FACULTEIT DER MAATSCHAPPIJ- EN GEDRAGSWETENSCHAPPEN T KABOUTERHUIS

Transcriptie

1 FACULTEIT DER MAATSCHAPPIJ- EN GEDRAGSWETENSCHAPPEN DE RELATIE TUSSEN HECHTING, INTELLIGENTIE EN GEDRAGSPROBLEMEN BIJ KINDEREN VAN MOC T KABOUTERHUIS MASTERTHESE: Datum : 13 augustus 2012 Naam : Liselot Nieuwenhuijzen Kruseman Collegekaartnummer : Afstudeerrichting : Klinische Ontwikkelingspsychologie Begeleider UvA : Juliette Liber Begeleider Extern : Frederike Scheper Tweede beoordelaar : Maaike Zeguers Onderzoeksinstelling : MOC t Kabouterhuis

2 Abstract: In dit onderzoek is de relatie tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen onderzocht bij een groep kinderen doorverwezen voor observatie en/of behandeling naar MOC t Kabouterhuis. De vraag was of hechting en intelligentie gedragsproblemen kunnen voorspellen en of de combinatie van deze twee factoren beter gedragsproblemen kunnen voorspellen dan de optelsom van de afzonderlijke factoren. Ook is er gekeken naar geslacht als moderator. De steekproef bestond uit 94 kinderen in de leeftijd van 2,5 tot 7 jaar. Het hechtingsgedrag van het kind is in kaart gebracht met de Disturbances of Attachment Interview (DAI), de gedragsproblemen met de Child Behavior Checklist (CBCL) en de intelligentie met de performale schaal van de intelligentietests SON-R of WPPSI-III-nl. Hechting bleek een significante voorspeller voor gedragsproblemen, maar intelligentie niet. Er werd geen interactie effect gevonden tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen. De bevindingen waren niet verschillend voor jongens en meisjes. Uit dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat binnen deze klinische groep kinderen er een samenhang bestaat tussen hechting en gedragsproblemen. De resultaten doen vermoeden dat op dit moment in het leven van de kinderen de factoren intelligentie en geslacht niet gerelateerd zijn aan zowel hechting als gedragsproblemen. 2

3 Inhoudsopgave: Inleiding 4 Hechting Hechting & gedrag Hechting & intelligentie Intelligentie & gedrag Huidig onderzoek Methoden..8 Proefpersonen Procedure Materialen Resultaten 13 Data-analyse strategie Beschrijvende statistiek Resultaten Discussie..16 Literatuur.21 3

4 Inleiding Hechting: Hechting is de selectieve en duurzame affectieve band tussen het jonge kind en de primaire verzorger aan wie het kind troost ontleent in tijden van angst en spanning. Het kind zoekt dan nabijheid, contact en ondersteuning bij deze verzorgers (Lieshout, 2009). Bowlby (1969) heeft de hechtingstheorie ontwikkeld en Ainsworth, Blehar, Waters en Wall (1978) hebben deze hechtingstheorie verder uitgewerkt. Volgens Bowlby (1987) vormen de interne representaties die kinderen opbouwen over hun verzorgers gedurende de eerste jaren van hun leven de basis voor hun latere ontwikkeling. Een kind dat betrokkenheid van ouders heeft ervaren zal waarschijnlijk een interne representatie van anderen als hulpvaardig, sympathiek en betrokken vormen. Hierbij zal het kind ook zichzelf waarderen als iemand die respect en zorg verdient. Kinderen die deze veilige representaties vormen zullen meer geneigd zijn om nieuwe relaties, maar ook nieuwe ervaringen met vertrouwen aan te gaan. Kinderen die afgewezen of verwaarloosd zijn, zijn geneigd om onveilige hechtingsrepresentaties te vormen. Zij zijn hierdoor meer kwetsbaar bij het aangaan van nieuwe relaties en ervaringen (Jacobsen & Hofman, 1997). Ainsworth et al. (1978) beschrijven drie verschillende vormen van hechting: veilige hechting, angstig-vermijdende onveilige hechting en angstig afwerend/ambivalente onveilige hechting. Later werd hier een vierde vorm van hechting aan toe gevoegd, namelijk de gedesorganiseerde hechting (Main & Solomon, 1990). Deze laatste vorm is het beste in verband te brengen met de reactieve hechtingsstoornis (RHS) zoals opgenomen in de DSM-IV-TR (Hughes & Newman, 2006). Binnen deze RHS worden het geremde of emotioneel teruggetrokken type en het ontremde of kritiekloze type onderscheiden (APA, 2000). In dit onderzoek wordt er gekeken naar deze twee typen van verstoorde hechting die door Smyke en Zeanah (1999) het geinhibeerde en het gedisinhibeerde type worden genoemd. Bij het geinhibeerde type is er sprake van een buitengewone ingehouden of tegenstrijdige reactie op opvoeders. Bij het gedisinhibeerde type is het kind niet selectief in het vertonen van gehechtheidgedrag (Smyke & Zeanah, 1999). In onderzoek wordt vaak gesproken over een onveilige hechting wanneer er een verstoorde hechting bedoeld wordt, deze termen zullen beiden terug komen. Hechting & gedrag: Er is veel onderzoek gedaan naar de consequenties van een verstoorde hechting op het gedrag van het kind (Fearon et al., 2010; Pierrehumbert et al., 2000; Brumariu & Kerns, 2010). Een meta-analyse van Fearon et al. (2010) laat een duidelijke relatie zien tussen onveilige hechting en externaliserende gedragsproblemen. In deze meta-analyse werd in 69 studies met in totaal deelnemers een significante gecombineerde effect size gevonden van 0.31 (Cohen s d). Kinderen die onveilig gehecht waren lieten hogere niveaus zien van externaliserend gedrag dan kinderen die veilig gehecht waren. Geslacht bleek hierbij een significante moderator te zijn. In onderzoek naar de relatie tussen hechting en externaliserend gedrag met alleen meisjes werd geen associatie gevonden tussen hechting en externaliserend gedrag, maar in onderzoek met alleen jongens, of jongens én meisjes wel (Fearon et al., 2010). Onderzoek van

5 Pierrehumbert et al. (2000) laat zien dat kinderen die onveilig gehecht zijn aan hun moeders, niet alleen externaliserende gedragsproblemen laten zien, maar ook internaliserende gedragsproblemen. DeKlyen & Greenberg (2008) suggereren dat onveilig gehechte meisjes meer geassocieerd kunnen worden met internaliserende problematiek dan externaliserende problematiek. In een review van Brumariu & Kerns (2010) worden empirische bevindingen bekeken met betrekking tot de relatie tussen hechting en internaliserende symptomen. Zij concluderen dat er een relatie is tussen hechting en internaliserende symptomen, waarbij een onveilige hechting voornamelijk geassocieerd kan worden met angst en depressie. In de review van Brumariu & Kerns (2010) worden geen aanwijzingen gevonden voor geslacht als moderator. Hechting & Intelligentie: In steeds meer studies wordt de relatie tussen hechting en intelligentie onderzocht (Van IJzendoorn & Van Vliet-Visser, 1988; Van IJzendoorn, Dijkstra & Bus, 1995; Jacobsen & Hofman, 1997; O Conner & McCartney, 2007; Stievenart, Roskam, Meunier & van der Moortele, 2011). Wanneer wordt aangenomen dat een veilige hechting de basis vormt voor het met vertrouwen kunnen aangaan van nieuwe relaties en ervaringen (Jacobsen & Hofman, 1997), dan is een relatie met intelligentie voorstelbaar. Volgens een aantal theorieën van cognitieve ontwikkeling is het aangaan van nieuwe relaties en ervaringen van belang voor het kunnen leren en de ontwikkeling van intelligentie, dit gebeurt namelijk in interactie met de wereld. Zo stelt de theorie van Piaget (1952, beschreven in Karras & Braungart-Rieker, 2004) dat pasgeborenen kennis construeren door ervaringen als gevolg van hun eigen motorische activiteit en interactie, dus door te doen in plaats van te observeren. Leertheorieën suggereren dat pasgeborenen kennis vergaren door associaties te ervaren tussen hen en de stimuli uit hun omgeving (Karrass & Braungart-Rieker, 2004). Vygotsky (1978) beweerde dat leren optreedt door interactie met meer gevorderde sociale partners. Alhoewel er verschillende opvattingen zijn over het belang van sociale interactie in de cognitieve ontwikkeling, is er wel overeenstemming dat het kind moet interacteren met zijn of haar omgeving om leren te laten optreden (Karrass & Braungart-Rieker, 2004) en intelligentie te kunnen ontwikkelen. Uit longitudinaal onderzoek blijkt dat kinderen met een onveilige hechting een beperking in hun zelfredzaamheid, emotie regulatie en gevoel van sociale competentie laten zien (Sroufe, 2005). In 1988 lieten Van IJzendoorn en Van Vliet-Visser zien dat in hun onderzoek kinderen die op tweejarige leeftijd veilig gehecht waren op vijfjarige leeftijd de hoogste IQ scores behaalden. Dit onderzoek liet het eerste bewijs zien dat er wellicht een relatie is tussen veilige hechting en een betere ontwikkeling van de intelligentie. Gezien de bovengemiddelde IQ-scores van de proefpersonen in dit onderzoek was verder onderzoek nodig. Later concludeerden Van IJzendoorn et al. (1995) in een metaanalyse waarin 32 studies werden meegenomen dat de kwaliteit van de hechting tussen het kind en de ouder significant, maar zwak gecorreleerd bleek met cognitieve ontwikkeling zoals uitgedrukt in Developmental Quotient (DQ) (r =.08) en Intelligence Quotient (IQ) (r =.09). De resultaten lieten zien dat 5

6 kinderen die onveilig gehecht waren een lager niveau van cognitieve ontwikkeling vertoonden. In verband met hechting wordt er steeds vaker over het internal working model (IWM) gesproken. Deze IWM s worden gezien als interne mentale representaties die individuen ontwikkelen over de wereld en van belangrijke mensen in die wereld inclusief hen zelf (Bowlby, 1987). Atkinson (1999) suggereert dat cognitieve capaciteiten een instrumentele rol spelen in de constructie en reconstructie van IWMs. Dit zou betekenen dat IWMs ook een rol spelen bij de vorming van hechtingrelaties. Recent onderzoek van Stievenart et al. (2011) bestudeert de geschetste relatie tussen hechting en intelligentie. De resultaten laten zien dat kinderen met weinig cognitieve vaardigheden mogelijk het risico lopen om onveilige hechtingsrepresentaties te ontwikkelen doordat deze kinderen een lager redeneer vermogen hebben. Hechting en intelligentie lijken dus wederkerig gerelateerd aan elkaar. Intelligentie & gedrag: Net als een verstoorde hechting heeft ook een lage intelligentie consequenties voor het gedrag van het kind (Goodman, 1995; Plomin, Price, Eley, Dale en Stevenson, 2002; Emerson & Einfeld, 2010). Goodman (1995) heeft een klinische studie gedaan naar de relatie tussen normale variaties in IQ en het voorkomen van psychopathologie bij kinderen. Zijn resultaten laten zien dat een lagere intelligentie van invloed is op het risico op psychopathologie met in het bijzonder het risico op gedragsproblemen. Onderzoek van Plomin, et al. (2002) laat meer bescheiden, maar wel significante, resultaten zien wat betreft de correlatie tussen cognitieve ontwikkeling en gedragsproblemen. Deze correlaties lopen van -.05 in de jongste groep tot -.27 in de oudste groep. Ook laat dit onderzoek een verschil zien tussen jongens en meisjes, waarbij jongens met een lagere intelligentie meer gedragsproblemen laten zien dan meisjes met een lagere intelligentie, dit verschil is echter niet significant. In onderzoek van Emerson & Einfeld (2010) wordt gekeken naar de relatie tussen cognitieve ontwikkeling en gedragsproblemen bij kinderen met en zonder een ontwikkelingsachterstand. De resultaten laten zien dat kinderen met een ontwikkelingsachterstand meer gedragsproblemen laten zien dan kinderen zonder een ontwikkelingsachterstand. Huidig Onderzoek Voorgaand onderzoek laat duidelijke aanwijzingen zien voor een relatie tussen hechting en gedragsproblemen, hechting en intelligentie en intelligentie en gedragsproblemen. Kinderen met een verstoorde hechting, maar ook kinderen met een lage intelligentie hebben een groter risico op het ontwikkelen van gedragsproblemen (Fearon et al., 2010; Pierrehumbert et al., 2000; Brumariu & Kerns, 2010; Goodman, 1995; Plomin, 2002; Emerson & Einfeld, 2009). Wanneer er een relatie bestaat tussen hechting en intelligentie zijn de kinderen die op beiden laag scoren mogelijk extra kwetsbaar voor het ontwikkelen van gedragsproblemen. Voor de klinische praktijk betekent deze relatie dat er eerder gekeken kan worden naar een passende interventie om deze kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van gedragsproblemen te verkleinen. Loeber (1990) heeft aangetoond dat een interactie tussen risicofactoren, 6

7 zoals agressie en diefstal, een exponentieel effect kan hebben op een uitkomstmaat, zoals het ontwikkelen van anti-sociaal gedrag. Dit noemt Loeber het risicofactoren model. In overeenstemming met dit model is aangetoond dat de interactie tussen bepaalde risicofactoren, zoals lage sociaal economische status en een psychiatrische stoornis bij de moeder, een exponentieel effect heeft op het ontwikkelen van gedragsproblemen bij jonge kinderen (Trentacosta, Hyde, Shaw, Dishin, Gardner & Wilson, 2008). Onderzoek naar het cumulatieve effect van hechting en intelligentie op gedragsproblemen is zover bekend nog niet gedaan. Wanneer hechting en intelligentie risicofactoren voor het ontwikkelen van gedragsproblemen zijn, is het aannemelijk dat de relatie tussen hechting en intelligentie een cumulatief effect heeft op gedragsproblemen. Resultaten uit voorgaand onderzoek doen vermoeden dat geslacht als een moderator werkt in de relatie tussen hechting en intelligentie met gedragsproblemen (Plomin et al., 2002; Fearon et al. 2010). In dit onderzoek zal er antwoord gegeven worden op de volgende vragen. (1.) Is er een relatie tussen hechting en gedragsproblemen binnen de groep doorverwezen kinderen voor observatie en/of behandeling naar MOC t Kabouterhuis? (2.) Is er een relatie tussen hechting en intelligentie? (3.) Is er een relatie tussen intelligentie en gedragsproblemen? (4.) Heeft de relatie tussen hechting en intelligentie een cumulatief effect op gedragsproblemen? (5.) Is sekse een moderator voor de relaties tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen? In dit onderzoek wordt naar de totale gedragsproblemen (internaliserende en externaliserende gedragsproblemen) en de gecombineerde verstoorde hechting (het geinhibeerde en gedisinhibeerde type) gekeken om zo een goed afgekaderd eerste onderzoek naar de onderlinge relaties te realiseren. Verwacht wordt dat er een relatie bestaat tussen hechting en gedragsproblemen waarbij kinderen met een verstoorde hechting meer gedragsproblemen laten zien dan kinderen met een veilige hechting. Tevens wordt verwacht dat er een relatie bestaat tussen hechting en intelligentie waarbij kinderen met een verstoorde hechting een lagere intelligentie laten zien dan kinderen met een veilige hechting. Daarnaast wordt verwacht dat er een relatie bestaat tussen hechting en gedragsproblemen waarbij kinderen met een lagere intelligentie meer gedragsproblemen laten zien. Tot slot wordt er verwacht dat een verstoorde hechting en een lagere intelligentie samen een groter effect laten zien op gedragsproblemen dan van de opgetelde afzonderlijke delen verwacht mag worden. Daarnaast wordt verwacht dat geslacht een moderator is waarbij jongens met een verstoorde hechting en een lagere intelligentie meer gedragsproblemen laten zien dan meisjes. Figuur 1: Verwachte relatie tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen met geslacht als moderator. 7

8 Methoden Proefpersonen Deze studie maakt deel uit van een groter, longitudinaal onderzoek naar de doelgroep van MOC t Kabouterhuis en de effectiviteit van de behandeling zoals aangeboden door het MOC. Het longitudinale onderzoek is in mei 2009 gestart en opgezet in samenwerking met het VU medisch centrum. De kinderen die door de huisarts of Bureau Jeugdzorg worden doorverwezen naar MOC t Kabouterhuis zijn 0 tot 8 jaar en hebben gedragsproblemen en/of complexe ontwikkelingsproblematiek. MOC t Kabouterhuis biedt zowel jeugdzorg als geestelijke gezondheidszorg. In totaal zijn van mei 2009 tot juli 2012 voor onderzoek 543 ouders van mogelijke deelnemers benaderd. Deelnemers worden uitgesloten van onderzoek wanneer ze langer dan drie maanden een vorm van behandeling krijgen. Dit kan bij MOC t Kabouterhuis of een andere organisatie zijn. Dit gezien de mogelijke invloed van behandeling op de resultaten. Ook kunnen ouders aangeven niet mee te willen doen aan het onderzoek. Redenen die door ouders worden genoemd zijn onder andere overbelasting, tijd of taalproblemen. In totaal deden 205 ouders mee aan het grotere onderzoek. Voor deze studie worden deelnemers uitgesloten van onderzoek wanneer het kind jonger dan 2,5 jaar is aangezien het voor dit onderzoek te gebruiken testmateriaal niet geschikt is voor deze leeftijd. Ook worden deelnemers uitgesloten van onderzoek wanneer er geen verslag van een intelligentie test en ingevulde Child Behavior Checklist aanwezig is in het dossier. In totaal deden er 94 kinderen mee aan dit onderzoek. Procedure De ouders van de deelnemers voor het onderzoek werden bij aanmelding geïnformeerd door middel van een brief en een mondelinge toelichting van de behandelcoördinator over de inhoud en procedure van het onderzoek. Vervolgens werden ouders telefonisch benaderd door onderzoeksassistenten om ouders verder te informeren over het onderzoek en deelname te organiseren. Indien ouders instemden met deelname werd er een vragenboekje per post naar ouders gestuurd en een huisbezoek ingepland. Tijdens het huisbezoek werd het vragenboekje doorgenomen, aanvullende interviews werden afgenomen en ouders werd gevraagd om toestemming voor het anoniem verwerken van de verkregen informatie. Van alle ouders is er een getekend informed consent aanwezig. Materialen In dit onderzoek werd gebruik gemaakt van een semigestructureerd interview, het Disturbances of Attachment Interview (DAI) (Smyke & Zeanah, 1999), twee intelligentie testen, De Snijders Oomen Niet verbale intelligentie test (SON)-Revised(R) 2,5-7 (Tellegen, Verhoeven & Van Balkom, 1998) en de Wechsler Preschool and Primairy Scaly of Intelligence (WPPSI)-III-nl (Wechsler, 2002) en een vragenlijst, de Child Behavior Checklist (CBCL) 1½ - 5 (Achenbach, 2001; Verhulst & Van der Ende, 2001). 8

9 Hechting De DAI is een semigestructureerd interview ten behoeve van de screening van verschillende gedragingen die indicatief zijn voor een Reactieve Hechting Stoornis (RHS) (Smyke & Zeanah, 1999). De DAI wordt afgenomen door getrainde hulpverleners bij de primaire opvoeders van het kind. Het interview bestaat uit 12 vragen met sub-vragen die naar inzicht van de hulpverlener aan te vullen zijn met verduidelijkingsvragen. Tijdens de afname wordt er gevraagd naar concrete voorbeelden van gedrag. Het doel van het interview is te onderzoeken of er specifieke gedragingen aanwezig zijn die duiden op een hechtingsstoornis, en zo ja van welk subtype. De subtypen zijn: verstoorde hechting/ geremde type en verstoorde hechting/ ontremde type. De 12 vragen worden gescoord met een 0, wanneer er geen sprake is van verstoorde hechting, met een 1, wanneer er soms sprake is van gedrag dat overeen kan komen met verstoorde gehechtheid, en met een 2, wanneer gedrag sterk wijst op gedragskenmerken van verstoorde gehechtheid. In het huidige onderzoek worden de deelnemers ingedeeld in de groep verstoorde hechting wanneer er op een van de vragen een 2 is gescoord en in de groep geen verstoorde hechting wanneer er op geen enkele vraag een 2 is gescoord. De DAI is nog onvoldoende gevalideerd voor gebruik in de klinische praktijk. In dit onderzoek wordt de DAI ingezet omdat er momenteel geen beter en efficiënter onderzoeksinstrument voorhanden is. Om de betrouwbaarheid van de DAI te vergroten worden de interviews verbatim uitgeschreven en door een onafhankelijk diagnosticus gescoord. Deze diagnosticus heeft een training gevolgd voor het afnemen en scoren van de DAI en kan de DAI zelfstandig scoren indien er een interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van 80% is bereikt. De DAI heeft laten zien te kunnen onderscheiden tussen opgenomen en niet opgenomen kinderen in Roemenie (Smyke, Dumitrescu & Zeanah, 2002). Ook heeft onderzoek van Zeanah et al. (2004) laten zien dat de DAI signalen van een reactieve hechtingsstoornis (RHS) zoals opgenomen in de DSM-IV-TR kan identificeren bij jonge mishandelde kinderen. Daarbij vertoont de DAI overeenkomsten wat betreft signalen van een RHS met andere meetinstrumenten (O Connor & Rutter, 2000). Ook wordt de DAI in meerdere recente studies naar hechting ingezet, zoals het onderzoek van Jonkman, Lindauer en Boer ( ) naar de effecten van Therapeutische Gezinsverpleging (TGV) en Multidimensional Treatment Foster Care for Preschoolers (MTFC-P). Onderzoek van Oosterman en Schuengel (2007) toont aan dat alleen vragen die met een score 2 beantwoord worden (range 0 tot 2) indicatief zijn voor een verstoorde hechting en dat vraag vier niet meegenomen dient te worden omdat deze onvoldoende betrouwbaar is. Intelligentie De SON-R 2,5-7 is een niet verbale intelligentie test voor kinderen van 2,5 tot 7 jaar oud. De test geeft een beeld van het ruimtelijk inzicht en het vermogen tot abstract en concreet redeneren van de kinderen. In dit onderzoek wordt er gekeken naar het ruimtelijk inzicht, ook wel de performale intelligentie genoemd. De performale schaal bestaat uit drie subtests met elk ongeveer 15 items, de 9

10 subtests zijn: Mozaïeken, Puzzels en Patronen. Het resultaat wordt uitgedrukt in een Perfomaal Intelligentie Quotiënt (PIQ). Deze is gebaseerd op de som van de drie genormeerde subtestscores, heeft een gemiddelde van 100 en een standaarddeviatie van 15. Daarnaast wordt de percentielscore gegeven en een 80% interval dat aangeeft hoe nauwkeurig men op grond van de testuitkomst een uitspraak kan doen over het intelligentieniveau (Tellegen, Verhoeven & Van Balkom, 1998). De SON-R is in 1998 door de Commissie Testaangelegenheden Nederland (COTAN) beoordeeld. De uitgangspunten bij de testconstructie, kwaliteit van het testmateriaal, kwaliteit van de handleiding, normen, betrouwbaarheid, begripsvaliditeit en criteriumvaliditeit zijn als goed beoordeeld (Cotan, 1998). In de handleiding van de SON-R worden de psychometrische eigenschappen van de test besproken die uitvoerig onderzocht zijn op basis van de normgroep (N=1.122). Onderzoek naar de betrouwbaarheid van de performale schaal laat zien dat de gemiddelde betrouwbaarheid van de performale schaal goed is met een Cronbach s α van.85. Het gemiddelde generaliseerbaarheids coëfficiënt (α) van de performale schaal is.69, wat betekent dat de performale schaal redelijk goed te generaliseren is naar andere soort gelijke schalen. Onderzoek naar de correlaties tussen de subtest scores laat zien dat de subtesten patronen en mozaïeken (.50) en puzzels en mozaïeken (.45) het sterkst met elkaar correleren. Bij 141 kinderen is er gemiddeld 3,5 maanden na het standaardisatie onderzoek een tweede keer de SON-R afgenomen. De test-hertest correlatie van de performale schaal was.74 dat duidt op een hoge interne consistentie. Gezien het non-verbale karakter van de SON-R is het ingewikkeld om vast te stellen of het een valide instrument is. Er is onderzoek gedaan in verschillende groepen (o.a. dove- en slechthorende kinderen, kinderen met leerproblemen en allochtone kinderen) en de SON-R is vergeleken met andere testen die intelligentie meten. Dit onderzoek geeft aan dat de SON-R een valide instrument is om intelligentie te meten. Gezien de veroudering van de testnormen van de SON-R en het optreden van het flynn-effect (een stijging van de gemiddelde scores op een intelligentietest over jaren) dient er een correctie worden toegepast op de PIQ scores. Deze correctie houdt in dat er per drie jaar na de standaardisatie één IQ punt van het IQ afgetrokken moet worden, voor SON-R testen afgenomen in 2012 is dit 6 punten. (Tellegen, Verhoeven & Van Balkom, 1998). De WPPSI-III-nl is een intelligentietest voor kinderen van 2 jaar en 6 maanden tot 7 jaar en 11 maanden. De test geeft een beeld van de performale intelligentie en verbale intelligentie. In dit onderzoek wordt er gekeken naar de performale intelligentie. De performale schaal bestaat voor de jonge leeftijdsgroep (2;6-3;11) uit twee subtests; blokpatronen en figuur Leggen. Bij de oudere leeftijdsgroep (4;0-7;11) bestaat de performale schaal uit vier kern subtests; blokpatronen, matrix redeneren, plaatjes concepten en substitutie en 2 aanvullende subtests onvolledige tekeningen en figuur Leggen. Het resultaat wordt uitgedrukt in een performale intelligentie quotiënt (PIQ). De IQ scores zijn gebaseerd op de som van de subtestscores, hebben een gemiddelde van 100 en een standaarddeviatie van 15. Daarnaast wordt de percentielscore gegeven en een 80% interval dat aangeeft hoe nauwkeurig men op grond van de testuitkomst een uitspraak kan doen over het intelligentieniveau (Wechsler, 2002). De WPPSI-III-nl is in 2010 door de COTAN beoordeeld. De uitgangspunten bij de testconstructie, kwaliteit van het testmateriaal, kwaliteit van de handleiding en begripsvaliditeit zijn als goed beoordeeld. De normen, 10

11 betrouwbaarheid en criteriumvaliditeit zijn als voldoende beoordeeld (Cotan, 2010). De WPPSI-III-nl is te gebruiken in het gehele Nederlandstalige gebied. De normen zijn verzameld voor de jonge leeftijdsgroep (2;6-3;11) en oudere leeftijdsgroep (4;0-7;11). De steekproef van de jongste groep bestond uit 1672 Nederlandse en Vlaamse kinderen. De steekproef van de oudste groep bestond uit 1241 Nederlandse en Vlaamse kinderen. Onderzoek naar de betrouwbaarheid van de performale schaal van de WPSSI-III-nl laat zien dat deze voor de jongste groep gemiddeld.75 is en voor de oudste groep gemiddeld.87 (Cronbach s α). De generaliseerbaarheid van de WPSSI-III-nl is bekeken aan de hand van de betrouwbaarheidscoëfficiënten van de WPPSI-III-nl zoals berekend voor klinische groepen. De steekproef voor de klinische groepen bestond uit 264 kinderen en de betrouwbaarheidscoëfficiënten varieerden van.89 tot.95 (Cronbach s α). Dit betekent dat de betrouwbaarheid van de performale schaal van de WPPSI-III-nl voldoende tot goed is. Bij 122 Nederlandse kinderen is na gemiddeld 32 dagen de WPSSI-III-nl nogmaals afgenomen. De test-hertestbetrouwbaarheid is geschat met behulp van Pearsons productmoment correlatiecoëfficiënt. Voor het performale IQ geldt dat de test-hertest betrouwbaarheden liggen tussen.73 en.90. Kwalitatief en empirisch onderzoek laat zien dat de WPPSI-III-nl een valide instrument is om intelligentie te meten. Hoewel de SON-R en de WPPSI-III-nl verschillen in schaalindeling, waardoor voorzichtigheid bij de interpretatie gewenst is, zijn er aanwijzingen voor een sterke correlatie tussen de twee testen. Tellegen (1998) laat zien dat de SON-R zeer hoog correleert met de performale schaal van de WPSSI-R (Pearsons moment correlatie r =.93) en geeft aan dat de performale schaal van de SON-R hoger correleert met alle schalen van de WPSSI-R dan de redeneerschaal doet. De WPSSI-III-nl is een Nederlandse vertaling van de vernieuwde versie van de WPPSI-R waarin er een aantal veranderingen zijn doorgevoerd. Onderzoek laat zien dat de WPPSI-R en de WPPSI-III hoog met elkaar correleren (.85) (Lichtenbereger & Kaufman, 2004). Gezien de hoge correlaties is het aannemelijk dat de performale schaal van de SON-R hoog correleert met de performale schaal van de WPSSI-III-nl, beide zullen meegenomen worden in dit onderzoek. Gedragsproblemen De CBCL 1½-5 (Achenbach & Rescorla, 2000) is een vragenlijst om probleemgedrag en vaardigheden, zoals waargenomen door ouders, op een gestandaardiseerde wijze te kwantificeren. Bij de CBCL 1½-5 is het brede-bandsyndroom Internaliserende problematiek opgebouwd uit de probleemschalen Emotionele Reactiviteit, Angstig/Depressief, Somatische Klachten en Teruggetrokken Gedrag. Het brede-bandsyndroom Externaliserende problematiek is opgebouwd uit de probleemschalen Aandachtsproblemen en Agressief gedrag. De CBCL 1½-5 bestaat uit 99 vragen over gedrags- en emotionele problemen. Ouders geven op een 3-puntsschaal aan hoe goed een vraag nu of in de afgelopen zes maanden past bij hun kind, waarbij 0 staat voor helemaal niet, een 1 staat voor een beetje of soms en een 2 voor duidelijk of vaak. De scores worden omgezet in T-scores en percentielscores. In dit onderzoek worden de de T-scores van de Totale problemen meegenomen. 11

12 De CBCL 1½-5 is volgens de COTAN (2011) van niet-aantoonbare kwaliteit. De uitgever heeft aangegeven dat momenteel nog onvoldoende gegevens beschikbaar zijn om het instrument ter beoordeling aan de COTAN aan te bieden. In 1999 is de CBCL 4-18 vrij goed beoordeeld door de COTAN (normen: goed, betrouwbaarheid: voldoende, begripsvaliditeit: goed, criteriumvaliditeit: voldoende). Onderzoek laat zien dat de interne consistentie van de schalen Totale-, Externe- en Interne problematiek van de CBCL 1½-5 hoog is met Chronbach s α lopend van.76 tot.94. (Achenbach et al., 2008; Rescola et al. 2011). Ook laat onderzoek zien dat de begripsvaliditeit en criteriumvaliditeit goed is doordat de scores op de Totale-, Externe- en Interne problemen significant hoger zijn voor klinische doorverwezen kinderen dan voor niet doorverwezen kinderen, na controle voor demografische variabelen als leeftijd, geslacht, SES en etniciteit. Tot slot laat onderzoek zien dat de construct validiteit goed is doordat er bewijs gevonden is dat de CBCL een valide maat geeft voor de taxonomie van constructen als gedrags-, emotionele- en sociale problemen (Achenbach et al. 2008). Daarbij vonden Hofstra, van der Ende en Verhulst (2002) dat onder andere de CBCL DSM-IV diagnoses kan voorspellen 14 jaar later. In huidig onderzoek is er gekeken naar de betrouwbaarheid van de CBCL 1½-5. De schaal Totale problemen laat een Cronbach s α zien van.78, de schaal externe problemen.70 en interne problemen.73. Dit betekent dat de betrouwbaarheid van de CBCL 1½-5 goed is. 12

13 Resultaten Data-analyse strategie In dit onderzoek worden de hypotheses getoetst met regressie analyses. Bij de hypotheses waar een relatie tussen twee variabelen getoetst wordt, wordt gebruik gemaakt van enkelvoudige regressie analyses. Bij de hypotheses waar het effect van de combinatie van variabelen op een variabele getoetst wordt, wordt gebruik gemaakt van meervoudige regressie analyses. Zo ook bij de hypothese waar getoetst wordt of er sprake is van een moderator. SPSS versie 19 wordt gebruikt voor de statistische analyses. De variabele hechting is een dichotome variabele met een ordinaal meetniveau, de kinderen worden ingedeeld in verstoorde hechting (hechting = 1) of geen verstoorde hechting (hechting =-1). De variabele intelligentie en gedragsproblemen zijn continue variabelen op interval niveau. De variabel geslacht is een dichotome variabele met een nominaal meetniveau. De eerste drie hypotheses worden getoetst met een enkelvoudige regressie analyse. De regressie analyse geeft de correlatie (R) aan tussen de onafhankelijke variabele en afhankelijke variabele. Ook wordt er aangegeven voor hoeveel procent (R²) de onafhankelijke variabele verantwoordelijk is voor de variatie in de afhankelijke variabele. Daarnaast laat de analyse zien of de F-ratio significant is, wat betekent dat het model een goede voorspeller is voor de afhankelijke variabele. Ook is te zien of de onafhankelijke variabele een significante bijdrage levert aan de afhankelijke variabele (ß > 0). Wanneer dit het geval is kan de hypothese worden aangenomen. De vierde en vijfde hypothese worden getoetst met een hiërarchische meervoudige regressie analyse. Er wordt gekeken naar hoofdeffecten en interactie effecten waarvoor interactievariabelen worden aangemaakt (hechting*intelligentie en hechting*intelligentie*geslacht). De regressie analyse geeft de correlatie (R) aan tussen de onafhankelijke variabele. Ook wordt er aangegeven voor hoeveel procent (R²) het model de variantie in de afhankelijke variabele verklaart. Daarnaast wordt aangegeven voor elke toevoeging in het model hoeveel meer deze verklaart (R² Change), en of deze verandering significant is (p<.05). Daarnaast geeft de analyse aan of het model een significante bijdrage levert aan het voorspellen van de onafhankelijke variabele (p<.05). De ß waardes geven de individuele contributie van elke voorspeller voor het model weer wanneer de andere constant is en of deze significant is (p<.05). De Beta geeft hierbij het aantal standaard deviaties aan die de uitkomst zal veranderen als gevolg van één standaard deviatie verandering in de voorspeller. Beschrijvende statistiek In totaal namen 94 kinderen en hun ouders deel aan dit onderzoek, 77 jongens en 17 meisjes. De gemiddelde leeftijd van de kinderen was 4;3 jaar (SD = 0;11). Van de 91 kinderen zijn 60 Nederlands, 31 niet-westers allochtoon en 3 westers allochtoon (Indeling Centraal Bureau voor Statistiek, 2012). Deze kinderen werden voor verschillende redenen aangemeld bij MOC t Kabouterhuis en bij meer dan de helft van de kinderen (n = 57) was sprake van meervoudige problemen. Bij 60 kinderen was er onder andere 13

14 sprake van gedragsproblemen, bij 55 kinderen van spraak- en taalproblemen, bij 14 kinderen was er een vermoeden van een verstandelijke beperking, bij 38 kinderen van sociaal emotionele problemen en 5 kinderen werden aangemeld vanwege somatische problemen. Bij 94 opvoeders is de DAI afgenomen. In totaal bleek uit deze interviews dat er bij 43 (46%) kinderen aanwijzingen waren voor een verstoorde hechting en bij 51 (54%) kinderen geen aanwijzingen waren voor een verstoorde hechting. Bij 94 kinderen is een intelligentie test afgenomen. Bij 69 kinderen de subtesten van de performale schaal van de SON-R en bij 25 kinderen de subtesten van de performale schaal van de WPPSI-III-nl. De gemiddelde intelligentie die werd gemeten (M = 88,27, SD = 16,74) is significant lager dan het gemiddelde in de normgroep (M = 100, SD = 15), t(93) = -6.80, p <.01. De intelligentie scores bleken aan de hand van de Kolmogorov-Smirnov test (K-S test) normaal verdeeld, D(94) = 0.06, p >.05. De CBCL is ingevuld door 94 opvoeders. De gemiddelde t-score op de schaal totale problemen (M = 60,11, SD = 9,46) is significant hoger dan het gemiddelde van de normgroep (M = 50, SD = 10 ), t(93) = 10.35, p <.01. De t-scores van de schaal totale gedragsproblemen bleken aan de hand van de K-S test normaal verdeeld, D(94) = 0.09, p >.05. Resultaten Met behulp van enkelvoudige regressie zijn de eerste drie hypotheses getoetst, zie tabel 1. De resultaten van de eerste analyse laten zien dat hechting 5,2 % van de variantie in gedragsproblemen verklaart. Het model is significant, F(92)=5.04, p <.05. In tabel 1 is te zien dat hechting een significante bijdrage levert aan gedragsproblemen (p <.05). De resultaten van de tweede analyse laten zien dat hechting 1,2 % van de variantie in intelligentie verklaart. Het model is geen goede voorspeller, F(92)=1.09, p>.05. In tabel 1 is te zien dat hechting geen significante bijdrage levert aan intelligentie (p>.05). De resultaten van de derde analyse laten zien dat intelligentie 1,4 % van de variantie in gedragsproblemen verklaart. Het model is echter geen goede voorspeller, F(92)=1.31, p>.05. In tabel 1 is te zien dat intelligentie geen significante bijdrage levert aan gedragsproblemen (p>.05). Tabel 1: Voorspellende waarde van (1) hechting op gedragsproblemen, (2) hechting op intelligentie en (3) intelligentie op gedragsproblemen. B SE B ß (1) Constant Hechting op GP * (2) Constant Hechting op IQ (3) Constant Intelligentie op GP *p<.05 14

15 Met behulp van meervoudige regressie zijn voor de volledigheid de vierde en vijfde hypothese getoetst. De resultaten zijn te zien in tabel 2. De resultaten laten zien dat wanneer de interactie tussen hechting en intelligentie in het model werd geïncludeerd dit geen significant bijdrage liet zien aan de verklaring van de variantie in gedragsproblemen. Daarnaast is in de resultaten te zien dat geslacht geen moderator is in dit model. Er is geen significante invloed gevonden van geslacht Tabel 2: Meervoudig regressie analyse met interactie effecten. B SE B ß Stap 1 Constant Hechting Intelligentie *.15 Stap 2 Constant Hechting Intelligentie Hechting*Intelligentie * Stap 3 Constant Hechting Intelligentie Geslacht Hechting*Intelligentie Hechting*Intelligentie*Geslacht * Note R²=.07 voor stap 1; R² =.00 voor stap 2; R² =.00 voor stap 3. * p <.05 De data voldeden aan alle assumpties. Vijf proefpersonen werden geïdentificeerd als zijnde invloedrijke outliers (Mahlanobis distance > 15). De analyses zijn nogmaals gedaan zonder deze proefpersonen, de resultaten bleven hetzelfde. 15

16 Discussie In dit onderzoek is de relatie tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen bestudeerd bij een groep kinderen die voor observatie en/of behandeling naar MOC t Kabouterhuis zijn doorverwezen. De vraag die is onderzocht is of een verstoorde hechting en een lage intelligentie gedragsproblemen kunnen voorspellen binnen deze groep kinderen. Verder is onderzocht of een combinatie van een verstoorde hechting en een lage intelligentie exponentieel meer gedragsproblemen verklaart dan de afzonderlijke factoren kunnen verklaren. Tot slot is er gekeken of de veronderstelde relaties anders zijn voor jongens en voor meisjes. De resultaten van dit onderzoek laten zien dat bij bijna de helft van de kinderen aanwijzingen zijn voor een verstoorde hechting. Daarnaast zijn de gerapporteerde gedragsproblemen van de kinderen gemiddeld hoger en de gemiddelde intelligentie van de kinderen gemiddeld lager dan in een normale populatie. Een verstoorde hechting voorspelt slechts voor een klein deel gedragsproblemen bij de kinderen van MOC t Kabouterhuis; kinderen met een verstoorde hechting laten meer gedragsproblemen zien dan kinderen zonder een verstoorde hechting. In figuur 2 is te zien dat de correlatie tussen hechting en gedragsproblemen klein is. Intelligentie heeft geen voorspellende waarde voor gedragsproblemen in deze groep kinderen. De verschillen in intelligentie lijken geen verband te hebben met de verschillen in gedragsproblemen tussen de kinderen. In figuur 2 is te zien hoe klein de correlatie is tussen intelligentie en gedragsproblemen. Daarnaast laten de resultaten zien dat hechting en intelligentie geen relatie met elkaar hebben en dat ze samen niet meer gedragsproblemen voorspellen. Kinderen met een verstoorde hechting en een lage intelligentie hebben dus niet meer gedragsproblemen dan kinderen zonder deze combinatie. Tot slot laten de resultaten zien dat er geen verschil bestaat tussen jongens en meisjes wat betreft de relatie tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen. Ook deze correlaties zijn te zien in figuur 2. Figuur 2: Correlaties tussen hechting, intelligentie, geslacht en gedragsproblemen (Pearson correlation). * p <.05 De gevonden samenhang tussen hechting en gedragsproblemen komt overeen met voorgaand onderzoek waarin de relatie tussen hechting en externaliserende gedragsproblemen (Fearon et al., 2010) en de relatie tussen hechting en internaliserende gedragsproblemen (Pierrehumbert et al., 2000; Brumariu & 16

17 Kerns, 2010) is onderzocht. In deze studies werd de relatie gevonden tussen hechting en gedragsproblemen in niet-klinische groepen. Huidig onderzoek laat zien dat ook in een klinische groep de samenhang tussen hechting en gedragsproblemen bestaat. Opvallend is wel dat Fearon et al. (2010) suggereren dat de correlatie tussen hechting en gedrag zal toenemen in een klinische groep, terwijl in dit onderzoek slechts een bescheiden doch significante correlatie gevonden wordt. Een verklaring hiervoor kan zijn dat de relatie tussen een verstoorde hechting en gedragsproblemen toeneemt over tijd (Fearon & Belsky, 2011) en dat de gevonden samenhang in dit onderzoek wellicht de eerste indicatie is voor het ontstaan van gedragsproblemen als gevolg van een verstoorde hechting. In tegenstelling tot eerder onderzoek wordt er echter geen samenhang gevonden tussen intelligentie en gedragsproblemen (Goodman, 1995; Plomin et al., 2002; Emerson & Einfield, 2010). Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat in het huidige onderzoek gekeken is naar een jongere doelgroep. Goodman (1995) vond een relatie tussen intelligentie en gedragsproblemen bij een groep kinderen van 5 tot 16 jaar terwijl in het huidige onderzoek de kinderen 2,5 tot 6 jaar oud waren. Goodman (1995) vond echter geen effect van leeftijd op gedragsproblemen hoewel meer tieners conduct problemen lieten zien en meer jonge kinderen hyperactiviteit problemen. Dit geeft aanwijzingen voor een verandering in gedragsproblemen over tijd wanneer de gedragsproblemen meer gedifferentieerd worden onderzocht. In huidig onderzoek is er evenmin een effect van leeftijd gevonden. Het is desalniettemin voorstelbaar dat gedragsproblemen als gevolg van een lagere intelligentie zich pas gaan ontwikkelen wanneer het kind naar school gaat. Op school zal het kind cognitief uitgedaagd worden wat tot frustratie kan leiden en gedragsproblemen kan veroorzaken (Goodman, 1995). Hierbij spelen voornamelijk ook academische vaardigheden een rol, die gedragsproblemen beter lijken te voor spellen dan alleen intelligentie (Stanton, Feehan, McGee & Silva, 1990). Onderzoek naar de ontwikkeling van gedragsproblemen bij kinderen met en zonder een verstandelijk beperking laat zien dat juist de ernst van gedragsproblemen in beide groepen afneemt naarmate het kind ouder wordt (De Ruiter, Dekker, Verhulst & Koot, 2007). Wanneer deze afname nader bekeken wordt blijkt dat het gaat om een curvilineaire afname waarbij de gedragsproblemen de eerste jaren van de schoolleeftijd toenemen en na een aantal jaren weer afnemen (Bongers, Koot, Van der Ende & Verhulst, 2003). Een andere verklaring van het niet vinden van een samenhang tussen intelligentie en gedragsproblemen zou kunnen zijn dat de onderzochte groep een te eenzijdig beeld laat zien. Emerson & Einfield (2010) vergeleken een klinische groep kinderen met een niet-klinische groep kinderen in de relatie tussen intelligentie en gedragsproblemen. De resultaten van dit onderzoek lieten zien dat de klinische groep, kinderen met een ontwikkelingsachterstand, meer gedragsproblemen vertonen dan de niet-klinische groep. Dit komt overeen met de resultaten uit huidig onderzoek waarbij er gemiddeld meer gedragsproblemen (M = 60, SD = 9 ) worden gerapporteerd in de klinische groep dan in de normgroep (M = 50, SD = 10). Daarnaast is de gemiddelde intelligentie van de kinderen (M = 88, SD = 17) lager dan het landelijk gemiddelde (M = 100, SD = 15). Wellicht wanneer er in het huidige onderzoek een niet-klinische groep, met gemiddelde intelligentie scores en gemiddelde gedragsproblemen, was toegevoegd dat er wel een voorspellende waarde van intelligentie op gedragsproblemen was gevonden. 17

18 Huidig onderzoek geeft aanwijzingen dat in ieder geval binnen een klinische groep kinderen op deze leeftijd gedragsproblemen niet voorpelt kunnen worden door een intelligentiescore. Het ontbreken van een samenhang tussen hechting en intelligentie komt niet overeen met voorgaand onderzoek (Van IJzendoorn & Van Vliet-Visser, 1988; Van IJzendoorn et al., 1995; Jacobsen & Hofman, 1997; Stievenart et al. 2011). Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat de kinderen in huidig onderzoek gemiddeld een benedengemiddelde intelligentie lieten zien. In het onderzoek van Van IJzendoorn & Van Vliet-Visser (1988) werd een relatie gevonden tussen hechting en intelligentie binnen een groep kinderen met een boven gemiddelde intelligentie. Dit zou betekenen dat kinderen die een bovengemiddelde intelligentie hebben gevoeliger zijn voor (verstoorde) hechtingsrelaties dan kinderen met een benedengemiddelde intelligentie. Dit is een opmerkelijke bevinding gezien het idee dat kinderen met een bovengemiddelde intelligentie beter zijn in het ontwikkelen van IWM s en het contact maken met secundaire hechtingsfiguren (Stievenart et al. 2011). Een andere verklaring voor het niet vinden van een samenhang tussen hechting en intelligentie ligt binnen de selectieve groep die is onderzocht. In huidig onderzoek zijn de kinderen geselecteerd die in het dossier een verslag hadden van een psychologisch onderzoek met daarin een intelligentie onderzoek, de SON-R of de WPPSI-III-nl. Een intelligentie onderzoek wordt binnen MOC t kabouterhuis gedaan wanneer er vermoedens zijn dat de gedrags- en/of ontwikkelingsproblemen een oorzaak hebben in wellicht een afwijkende intelligentie. Door deze kinderen te selecteren voor dit onderzoek is er een groep gevormd waarbinnen enerzijds bovengemiddelde gedragsproblemen bestonden en anderzijds bovengemiddelde ontwikkelingsproblemen, zoals spraak-taal problemen. Door het veel voorkomen van deze spraak- taalproblemen is de verbale intelligentie veelal niet getest en lieten de resultaten wanneer wel getest veel disharmonie zien. Een aansluitende verklaring voor het niet vinden van een relatie tussen hechting en intelligentie zou kunnen zijn dat wellicht niet de performale intelligentie, die in het onderhavige onderzoek wordt bestudeerd, maar de verbale intelligentie een samenhang laat zien met hechting. De meta-analyse van Van IJzendoorn et al. (1995) en de bevindingen van Stievenart et al. (2011) geven aanwijzingen voor deze samenhang. In de meta-analyse van Van IJzendoorn et al. (1995) is te zien dat het onderzoek waarbij er gedifferentieerd werd tussen de performale en de verbale intelligentie er hogere correlaties werden gevonden tussen hechting en de verbale intelligentie dan tussen hechting en de performale intelligentie. Het onderzoek van Stievenart et al. (2011) maakt onderscheid tussen de performale intelligentie en verbale intelligentie en vonden aanwijzingen dat er een wederkerige samenhang bestaat tussen hechting en intelligentie. Ze onderzochten een groep kinderen op twee momenten met een interval van 24 maanden. De resultaten lieten zien dat de performale intelligentie hechting beïnvloed en dat hechting de verbale intelligentie beïnvloedt. Opvallend bij dit onderzoek is dat de groep kinderen op het eerste meetmoment een overeenkomstige gemiddelde leeftijd hadden als de groep kinderen in huidig onderzoek. Dit zou betekenen dat in huidig onderzoek ook een relatie tussen de performale intelligentie en hechting verwacht zou worden. Een verklaring voor het verschil in resultaten kan zijn dat Stievenart et al. (2011) gebruik maakt van hechtingsrepresentaties om hechting te meten waarvoor de kinderen een bepaalde mate van intelligentie moeten hebben om de 18

19 opdrachten goed te begrijpen en uit te voeren, dit kan de relatie hebben beïnvloed. In huidig onderzoek wordt er gebruik gemaakt van de rapportage van de hoofdopvoeder over het hechtingsgedrag van het kind. Hierdoor heeft de intelligentie van het kind minder invloed op het bepalen van de (verstoorde) hechting. Sroufe (2005) geeft aan dat het raadzaam is om de hechting op verschillende momenten te meten en de rapportage van de ouder te ondersteunen met directe observaties van het hechtingsgedrag van het kind om tot een volledig beeld te komen van de (verstoorde) hechting. Voor de volledigheid is er in huidig onderzoek gekeken naar het cumulatieve effect van risicofactoren op gedragsproblemen, dit ondanks het ontbreken van een relatie tussen een lagere intelligentie en gedragsproblemen. Dit cumulatieve effect van de risicofactoren verstoorde hechting en lagere intelligentie op gedragsproblemen werd niet gevonden. Ook bleek geslacht geen moderator hoewel eerder onderzoek liet zien dat jongens in het algemeen meer gedragsproblemen laten zien wanneer de hechtingsrelatie verstoord is (Fearon et al., 2010) en er sprake is van een lagere intelligentie (Plomin et al., 2002). Een verklaring voor het niet vinden van deze relaties in huidig onderzoek kan zijn dat er te weinig meisjes (n=17) zijn geïncludeerd en dat daarmee er onvoldoende power was om dit te kunnen toetsen. Samenvattend heeft dit onderzoek laten zien dat hechting een significante, bescheiden voorspeller is voor gedragsproblemen binnen een klinische groep kinderen. Er kan hierbij niet gesproken worden van een causaal verband tussen hechting en gedragsproblemen gezien het eenmalige meetmoment. Intelligentie bleek geen significante voorspeller van gedragsproblemen en ook hechting blijkt geen significante voorspeller te zijn voor intelligentie binnen deze groep. Deze resultaten dienen met voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden gezien de selectieve groep die onderzocht is. Verder onderzoek is nodig om te bestuderen hoe robuust deze resultaten zijn. Een aanbeveling voor vervolg onderzoek is om dit onderzoek met een interval van een aantal jaren te repliceren. Hierdoor kan er gekeken worden welke rol school toevoegt aan de relatie tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen. Hierbij zal er gecontroleerd moeten worden voor andere factoren zoals omgang met leeftijdgenootjes, de thuissituatie en de algehele ontwikkeling van het kind, die ook invloed hebben op de ontwikkeling van gedragsproblemen. Een andere aanbeveling is om ook een niet-klinische groep toe te voegen aan het onderzoek om zo tot meeromvattende conclusies te kunnen komen. Daarnaast is een aanbeveling om de meetinstrumenten en informanten te variëren. Zo zou het toevoegen van de verbale intelligentie een vollediger beeld geven van intelligentie, het observeren van hechtingsgedrag bij het kind een objectiever beeld geven van een (verstoorde) hechting en het uitbreiden van informanten met betrekking tot gedragsproblemen een breder beeld geven. Onderzoek laat zien dat de gerapporteerde gedragsproblemen door een ouder vaak ook veel zeggen over psychopathologie van de ouder, cognitieve ontwikkeling van de ouder en de relatie tussen ouders onderling (Hay, Sharp, Pawlby & Schmucker, 1999). Onderzoek van Youngstrom, Loeber en Stouthamer-Loeber (2000) laat zien dat moeders met depressieve symptomen en stress minder overeenstemming laten zien in de gerapporteerde gedragsproblemen van hun kind in vergelijking met de rapportage van leerkrachten en het kind zelf. Hogere levels van depressie bij de moeder kunnen worden geassocieerd met de rapportage van ernstiger depressieve symptomen bij het 19

20 kind, maar ook met een vertekening in de rapportage van andere problemen (Kiss, 2007). Tot slot is een aanbeveling om ook andere factoren die een rol spelen bij het ontwikkelen van gedragsproblemen te onderzoeken gezien het bescheiden deel dat hechting verklaart. Onderzoek heeft reeds laten zien dat onder andere het temperament van het kind (Goodman, 1995), de sociaal economische status van het gezin (Bradley & Corwyn, 2002), ouderlijke stress en mishandeling van het kind (Appleyard, Egeland, Van Dulmen & Sroufe, 2005) risicofactoren zijn voor het ontwikkelen van gedragsproblemen. Voor de klinische praktijk betekent de gevonden relatie tussen hechting en gedragsproblemen dat binnen MOC t kabouterhuis het raadzaam is om niet alleen aandacht te besteden aan het hechtingsgedrag van het kind, maar ook te kijken naar andere risicofactoren. De resultaten van dit onderzoek laten zien dat hechting maar een klein deel voorspelt van de gedragsproblemen. Om de kinderen goed te kunnen behandelen zal er dus ook gekeken moeten worden naar overige risicofactoren die een rol spelen bij het ontstaan en in stand houden van de gedragsproblemen. Intelligentie lijkt voor de kinderen binnen MOC t Kabouterhuis een onafhankelijke factor die wellicht pas een rol gaat spelen wanneer het kind naar school gaat. Factoren zoals zelfvertrouwen en zelfwerkzaamheid (Goodman, 1995), maar ook relaties met andere leerlingen (Diehl, Lemerise, Caverly, Ramsay & Roberts 1998) en de leerkracht (Koomen & Van der Leij, 2008) kunnen een rol spelen bij het functioneren op school en het wel of niet ontwikkelen van gedragsproblemen. Dit onderzoek kent een aantal beperkingen. Als eerste is een selectieve klinische groep kinderen in de leeftijd van 2,5 tot 6 jaar bestudeerd. Het betrekken van een niet-klinische groep in dit onderzoek zal wellicht meer informatie geven over de relatie tussen hechting, intelligentie en gedragsproblemen. Ten tweede is hechting gemeten door middel van een interview afgenomen bij de hoofdopvoeder en zijn gedragsproblemen gemeten door middel van een vragenlijst ingevuld door de hoofdopvoeder. De rapportage van een ouder zegt veel over de problematiek van de ouder zelf (Hay, Sharp, Pawlby & Schmucker, 1999), maar ook over zijn/haar IWM s van hechting en gedragsproblemen (Pierrehumbert, 2000). Dit kan zorgen voor een bias in de data. Ten derde is de DAI nog onvoldoende gevalideerd voor gebruik in de klinische praktijk. Wel is het een betrouwbaar instrument gebleken voor het screenen van een verstoorde gehechtheid. Onderzoek naar de betrouwbaarheid van de DAI is verricht bij pleegkinderen (Oosterman & Schuengel, 2007) of in weeshuizen (Smyke, Dumitrescu & Zeanah, 2002). Er zijn nog geen gegevens bekend van de betrouwbaarheid van de DAI voor kinderen met een verstandelijke beperking. Dit wordt momenteel onderzocht bij kinderen die doorverwezen zijn vanwege psychische- of gedragsproblematiek (Dekker-Van der Sande, F. & Janssen, C., 2010). Ondanks deze beperkingen geeft dit onderzoek een aantal belangrijke resultaten die van meerwaarde zijn voor wetenschappelijk onderzoek en de klinische praktijk. Zo speelt hechting een rol in het ontstaan van gedragsproblemen, maar blijken andere factoren wellicht nog belangrijker gezien de bescheiden resultaten. Daarnaast lijkt intelligentie op dit moment in het leven van de kinderen geen relatie te hebben met hechting en gedragsproblemen. 20