, vissen en bruinvissen. Leerlingen ontdekken het verschil tussen hondshaaien, bruinvissen en vissen.

Over haaien, vissen en bruinvissen. Leerlingen ontdekken het verschil tussen hondshaaien, bruinvissen en vissen. VO Werkblad Doel: Leerlingen ontdekken het verschil tussen hondshaaien, bruinvissen en vissen. Materialen: - Werkblad 3: - Potlood - Filmpjes: Dolfijnen, bruinvissen en vissen. De filmpjes zijn te vinden

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2015 tijdvak 2 biologie CSE GL en TL Deze bijlage bevat informatie. GT-0191-a-15-2-b De Galapagos-eilanden Lees eerst informatie 1 tot en met 7 en beantwoord dan vraag 40 tot en met

Nadere informatie

Biologie ( havo vwo )

Biologie ( havo vwo ) Tussendoelen Biologie ( havo vwo ) Biologie havo/vwo = Basis Biologische eenheid Levenskenmerk Uitleggen hoe bouw en werking van onderdelen van een organisme bijdragen aan de functies voeding, verdediging

Nadere informatie

Lesbrief Slakkenevolutiespel 1

Lesbrief Slakkenevolutiespel 1 Slakkenevolutiespel 1 Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: Werkvorm: Leerstofgebied: ± 15 minuten Klassikaal Wereldoriëntatie Doel van de opdracht: Het begrijpen waarom slakken verschillende kleuren hebben

Nadere informatie

Praktische opdracht Biologie De Haai

Praktische opdracht Biologie De Haai Praktische opdracht Biologie De Haai Praktische-opdracht door een scholier 1440 woorden 22 maart 2005 5,6 59 keer beoordeeld Vak Biologie DE HAAI INHOUDSOPGAVE Inleiding Hfdst.1: Wat zijn haaien? Hfdst.2:

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 1. Bijlage met informatie.

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 1. Bijlage met informatie. Bijlage VMBO-KB 2009 tijdvak 1 biologie CSE KB Bijlage met informatie. 913-0191-a-KB-1-b De Waddenzee - Informatie Lees eerst informatie 1 tot en met 5 en beantwoord dan vraag 37 tot en met 46. Bij het

Nadere informatie

Uitsterven of wegwezen

Uitsterven of wegwezen Klimaatverandering 7 en 8 5 Uitsterven of wegwezen Voedselwebspel Doelen Begrippen Materialen Duur De leerlingen: kennen een aantal oorzaken waardoor dieren uitsterven of verdwijnen, waaronder de klimaatverandering.

Nadere informatie

Informatie reader. Over bomen

Informatie reader. Over bomen Informatie reader Over bomen Bron: een selectie uit folders van de bomenstichting Hoe groeit een boom? blz. 1 t/m 4 Bomen en mensen blz. 5 t/m 7 Bomen en feesten blz. 8 t/m 10 Bomen en medicijnen blz.

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie.

Bijlage VMBO-KB. biologie CSE KB. tijdvak 2. Deze bijlage bevat informatie. Bijlage VMBO-KB 2013 tijdvak 2 biologie CSE KB Deze bijlage bevat informatie. KB-0191-a-13-2-b Tropische regenwouden Lees eerst informatie 1 tot en met 3 en beantwoord dan vraag 42 tot en met 50. Bij het

Nadere informatie

Werkstuk Biologie Dierenrijk

Werkstuk Biologie Dierenrijk Werkstuk Biologie Dierenrijk Werkstuk door een scholier 671 woorden 27 april 2001 4,7 232 keer beoordeeld Vak Biologie Dieren Je kunt het dierenrijk indelen in 8 groepen: -eencellige - sponzen *geen skelet

Nadere informatie

Invloeden uit milieu. In ecologie bestuderen we alle relaties tussen organismen en hun milieu (leefomgeving)

Invloeden uit milieu. In ecologie bestuderen we alle relaties tussen organismen en hun milieu (leefomgeving) Ecologie Thema1 Invloeden uit milieu In ecologie bestuderen we alle relaties tussen organismen en hun milieu (leefomgeving) Levende natuur Levenloze natuur = biotische factoren = abiotische factoren Niveau

Nadere informatie

Werkbladen In NEMO. Zoeken naar leven. Naam. School. groep 7-8. Klas

Werkbladen In NEMO. Zoeken naar leven. Naam. School. groep 7-8. Klas Zoeken naar leven groep 7-8 Naam School Werkbladen In NEMO Klas Zoeken naar leven Wat is leven, wat is dood en wat is levenloos? Jij leeft, een plant leeft en een hond ook. Een steen leeft niet. Maar leeft

Nadere informatie