Archeologienota Breendonk (Puurs) Schaafstraat

Transcriptie

1 Rapporten All-Archeo bvba 503 Archeologienota Breendonk (Puurs) Schaafstraat Jordi Bruggeman en Vincent Smet Temse 2017

2 2 Breendonk Schaafstraat Colofon Rapporten van het archeologisch onderzoeksbureau All-Archeo bvba All-Archeo bvba Laagstraat TEMSE Wettelijk depot nummer D/2017/12.807/70 All-Archeo bvba Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en /of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever. All-Archeo bvba aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek.

3 Breendonk Schaafstraat 3 Inhoudsopgave 1 Inleiding Verslag resultaten bureauonderzoek Administratieve gegevens Archeologische voorkennis Onderzoeksopdracht Vraagstelling en randvoorwaarden Beschrijving geplande werken Werkwijze Assessmentrapport Landschappelijke ligging van het onderzochte gebied Historische beschrijving van het onderzochte gebied Het onderzochte gebied in zijn archeologisch kader Interpretatie van het onderzochte gebied en synthese Afweging noodzaak verder vooronderzoek Samenvatting Bibliografie Publicaties Websites Bijlagen Archeologische periodes Plannenlijst Fotolijst... 32

4 4 Breendonk Schaafstraat 1 Inleiding De archeologienota werd opgemaakt naar aanleiding van de aanvraag van een verkavelingsvergunning waarbij de totale oppervlakte van de kadastrale percelen waarop de vergunning betrekking heeft 3000 m² of meer bedraagt en waarbij de percelen helemaal buiten de archeologische zones liggen, opgenomen in de vastgestelde inventaris van archeologische zones, 1 zoals bepaald in artikel van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli Het onderzoeksgebied valt niet binnen een beschermde archeologische site, noch binnen een gebied waar geen archeologisch erfgoed te verwachten valt. 2 Alle coördinaten die weergegeven worden, zijn uitgedrukt in Lambert 72, tenzij anders vermeld. De uitvoering van vooronderzoek zonder ingreep in de bodem gaat steeds de uitvoering van vooronderzoek met ingreep in de bodem vooraf. Het doel van een archeologisch vooronderzoek wordt immers met een minimum aan destructie van het archeologisch erfgoed bereikt

5 Breendonk Schaafstraat 5 2 Verslag resultaten bureauonderzoek Het doel van de archeologische bureaustudie is de aanwezigheid, aard en bewaringsomstandigheden van de archeologische monumenten te kunnen inschatten, de landschappelijke opbouw van het gebied te kennen, om de impact van de werken op het aanwezige archeologische erfgoed in te schatten en daaruit concrete aanbevelingen te formuleren voor de verdere prospectiestrategie. 2.1 Administratieve gegevens Projectcode: Erkend archeoloog: All-Archeo bvba, OE/ERK/Archeoloog/2015/00018 Locatie (provincie, gemeente, deelgemeente, adres, toponiem): Antwerpen, Puurs, Breendonk, Schaafstraat, Rijweg Bounding box x/y Lambert 72 coördinaten: , , , , Kadastraal plan: Figuur 1: Kadasterplan met aanduiding van het onderzoeksgebied in rood ( Kadastrale percelen: Breendonk, Afdeling 3, sectie A, nummers 361a, 755e, 758, 760f, 763g, 766c3, 766p3, 766r3, 766t3, 766v3 en 766x2

6 6 Breendonk Schaafstraat Oppervlakte onderzoeksgebied: ca m² Topografische kaart: Figuur 2: Topografische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Begin- en einddatum uitvoering onderzoek: 15/03/ /04/2017 Relevante termen uit de thesauri bij de Inventaris Onroerend Erfgoed: bureauonderzoek, metaaltijden, Romeinse tijd, middeleeuwen, nieuwe tijd, Wereldoorlogen, akkerland, grasland Verstoorde zones: er zijn geen gekende verstoorde zones. 2.2 Archeologische voorkennis Niet van toepassing. 2.3 Onderzoeksopdracht Vraagstelling en randvoorwaarden Naar aanleiding van de geplande werken ter hoogte van het onderzoeksterrein werd een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd. Hierbij staat de vraag centraal wat de impact zal zijn van de geplande werken op het archeologisch bodemarchief. Op basis daarvan wordt een afweging gemaakt of verder archeologisch onderzoek met ingreep in de bodem nodig is.

7 Breendonk Schaafstraat 7 Volgende onderzoeksvragen worden behandeld: - Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologisch potentieel van het terrein? - Wat is de landschapshistoriek en de gebruiksevolutie van het terrein? - Wat is de impact van de geplande werken? Randvoorwaarden: er zijn geen randvoorwaarden van toepassing Beschrijving geplande werken Op het terrein zal een verkaveling gerealiseerd worden, bestaande uit 21 loten voor eengezinswoningen en een lot (lot A) voor de realisatie van sociale woningen (Figuur 3). De aanleg van woningen en gerelateerde verhardingen betekent vermoedelijk een verstoring van ca. 50 à 80 cm diepte. De woningen mogen echter onderkelderd worden. Dit betekent plaatselijk een grotere verstoringsdiepte. De exacte funderingsdiepte en -techniek van de geplande infrastructuur ligt in deze fase nog niet vast. Qua herprofileringen wordt het ontworpen niveau afgestemd op het bestaande niveau (Figuur 4 en Figuur 5). Van de sociale woningen ter hoogte van lot A is nog geen concrete invulling bekend. Daarvoor wordt een ontwerpwedstrijd gehouden. De locatie van bijvoorbeeld vorstranden, regenwaterputten en huisaansluitingen, die de verstoringsdiepte van de woningen overschrijden, liggen in het kader van de verkaveling nog niet vast. Ook zijn er indirecte factoren zoals compactie bij de werfingrepen, die een invloed op het aanwezige bodemarchief hebben.

8 Figuur 3: Ontwerpplan (Talboom Group)

9 Breendonk Schaafstraat 9 Figuur 4: Ontwerp terreinprofiel W-O (Talboom Group) Figuur 5: Ontwerp terreinprofiel Z-N (Talboom Group)

10 2.3.3 Werkwijze Het bureauonderzoek heeft betrekking op een zone die gekenmerkt wordt door een lage densiteit aan bebouwing in het verleden. Daarom wordt bijzondere aandacht besteed aan de landschappelijke opbouw en het landgebruik van het gebied. Voor het bureauonderzoek zijn de aardkundige gegevens online opgezocht via en De geomorfologische kaart is niet beschikbaar voor het onderzoeksgebied. Het historisch kaartmateriaal is gegeorefereerd geraadpleegd op Het belangrijkste beschikbare historisch kaartmateriaal werd geraadpleegd om de gebruiksgeschiedenis van het onderzoeksgebied van de laatste eeuwen zo goed mogelijk te kennen. Met de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden ( ), de Atlas der Buurtwegen (1841) en de Atlas cadastrale parcellaire de la Belgique van P.C. Popp ( ) worden drie momentopnames bekeken, voorafgaand aan de stafkaarten. De informatie afkomstig uit historisch kaartmateriaal kan een impact hebben op de inschatting van de kwaliteit van het eventueel aanwezige oudere bodemarchief. Beschikbare stafkaarten en luchtfoto's van het onderzoeksterrein werden geraadpleegd op en op Ze worden enkel weergegeven in voorliggende studie wanneer ze een relevante bijdrage kunnen leveren aan de onderzoeksvragen met betrekking tot de landschapshistoriek, de gebruiksgeschiedenis van het terrein of de evolutie van de historische bebouwing. In het kader van de vraagstelling rond het archeologisch potentieel van het terrein werden de Centrale Archeologische Inventaris en de landschapsatlas geraadpleegd. De Centrale Archeologische Inventaris is een inventaris van tot nog toe gekende archeologische vindplaatsen. Vanwege het specifieke karakter van het archeologisch erfgoed dat voor ons verborgen zit in de ondergrond, is het onmogelijk om op basis van de Centrale Archeologische Inventaris met zekerheid uitspraken te doen over de aan- of afwezigheid van archeologische sporen. 2.4 Assessmentrapport Landschappelijke ligging van het onderzochte gebied Het onderzoeksgebied bevindt zich ten hoogte van het gehucht Rijweg (Figuur 6), op circa 1,3 km ten noordoosten van het centrum van Ruisbroek. Het sluit aan weerszijde aan op de Schaafstraat. Het noordoostelijke deel van het onderzoeksgebied sluit aan op de straat Rijweg. Volgens het gewestplan maakt het onderzoeksgebied grotendeels deel uit van woongebieden met landelijk karakter. Het noordoostelijk deel bevindt zich in woongebieden. Hydrografisch maken de terreinen deel uit van het Beneden-Scheldebekken. De Schalkeloop bevindt zich op slechts circa 25 ten zuidoosten van het onderzoeksgebied (Figuur 7). De waterloop volgt sterk de perceelsgrenzen, wat de indruk wekt dat hij kunstmatig werd aangelegd, bijvoorbeeld bij de aanleg van het fort van Breendonk. Op historische kaarten is de waterloop namelijk niet aangegeven (zie 2.4.2). De Birrebeek bevindt zich ten noordoosten, de Leibeek ten noorden en ten westen. Deze waterlopen zijn wel te zien op historische kaarten (zie 2.4.2). De Meerloop is ten oosten gesitueerd en de Moerloop ten zuidwesten.

11 Breendonk Schaafstraat 11 Figuur 6: Luchtfoto van 2015 met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Figuur 7: Hydrografische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (

12 12 Breendonk Schaafstraat Figuur 8: Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen II, DTM 1m, met aanduiding van het onderzoeksgebied Figuur 9: Hoogteverloop van noordoost naar zuidwest ( Het onderzoeksgebied situeert zich op relatief korte afstand ten noorden van een plateau. 3 Lokaal bevindt het zich op de zacht uitlopende zuidwestelijke flank van een lokale oost-west georiënteerde heuvelrug (Figuur 8), waar zich het centrum van Rijweg bevindt (zie verder). Het onderzoeksgebied heeft een minimale hoogte van ca. 5,3 m TAW in het uiterste zuidwesten en een maximale hoogte van 6,9 m TAW in het noordoosten (Figuur 9). De tertiaire ondergrond (Figuur 10) bestaat uit het Lid van Watervliet. Het wordt gekenmerkt door donkergroene klei die zandhoudend is. 4 De quartairgeologische kaart (Figuur 11) geeft aan dat ter hoogte van het onderzoeksgebied eolische afzettingen van het Weichseliaan (Laat-Pleistoceen) of mogelijk Vroeg-Holoceen voorkomen en/of hellingafzettingen van het Quartair, hoewel deze mogelijk afwezig zijn. Hieronder bevinden zich oudere fluviatiele afzettingen van het Weichseliaan (Laat-Pleistoceen). 3 Van Den Bussche/Boon 1981,

13 Breendonk Schaafstraat 13 Figuur 10: Tertiaire geologische ondergrond met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Figuur 11: Quartairgeologische kaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (

14 14 Breendonk Schaafstraat Figuur 12: Legende bij de quartairgeologische kaart ( De bodemkaart (Figuur 13) geeft aan dat de bodem in het noorden en het zuidwesten wordt gekenmerkt door lemig zand. Dit is voornamelijk op de hoger gelegen delen van het onderzoeksterrein. In het noordoosten gaat het om een matige droge, lemig zandbodem met sterk gevlekte, verbrokkelde textuur B horizont (Scc(h)) en een matig natte lemig zandbodem met sterk gevlekte, verbrokkelde textuur B horizont (Sdc(h)). Het zuidwesten wordt gekenmerkt door een matig droge, lemig zandbodem met dikke antropogene humus A horizont (Scm). Het zuidelijke deel wordt gekenmerkt door een licht zandleembodem. Het gaat in het zuidoosten om een matig natte, licht zandleembodem met sterk gevlekte, verbrokkelde textuur B horizont (Pdc(h)). In het zuidwesten gaat het om een matig natte, lichte zandleembodem met dikke antropogene humus A horizont (Pdm). Het noordoosten, het noordwesten en een deel in het zuiden is aangeduid als bebouwde zone (OB). Het onderzoeksgebied wordt volgens de bodemgebruikskaart (Figuur 14) grotendeels ingenomen door gras, struiken en bomen. Het zuidwestelijke deel is aangeduid als akker. Een zone in het centrum van het onderzoeksgebied is aangegeven als verharding. Dit beeld komt overeen met een recente luchtfoto (Figuur 6). De potentiële bodemerosiekaart geeft aan dat het potentieel op bodemerosie verwaarloosbaar is (Figuur 15).

15 Breendonk Schaafstraat 15 Figuur 13: Bodemkaart met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Figuur 14: Bodemgebruikskaart met aanduiding van het onderzoeksgebied (

16 16 Breendonk Schaafstraat Figuur 15: Potentiële bodemerosiekaart met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Groen: verwaarloosbaar Historische beschrijving van het onderzochte gebied Breendonk behoorde van oudsher zowel juridisch als parochiaal bij Puurs. Een eerste maal wordt het vermeld in 1211 en 1264, respectievelijk als "Brede dunc" en "Terra de Bredendonc". Oorspronkelijk hoorde het bij de "nemus de Puderce", die door de abdij van Cornelimunster in de 8ste eeuw verkaveld werd ten voordele van de heren van Grimbergen. In de 8ste eeuw was het heide- en bosgebied met enkele verspreide bevolkingskernen, die slechts laat tot ontplooiing kwamen. Bij de ontginning van het grondgebied speelde de abdij van Hemiksem, als eigenaar van het Hof van Coolhem te Puurs, een belangrijke rol. Ook de oprichting van een kapel tijdens het Oostenrijkse regime, gebeurde op initiatief van de kloosterlingen. Naast de Sint-Bernardsabdij hief ook de abdij van Affligem tienden te Breendonk. Breendonk vormde een zelfstandige gemeente van 1836 tot Het oostelijk deel van de vroegere gemeente werd bij de fusie bij Willebroek gevoegd. Het "Fort van Breendonk", ten oosten van het onderzoeksgebied, is het meest zuidelijke fort van de verdedigingsgordel rond Antwerpen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het omgevormd tot concentratiekamp. 5 Het is pas vanaf 1807 na grenscorrecties - dat het onderzoeksgebied binnen Breendonk ligt. Voordien maakte het deel uit van Ruisbroek (Figuur 16). 6 Volgens J. Verbesselt was Ruisbroek een deel van het Karolingische domein van Cornelimunster, dat reeds vroeg (samen met Willebroek) een afzonderlijke heerlijkheid werd met eigen schepenbank in het bezit van de Berthouts en hun 5 Agentschap Onroerend Erfgoed 2017: Breendonk, Inventaris Onroerend Erfgoed [online], (geraadpleegd op 16 maart 2017). 6

17 Breendonk Schaafstraat 17 erfgenamen. De parochie, waarvan het benoemingsrecht in 1177 werd toegewezen aan het nonnenklooster van Nieuwenrode (Grimbergen), zou opklimmen tot de 11de eeuw. Een eeuw later kwam het benoemingsrecht tot aan de Franse Revolutie in handen van de abt van Grimbergen. 7 Figuur 16: Ruisbroekse enclave in Breendonk tot 1807 ( Op de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden, opgemaakt op initiatief van graaf de Ferraris ( ) is te zien dat het onderzoeksgebied deel uitmaakt van het gehucht Rijweg (Figuur 17). Net als Breendonk was het een bewoningskern langs een belangrijke verbindingsweg, die van Mechelen naar Dendermonde leidde. Op den Ryt Wech, het gehucht Rijweg, verwijst hier naar. 8 Geestelijk viel het gehucht onder de bevoegdheid van de parochie Puurs, maar wereldlijk behoorde het tot de Heerlijkheid van Ruisbroek. 9 Ongetwijfeld zullen er in de buurt van de molen, die zich ten noordwesten van het onderzoeksgebied bevindt en die zeker teruggaat tot de 13 de eeuw (zie verder) al vroeg huizen en hofsteden hebben gestaan. In de 14de eeuw was het gehucht Rijweg zo belangrijk geworden dat het een eigen laathof bezat, die de rechten, cijnsen, lenen en gronden in de buurt registreerde en beheerde. 10 Naast de molen was er ook een tiendenschuur, waar de belastingen in natura werden opgeslagen. Zowel de molen als de schuur bevonden zich in de huidige Schaafstraat: de molen op de westelijke hoek tussen de huidige Schaafstraat en de Rijweg; en de tiendenschuur iets meer naar het zuiden, aan de westkant van de Schaafstraat. Recht tegenover de tiendenschuur (aan de oostkant van de 7 Agentschap Onroerend Erfgoed 2017: Ruisbroek, Inventaris Onroerend Erfgoed [online], (geraadpleegd op 16 maart 2017) De Borger 2016,

18 18 Breendonk Schaafstraat Schaafstraat) bevonden zich al in de 16de eeuw de hoeves De Hooghe en de Leege Moorters. De twee hoeves bevonden zich op basis van deze beschrijving mogelijk binnen de grootste zone van het onderzoeksgebied, aan de oostzijde van de Schaafstraat. 11 Figuur 17: Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden ( ) met aanduiding van het onderzoeksgebied ( De straten Schaafstraat en Rijweg (de oude Dendermondsesteenweg) zijn op de zgn. Ferrariskaart weergegeven. In het zuiden van het onderzoeksgebied komt bebouwing voor. Het noordoostelijke deel is ingevuld als akkerland. Ten noordwesten bevindt zich de molen van Rijweg. Het gaat om een korenwindmolen, opgericht voor Hij werd in brand gestoken rond 1580 tijdens de godsdiensttroebelen. In 1650 werd een nieuwe molen opgericht. In 1828 werd hij ernstig beschadigd, maar onmiddellijk vervangen. In 1912 werd hij verhuisd naar het Limburgse Lummen. 12 De kaart van landmeter L.A. Gigault uit 1807 geeft de grenscorrecties weer tussen Puurs en zijn buurgemeenten (Figuur 18). Toen werden door de Franse bezetter een aantal grenscorrecties doorgevoerd tussen de gemeenten Puurs, Ruisbroek en Willebroek, vermoedelijk om een eenheid van bestuur te realiseren voor dit gebied én om tot een meer logische geografische omschrijving te komen. 13 Het terrein ten westen van de Schaafstraat is gelegen in de zone aangegeven als Hameau de Reywegh. De rest van het onderzoeksgebied ligt binnen Champ de Schalk-land. De twee hoger vermelde hoeves De Hooghe en de Leege Moorters zijn op de kaart te zien (niet benoemd op de kaart) Callaert/Binon 2009, ;

19 Breendonk Schaafstraat 19 Figuur 18: Kaart met grenscorrecties tussen Puurs en zijn buurgemeenten in 1807 door L.A. Gigault (1807) met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Vermoedelijk vinden we in deze voormalige Ruisbroekse enclave in Breendonk de oorsprong van de naam Schaafstraat. In de 17de eeuw werd die afwisselend Schaefstraete en Schaeghstraete genoemd, maar in de voorgaande eeuwen (zelfs al in de 1335) was er uitsluitend sprake van Skaghe of Schaeghe. Dat toponiem is etymologisch verwant met scheg - een scherp vooruitspringend voorwerp - en verwijst naar een landpunt: een stuk land dat ver doordringt in een ander soort terrein. In de 14de en 15de eeuw is er geregeld sprake van landerijen in of op de Scaghe. Wellicht verwijst die scaghe of schaeghe naar dit stuk Ruisbroek sinds de 12de eeuw in het bezit van de Heren van Grimbergen dat zich als een wig uitstrekte tot ver in Breendonk (toen een gehucht van Puurs). 14 Ook op de Atlas der Buurtwegen (1841) is bebouwing te zien ter hoogte van het onderzoeksgebied, aan de zuidoostzijde van de Schaafstraat (Figuur 19). Het gaat om drie gebouwen. Er is, in tegenstelling tot de zgn. Ferrariskaart, geen bebouwing weergegeven binnen het onderzoeksgebied aan de overzijde van de Schaafstraat. De percelen komen reeds vrij sterk overeen met de huidige percellering, die echter verder versnipperd is. De Atlas cadastrale parcellaire de la Belgique van P.C. Popp ( ) geeft weinig veranderingen weer ten opzichte van de Atlas der Buurtwegen (Figuur 20). Een van de gebouwen is gewijzigd en een perceel is opgesplitst. 14

20 20 Breendonk Schaafstraat Figuur 19: Atlas der Buurtwegen met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Figuur 20: Atlas cadastrale parcellaire de la Belgique van P.C. Popp met aanduiding van het onderzoeksgebied (

21 Breendonk Schaafstraat 21 Over de periode van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog zijn we ingelicht in relatie tot het fort van Breendonk, dat circa 220 m ten oosten van het onderzoeksgebied is gelegen. In 1859 werd de Vesting Antwerpen aangeduid als Nationaal Reduit van België. Bij een vijandelijke invasie zou de regering zijn toevlucht vinden in die Vesting. Om de agglomeratie te beschermen tegen bombardementen, werd een Fortengordel gebouwd in het zuiden. In het noorden en het westen zijn inundaties voorzien. 15 De snelle evolutie van de artillerie tijdens het laatste kwart van de 19de eeuw maakt echter dat de Fortengordel weldra te dicht bij de agglomeratie lag om ze tegen een bombardement te beschermen. In werd de Vesting Antwerpen gereorganiseerd. De Buitenlinie of Hoofdweerstandslinie werd vervolledigd door de bouw van 11 nieuwe forten, waaronder fort Breendonk. 16 Op 28 september 1914 begon de belegering van de Vesting (Figuur 21). Net ten noordwesten of zelfs ter hoogte van het onderzoeksgebied bevond zich een verdedigingsstelling (bataljon). Op enkele dagen tijd werden alle forten en schansen tussen Walem en Lier stuk geschoten. Op 2 oktober trok het veldleger zich terug achter de Netelijn. Wanneer die op zijn beurt werd opgegeven, trok koning Albert het veldleger weg uit het Nationaal Reduit, naar de zee en naar de IJzer. De forten kregen het bevel zich tot het uiterste te verdedigen. 17 Figuur 21: Situering van het Fort van Breendonk (Gils 2006, 73) met aanduiding van het onderzoeksgebied 15 Gils 2006, 5 16 Gils 2006, 6 17 Gils 2006, 71

22 22 Breendonk Schaafstraat De verdedigingslinie rondom Antwerpen wordt door de Duitsers overgenomen en vanaf 1916 aangepast aan de nieuwe noden van de moderne oorlogsvoering. In plaats van een gecentraliseerde artillerie, die kenmerkend is voor de Belgische verdedigingsgordel, verspreidde de Duitse bezetter zijn geschut over afzonderlijke, versterkte stellingen of bunkers in gewapend beton (Figuur 22). 18 Twee bunkers bevinden zich circa 100 m ten noorden van het onderzoeksgebied. Een borstwering bevond zich circa 45 m ten noordoosten. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in mei 1940 vestigde het Groot Hoofdkwartier van het Belgisch leger zich in Fort Breendonk en in de Forten Liezele en Bornem. In de nacht van 14 op 15 mei verplaatste het zich naar West-Vlaanderen. Op 20 september 1940 vestigt de Duitse politiedienst Gestapo zich in Breendonk. Het leegstaande fort wordt omgevormd tot een doorgangskamp voor verzetslui en Joden. 19 Figuur 22: De gereconstrueerde verdedigingslinie rondom fort Breendonk (Van Hollebeeke & Bourgeois 2013) met aanduiding van het onderzoeksgebied 18 van Rooij/Hazen 2015, 14; 19 Gils 2006, 87-88

23 Breendonk Schaafstraat 23 Figuur 23: Luchtfoto uit 1971 met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Figuur 24: luchtfoto uit met aanduiding van het onderzoeksgebied (

24 24 Breendonk Schaafstraat Een luchtfoto uit 1971 toont in het zuidoosten van het onderzoeksgebied percelen met bebouwing (Figuur 23). Voor de rest is het onderzoeksgebied voornamelijk in gebruik als akkerland. Op een luchtfoto uit de periode van is duidelijk dat heel wat bebouwing is verdwenen binnen het onderzoeksgebied (Figuur 24). Enkel in het uiterste zuidwesten zijn gebouwen aanwezig. Het aantal bomen binnen het onderzoeksgebied is toegenomen. Een zone in het centrum van het onderzoeksgebied is verhard. Op heden is het onderzoeksterrein sterker begroeid, vooral wat betreft het zuidelijke en noordoostelijke deel (Figuur 6). Net ten zuiden van het onderzoeksgebied zijn er nog een tweetal gebouwen aanwezig. Een deel in het centrum is nog steeds verhard Het onderzochte gebied in zijn archeologisch kader De Centrale Archeologische Inventaris (CAI) vermeldt een aantal locaties in de omgeving van het onderzoeksgebied waar archeologische resten gekend zijn (Figuur 25). Eerst komen de meest nabijgelegen vondstlocaties aan bod. Vervolgens bespreken we de vondsten zo veel als mogelijk chronologisch. Figuur 25: Overzichtskaart Centrale Archeologische Inventaris met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Circa 400 m ten noordwesten van het onderzoeksterrein, ter hoogte van De Winning (CAI ID ), werd een groot aantal paalsporen en kuilen uit de ijzertijd aangetroffen. Deze locatie bevindt zich op dezelfde oost-west georiënteerde heuvelrug als het onderzoeksgebied. Het is mogelijk dat ook enkele van de vastgestelde greppels uit deze periode stammen. Er zijn ook sporen uit de nieuwe tijd aangetroffen en er bevonden zich verschillende verdedigingselementen en versterkingen uit de Eerste Wereldoorlog. Het zou gaan om een gracht, bunkers en mogelijk een loopgraaf. 20 Op korte afstand ten oosten van het onderzoeksgebied vinden we het fort van Breendonk (CAI ID ). 21 Dit fort is opgericht tussen 1912 en 1914 als deel van de reorganisatie en uitbreiding van de verdedigingsgordel rond Antwerpen. Na de beschieting van 1914 is het gedeeltelijk hersteld door de Duitse bezetter. Het diende als Algemeen Hoofdkwartier van het Belgisch leger in mei 1940 en als 20 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , De Winning (geraadpleegd op 16 maart 2017). 21 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Fort van Breendonk (geraadpleegd op 16 maart 2017).

25 Breendonk Schaafstraat 25 nazi-gevangenis en doorvoerkamp van september 1940 tot Quasi onmiddellijk ten westen van het onderzoeksterrein bevond zich de Molen van Rijweg (CAI ID ) (zie 2.4.2). 23 Een aantal veldprospecties in de ruimere omgeving leverde eveneens vondsten op. Ten westen, op de locaties Essendries Steenveld 1/1 (CAI ID ) 24 of Essendries Steenveld 1/2 (CAI ID ) 25 is mogelijk aardewerk uit de metaaltijden en de Romeinse tijd aangetroffen. Het is niet duidelijke welke vondsten respectievelijk op locaties CAI ID , CAI ID of CAI werden aangetroffen. Ten zuidoosten, ter hoogte van de Akkerlaan-Breendonkstraat (CAI ID ) zijn een vierpostenspieker en een tweebeukige gebouwenplattegrond uit de ijzertijd aangetroffen. Ook zijn paalsporen en kuilen vastgesteld uit de Romeinse periode. Verder zijn er kuilen en greppels uit de late middeleeuwen aangetroffen en paalsporen, kuilen en greppels uit de nieuwe tijd. 26 Ten westen, in de Lichterstraat I (CAI ID ) zijn munten uit de laat-romeinse periode gevonden. 27 De Willebroekse Sint-Niklaaskerk (CAI ID ), ten noordoosten van het onderzoekszone, zou opgetrokken zijn tussen 1140 en Ten noordwesten, bij Puurs-Pullaar II (CAI ID ), zijn sporen van een complex grachtensysteem aangetroffen. Dit was mogelijk deel van de perceelsindelingen en/of ontwatering. Verder zijn er twee grote cirkelvormige (niet verder onderzochte) kuilen en andere kuilen en paalgaten uit de 12 de tot de 16 de eeuw aangetroffen. In de vulling van de grachten zijn ook enkele vuurstenen artefacten aangetroffen en een midden-14 de - eeuwse munt. Ook zijn sporen van zand(leem)ontginning uit de 14 de eeuw gevonden. 29 Het Gulden Vlies (CAI ID ), ten noordoosten van het onderzoeksterrein, was oorspronkelijk een alleenstaande hoeve die in de 16 de eeuw een herberg zou zijn geweest. 30 Ook ten noordoosten (CAI ID ) kan Kasteel de Kraag teruggevonden worden. Dit is een alleenstaand lusthof uit Echepoel (CAI ID ) in het noordwesten was een alleenstaand lusthof dat zijn ontstaan kende in de 17 de eeuw. 32 Ten oosten bevond zich volgens de 18 de -eeuwse zgn. Ferrariskaart, de Molen van Willebroek (CAI ID ). 33 Ten zuidoosten bevond zich, op basis van dezelfde kaart, een alleenstaande site met walgracht. Het gaat om de zogenaamde Meyrhoeve of Meerhoeve (CAI ID ) Agentschap Onroerend Erfgoed 2017: Fort van Breendonk, Inventaris Onroerend Erfgoed [online], (geraadpleegd op 16 maart 2017). 23 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Molen van Reywegh (rijweg) (geraadpleegd op 16 maart 2017). 24 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Essendries Steenveld 1/1 (Ezendries/essendries/ Kalfort) (geraadpleegd op 16 maart 2017). 25 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Essendries Steenveld 1/2 (Ezendries/essendries/ Kalfort) (geraadpleegd op 16 maart 2017). 26 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Akkerlaan-Breendonkstraat (geraadpleegd op 16 maart 2017). 27 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Lichterstraat I (geraadpleegd op 16 maart 2017). 28 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Sint-Niklaaskerk I (geraadpleegd op 16 maart 2017). 29 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Puurs-Pullaar II (Pullaar) (geraadpleegd op 16 maart 2017). 30 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Het Gulden Vlies (geraadpleegd op 16 maart 2017). 31 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Kasteel de Kraag (geraadpleegd op 16 maart 2017). 32 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Echelpoel(geraadpleegd op 16 maart 2017). 33 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Molen van Willebroek (geraadpleegd op 16 maart 2017). 34 Centrale Archeologische Inventaris, CAI ID , Meerhoeve (Willebroek-Stad) (geraadpleegd op 16 maart 2017).

26 26 Breendonk Schaafstraat Interpretatie van het onderzochte gebied en synthese Na uitvoering van het bureauonderzoek kunnen de onderzoeksvragen die vooropgesteld werden, beantwoord worden. Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologisch potentieel van het terrein? Het onderzoeksgebied maakte tot 1807 deel uit van een enclave van Ruisbroek in Breendonk. Ruisbroek vormde een deel van het Karolingische domein van Cornelimunster. Geestelijk viel het onder de bevoegdheid van de parochie Puurs. Het onderzoeksgebied bevindt zich aan de zuidelijke rand van het gehucht Rijweg. De eerste vermelding van de Molen van Rijweg gaat reeds terug tot de 13 de eeuw. In de 14de eeuw was het gehucht Rijweg zo belangrijk geworden dat het een eigen laathof bezat. Er is dan ook een groot archeologisch potentieel voor volmiddeleeuwse bewoningssporen ter hoogte van het onderzoeksgebied. Niet alleen de historische achtergrond, maar ook de landschappelijke ligging benadrukken het hoge archeologische potentieel. Het terrein bevindt zich op de zacht uitlopende zuidwestelijke flank uit van een lokale oost-west georiënteerde heuvelrug, waar zich het centrum van Rijweg bevindt. De gekende archeologische waarden in de omgeving bieden een goede basis om het archeologisch potentieel van de terreinen in te schatten. Vooral de nabijgelegen site Winning, die zich ook ter hoogte van de heuvelrug bevindt, geeft een goede indicatie van het archeologische potentieel. Er werden verschillende bewoningssporen uit de ijzertijd aangetroffen, evenals sporen uit de nieuwe tijd en verdedigingselementen en versterkingen uit de Eerste Wereldoorlog. De vaststelling van resten uit de Romeinse tijd en de middeleeuwen in de omgeving duiden ook op archeologisch potentieel voor resten uit deze periodes. Voor het potentieel op steentijd artefactensites kunnen we opnieuw beginnen bij de gunstige landschappelijke ligging van het terrein op en nabij een heuvelrug. Vindplaatsen uit de steentijd komen doorgaans voor in de nabijheid van een waterloop of een nattere zone. De meest nabijgelegen waterloop is de Schalkeloop. Op basis van historische kaarten, blijkt de waterloop erg jong. De Leibeek en de Birrebeek zijn wel ouder, maar bevinden zich al op vrij grote afstand van het onderzoeksgebied. Ook de Quartairgeologische kaart en de bodemkaart geven geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van een oudere waterloop op kortere afstand van het onderzoeksgebied. Daarom kunnen we besluiten dat het archeologisch potentieel van het terrein voor steentijd artefactensites eerder laag is. Met betrekking tot het archeologisch potentieel voor de nieuwe en de nieuwste tijd zijn historische kaarten en luchtfoto s relevant. Ze komen aan bod in de volgende onderzoeksvraag. Wat is de landschapshistoriek en de gebruiksevolutie van het terrein? Historische kaarten en luchtfoto s geven aan dat het terrein reeds in de nieuwe tijd gedeeltelijk bebouwd is geweest is (Figuur 26). Een deel bleef gras- of akkerland. Ter hoogte van het onderzoeksgebied bevonden zich aan de zuidoostzijde al in de 16de eeuw de hoeves De Hooghe en de Leege Moorters. De tiendenschuur bevond zich ten noorden van het westelijke deel van het onderzoeksgebied. De molen, die reeds in 1277 wordt vermeldt bevindt zich ten noordwesten van het onderzoeksgebied. Afgaande op de geraadpleegde historische luchtfoto s hebben heel wat wijzigingen plaatsgevonden in de bebouwing en is een zone van het onderzoeksgebied vandaag de dag verhard. De bebouwing binnen het onderzoeksgebied is op heden (quasi) verdwenen. Op korte afstand ten oosten van het onderzoeksgebied is het fort van Breendonk gesitueerd dat zowel in de Eerste als in de Tweede Wereldoorlog een rol speelde. Op 28 september 1914 begon de belegering van de Vesting. Net ten noordwesten of zelfs ter hoogte van het onderzoeksgebied bevond zich een verdedigingsstelling (bataljon). De verdedigingslinie rondom Antwerpen wordt door de Duitsers overgenomen en vanaf 1916 aangepast aan de nieuwe noden van de moderne oorlogsvoering. Twee door de Duitsers opgerichte bunkers bevinden zich circa 100 m ten

27 Breendonk Schaafstraat 27 noordoosten van het onderzoeksgebied. Een borstwering bevond zich circa 45 m ten noordoosten. Gezien er een verdedigingsstelling ten noordwesten of zelfs ter hoogte van het onderzoeksgebied aanwezig was, is er duidelijk potentieel voor militaire resten. Figuur 26: Syntheseplan: Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden ( ) met aanduiding van het onderzoeksgebied ( Wat is de impact van de geplande werken? Binnen het volledige onderzoeksgebied worden werken gepland. De voornaamste werken omvatten de bouw van woningen. Van verschillende bodemingrepen ligt de precieze verstoringsdiepte niet vast. Ook dient in acht genomen te worden dat de geplande werken compactie van de bodem zullen veroorzaken buiten de zones waar de eigenlijke werken voorzien worden. Dit doet besluiten dat binnen het volledige onderzoeksgebied het bodemarchief bedreigd is. Van de sociale woningen ter hoogte van lot A is nog geen concrete invulling bekend. Daarvoor wordt een ontwerpwedstrijd gehouden. Momenteel gaan we er van uit dat de intentie van de aanleg van sociale woningen een wezenlijke bedreiging van het bodemarchief in deze zone betekent Afweging noodzaak verder vooronderzoek Het bureauonderzoek toont aan dat het onderzoeksgebied archeologisch potentieel kent. Deze inschatting is gebaseerd op de ligging van het terrein aan de rand van de historische kern van het gehucht Rijweg. Twee verdwenen hoeves die met zekerheid teruggaan tot in de 16 de eeuw zijn te situeren binnen het onderzoeksgebied. Mogelijk zijn er ook militaire resten aanwezig uit de Wereldoorlogen. Verder is de inschatting gebaseerd op de gunstige landschappelijk ligging van het terrein op de zuidelijke flank van een heuvelrug. Gezien het archeologisch potentieel van het terrein is bijkomend archeologisch vooronderzoek nodig. De kans op steentijd artefactensites lijkt beperkt

28 28 Breendonk Schaafstraat omwille van de voormalige bebouwing en de vrij grote afstand ten opzichte van de oudere waterlopen in de buurt. Gezien de nabije ligging van het onderzoeksgebied ten opzichte van het Fort van Breendonk moet rekening gehouden worden met de mogelijke aanwezigheid van resten gerelateerd aan Wereldoorlog I of II. Geofysisch onderzoek en veldkartering zijn niet aangewezen omdat dit geen gegevens over de chronologie van de eventueel gedetecteerde fenomenen kan opleveren. Landschappelijk booronderzoek is evenmin relevant. Aan de hand van het uitgevoerde bureauonderzoek kunnen we de bewaringstoestand van de bodem en het potentieel op steentijd artefactensites voldoende inschatten. Gezien het potentieel op steentijd artefactensites laag ingeschat wordt, kent bijkomend onderzoek hiernaar weinig potentieel op kennisvermeerdering. De uitvoering van een proefsleuvenonderzoek om na te gaan of binnen het onderzoeksgebied relevante archeologische sporen aanwezig zijn, kent wel potentieel op kennisvermeerding. In de omgeving zijn namelijk talrijke sporen gevonden uit de metaaltijden, de Romeinse tijd, de middeleeuwen en de Wereldoorlogen. Een proefsleuvenonderzoek biedt daarvoor voldoende ruimtelijk inzicht en is geschikt omdat een site zonder complexe verticale stratigrafie verwacht wordt.

29 Breendonk Schaafstraat 29 3 Samenvatting Het bureauonderzoek toont dat het onderzoeksgebied archeologisch potentieel kent. Deze inschatting is gebaseerd op de gunstige landschappelijk ligging van het terrein op de zuidelijke flank van een heuvelrug. Ook verschillende gekende archeologische waarden in de omgeving wijzen op archeologisch potentieel. Ze wijzen er op dat de omgeving archeologisch potentieel kent voor sporen van bewoning uit de metaaltijden, de Romeinse tijd en de middeleeuwen. Daaruit volgt dat bijkomend archeologisch vooronderzoek nodig is. De kans op steentijd artefactensites lijkt beperkt omwille van de vroegere bebouwing en de vrij grote afstand ten opzichte van oudere waterlopen in de buurt. Gezien de nabije ligging van het onderzoeksgebied ten opzichte van het Fort van Breendonk moet rekening gehouden worden met de mogelijke aanwezigheid van resten gerelateerd aan Wereldoorlog I of II.

30 30 Breendonk Schaafstraat 4 Bibliografie 4.1 Publicaties Callaert, L./D. Binon, 2009: De molen van de Rijweg, in: Klein-Brabants Molenboek. Jaarboek van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant vzw. 44 e Jaargang, De Borger, P., 2016: Waarom Breendonk niet Pullaar heet, in: Croket, B./G. Van Kerckhoven (red.) Klein-Brabants Molenboek. Jaarboek van de Vereniging voor Heemkunde in Klein-Brabant vzw. 51 e Jaargang, Van Den Bossche, A.-M./W. Boon, 1981: De geologie, in: J. Verbesselt/L. Rochtus/L. Rochtus (red.), Profiel van Klein-Brabant, Antwerpen. Van Hollebeek, Y./I. Bourgeois, 2015: Een vervaagd verleden. De inventarisatie van de bewaarde WO I-resten van de Antwerpse Südabschnitt en de nood aan een adequaat beleid en beheer voor de egio van Klein-Brabant tot het kanaal Dessel-Schoten, Conflict in Contact 3, van Rooij, J.A.G./P.L.M. Hazen, 2015: KMO Zone De Winning in Puurs. Een Bureauonderzoek, verkennend booronderzoek en een archeologische prospectie met ingreep in de bodem (VEC Rapport 28), Brugge. 4.2 Websites Breendonk 800 (2017) Cartesius (2017) Centrale Archeologische Inventaris (2017) Fortengordels (2017) Geoportaal Onroerend Erfgoed (2017) Geopunt Vlaanderen (2017) Inventaris Onroerend Erfgoed (2017) Molenecho s (2017) Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed Vlaanderen (2017)

31 Breendonk Schaafstraat 31 5 Bijlagen 5.1 Archeologische periodes 5.2 Plannenlijst Plannenlijst bureauonderzoek: projectcode Plannummeschaawijze Aanmaak- Aanmaak- Type Onderwerp Datum 1 Kadasterplan Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 16/03/ Topografische kaart Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 16/03/ Verkavelingsplan Ontwerpplan 1:1 Digitaal 18/04/ Verkavelingsplan Terreinprofiel W-O 1:1 Digitaal 18/04/ Verkavelingsplan Terreinprofiel Z-N 1:1 Digitaal 18/04/ Hydrografische Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 16/03/2017 kaart 7 Hoogtemodel Digitaal hoogtemodel terrein en 1:1 Digitaal 16/03/2017 omgeving 8 Doorsnede Terreinverloop 1:1 Digitaal 16/03/ Tertiaire Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 15/03/2017 geologische kaart 10 Quartairgeologische Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 16/03/2017 kaart 11 Bodemkaart Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 16/03/ Bodemgebruikskaart Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 16/03/ Potentiële Locatie onderzoeksgebied 1:1 Digitaal 16/03/2017 bodemerosiekaart 14 Situeringsplan Ruisbroekse enclave in Breendonk 1:1 Digitaal 11/04/ Historische kaart Kabinetskaart van de Oostenrijkse 1:1 Digitaal 20/03/2017 Nederlanden 16 Historische kaart Kaart grenscorrecties Gigault 1:1 Digitaal 11/04/ Historische kaart Atlas der Buurtwegen 1:1 Digitaal 20/03/ Historische kaart Popp-Kaart 1:1 Digitaal 20/03/ Situeringsplan Situering van het Fort van Breendonk 1:1 Digitaal 16/03/ CAI-kaart CAI vondstlocaties 1:1 Digitaal 16/03/ Syntheseplan Synthese van het bureauonderzoek 1:1 Digitaal 16/03/2017

32 32 Breendonk Schaafstraat 5.3 Fotolijst Fotolijst bureauonderzoek: projectcode ID Type Onderwerp Vervaardiging Datum F1 Luchtfoto Toestand terrein 2015 Digitaal 16/03/2017 F2 Luchtfoto gereconstrueerde verdedigingslinie rondom Digitaal 11/04/2017 fort Breendonk F3 Luchtfoto Toestand terrein 1971 Digitaal 16/03/2017 F4 Luchtfoto Toestand terrein Digitaal 16/03/2017