Programma Adaptieve Delta

Transcriptie

1 RAPPORTAGE Programma Adaptieve Delta

2 2 1. INLEIDING 3 Rapportage Programma Adaptieve Delta De aandacht voor klimaatadaptatie is lange tijd minder In 2020 is klimaatadaptatie integraal onderdeel van ons Zuid-Holland en partners zichtbaar in het Deltaplan Vestiging van het Global Centre geweest. Vernieuwde inzichten (o.a. de klimaatscenario s handelen en beleid; Ruimtelijke Adaptatie Op 6 februari 2018 ondertekende het ministerie van Infra- 14 van het KNMI) over de snelheid waarmee klimaatverande- In 2050 is Zuid-Holland klimaatbestendig en water robuust De regeringscommissaris voor het Deltaprogramma heeft structuur en Milieu samen met wereldwijde projectpartners ringen op ons afkomen, leidden tot hernieuwde aandacht. ingericht op Prinsjesdag 2018 het Deltaprogramma 2019 aangeboden een opstartovereenkomst tot oprichting van een Global Eind 2016 verscheen een Nationale Adaptatie Strategie De provincie heeft stevig ingezet op een verkennende aanpak aan de Tweede Kamer samen met de begroting Deltafonds. Centre of Excellence on Climate Adaptation in Nederland. (NAS) en de Deltacommissaris riep op tot het maken van met het programma Adaptieve Delta (toegelicht aan Provinciale De inspanningen van de provincie Zuid-Holland en onze Het internationale kenniscentrum voor klimaatadaptatie eendeltaplan Ruimtelijke Adaptatie. Decentrale overheden Staten, PZH , november 2017). Hierbij zijn partners blijken ook voor anderen zichtbaar. Zo wordt in wordt mede gesteund door provincie Zuid-Holland werden opgeroepen input te leveren voor zo n nieuw gemeenten, waterschappen en andere relevante partijen het Deltaprogramma genoemd: het investeren in een digitale gehuisvest in Rotterdam en Groningen. Het mondiale Deltaplan en regionale strategieën op te stellen om te actief benaderd en ondersteund om zelf stappen te kunnen atlas met stresskaarten, in strategische verkenningen voor topkenniscentrum gaat landen, organisaties en bedrijven komen tot versnelling in het nemen van maatregelen. zetten. Het programma kreeg de opdracht om uiterlijk eind klimaatadaptatie, provinciale stresstesten en risico-/kansen- met kennis en advies ondersteunen op het gebied van 2018 op basis van de verkenning een klimaatadaptatiestrategie dialogen over provinciale infrastructuur, drinkwater, natuur klimaataanpassing, zodat zij beter toegerust zijn om Programma Adaptieve Delta op te leveren waarin richting wordt gegeven aan de inzet van de provincie op de middellange en lange termijn. en groen en binnenstedelijke verdichting. de gevolgen van klimaatverandering te dragen. In 2020 zal er een internationaal congres in Nederland worden De provincie Zuid-Holland heeft momenteel een progamma- De Deltacommissaris stelt in zijn advies twee urgente opgaven georganiseerd over klimaatadaptatie. aanpak voor bodemdaling en inzet langs de vakinhoudelijke Deze rapportage is een bijlage bij de inmiddels opgeleverde in Zuid-Holland centraal: bodemdaling en verstedelijking lijnen van onder andere Ruimte, Bodem en Water. Een samen- klimaatadaptatiestrategie Weerkrachtig Zuid-Holland en in relatie tot klimaatverandering. Dat is goed nieuws voor Programma Adaptieve Delta hangende aanpak of beleid rond het thema klimaatadaptatie geeft een overzicht van de in het kader van het programma alle waterschappen, gemeenten en andere organisaties in Op de volgende pagina s de rapportage van de aanpak kenden we nog niet. In het voorjaar 2017 is de provincie Adaptieve Delta uitgevoerde activiteiten en ontwikkelde Zuid-Holland, die zich ingezet hebben om deze opgaven 2017/2018 gericht op: Zuid-Holland gestart met het concern-programma Adaptieve (tussen-)producten. Deze hebben zowel extern als intern landelijk op de agenda te krijgen. Dit is ook een steun in Vorming netwerk en samenwerkingsstructuren Delta om over portefeuillegrenzen heen en in samenwerking geleid tot versnelling en bieden een stevige basis voor verdere de rug voor alle organisaties, die nu al hard werken aan het Verbinding met andere opgaven (meekoppelkansen) met partners in de regio een samenhangende visie en samenwerking en uitvoering van de strategie. beperken van schade en overlast door weersextremen en Versnelling stresstesten en risicodialogen (kwetsbaarheden) aanpak te ontwikkelen. De twee doelstellingen van het bodemdaling. Borging in provinciaal handelen en beleid Deltaprogramma staan daarbij centraal: De stevige inzet van Zuid-Holland op dit thema is niet onop- Kennisdeling gemerkt gebleven. Zuid-Holland (de provincie en partners) Stimuleren van innovatie wordt gezien als koploper in het concreet invulling geven aan Opleveren provinciale adaptatie strategie samenwerking en versnelling.

3 4 2. PROGRAMMA-RESULTATEN 5 Rapportage Programma Adaptieve Delta 2.1 Bouwen aan netwerk en samenwerkingsstructuren In het voorjaar van 2017 stond klimaatadaptatie voor de eerste keer op de agenda van alle zeven tafels. Sindsdien is structuur voor ruimtelijke adaptatie. De Zuid-Hollandse werkregio s worden gefaciliteerd vanuit het programma Regionaal ambtelijk netwerk Ambtelijke netwerkvorming is nodig om daadwerkelijk Bestuurlijke agendering het onderwerp parallel aan de verschijning van het eerste Adaptieve Delta. Dit gebeurt onder andere door de jaarlijkse tot samenwerking en versnelling te kunnen komen. In de In Zuid-Holland was geen bestaande bestuurlijke overleg- Deltaplan ook in volgende rondes aan de orde gekomen. voortgangsrapportage aan de Deltacommissaris voor de meeste gemeenten in Zuid-Holland was geen ambtelijk structuur, waarin klimaatadaptatie vanuit een integrale Het programmateam heeft inmiddels ongeveer twintig keer regio s op te stellen en te coördineren. aanspreekpunt of dossierhouder klimaatadaptatie. In de benadering werd besproken en aangestuurd. Vanuit het besef de bespreking van het onderwerp op de tafels voorbereid en gemeenten waar wel een aanspreekpunt of dossierhouder dat voor klimaatadaptatie niet alleen een waterinhoudelijke gefaciliteerd in ambtelijke samenwerking met waterschappen klimaatadaptatie was, bleek de vakinhoudelijke achtergrond benadering belangrijk is en juist ook de samenhang met en gemeenten. Zeven werkregio s DPRA gevormd zeer divers: soms vanuit een beheerafdeling openbaar gebied andere ruimtelijke ontwikkelingen moet worden gezocht, Binnen Zuid-Holland zijn zeven functionerende werkregio s of riolering, soms vanuit ruimtelijke ordening, soms vanuit heeft de provincie het thema geagendeerd op de bestaande DPRA die voor de Deltacommissaris zichtbaar en aanspreek- groen of biodiversiteit. Ook de oriëntatie vanuit operationeel, zeven regionale bestuurlijke tafels Ruimte Wonen en Klimaatadaptatie heeft brede bestuurlijke aandacht baar zijn over de uitvoering van het Deltaplan Ruimtelijke tactische of strategisch oogpunt bleek zeer uiteen te lopen. Economie. Alle gemeenten, provincie en waterschappen Klimaatadaptatie is een regulier agendapunt geworden op de Adaptatie en de verbinding met ruimtelijke opgaven in het Dit was aanleiding om stevig in te zetten op het vinden en zijn aan deze tafel bestuurlijk vertegenwoordigd. zeven regionale bestuurlijke tafels Ruimte Wonen Economie. gebied. vormen van een aanspreekbaar ambtelijk netwerk met alle Gemeenten, waterschappen en provincie hebben een gezamen- individuele gemeenten (60 gemeenten vóór herindeling) In februari 2017 zijn de bestuurlijke tafels voor het eerst door lijk beeld van de opgaven, die voor een regio relevant zijn en 52 gemeenten en 7 waterschappen werken samen en waterschappen. het programmateam benaderd met het verzoek input te de samenhang met andere ruimtelijke opgaven in hun gebied in 7 werkregio s DPRA: leveren voor het nog op te stellen eerste nationale Deltaplan zoals energietransitie, verstedelijking of bodemdaling. 1. Gebiedsraad Alblasserwaard-Vijfheerenlanden Een deel van ons netwerk ontmoette elkaar al via de Ruimtelijke Adaptatie. Hiervoor werd in gezamenlijkheid Bestuurders in Zuid-Holland zijn goed geïnformeerd over de 2. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie Drechtsteden Community of Practice (CoP) Klimaatadaptatie Zuidelijke met provincie Zeeland een goed bezochte bestuurlijke bijeen- aanpak en afspraken in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. 3. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie Holland Rijnland Randstad. De samenwerking tussen de provincie en de CoP komst in WTC Rotterdam georganiseerd. De Zuid-Hollandse 4. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie Midden-Holland is inmiddels geïntensiveerd en we versterken elkaar over partijen hebben daar aandachtspunten rondom bodemdaling Regionale bestuurlijke samenwerking 5. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie MRDH-gebied en weer met het organiseren van bijeenkomsten en kennis- en verstedelijking ingebracht. Deze aandachtpunten hebben De Deltacommissaris heeft gevraagd de aanpak van de 6. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie uitwisseling. inmiddels ook een plek gekregen in het Deltaplan Ruimtelijke samenwerking tussen partijen verder vorm te geven, te Goeree-Overflakkee Adaptatie. verbinden aan ruimtelijke opgaven in de regio. Afgelopen 7. Bestuurlijke Tafel Ruimte Wonen Economie jaar is gewerkt aan een landsdekkende samenwerkings- Hoeksche-Waard

4 6 7 Rapportage Programma Adaptieve Delta eerste gezamenlijk product dat de waterschappen en provincie om tot concrete samenwerkingsafspraken te komen over het Stevig ambtelijk netwerk in de regio s als basis voor voor alle gemeenten hebben gerealiseerd. Daarnaast zijn de (Nieuwe) relevante externe partners in beeld klimaatadaptief realiseren van nieuwbouw- en ontwikkelloca- versnelling en samenwerking waterschappen en provincie een gezamenlijk onderzoek gestart Een groot aantal partijen zijn in inmiddels benaderd vanuit ties in Zuid-Holland. Essentieel is dat we daarbij het woning- Een stevig ambtelijk is netwerk gevormd, waarbij voor alle naar de effecten van verstedelijking op zowel het regionale klimaatadaptatie en in meer of mindere mate betrokken: bouwtempo kunnen vasthouden of liever nog versnellen. gemeenten en waterschappen minimaal één persoon in beeld als op het stedelijke watersysteem en wordt input gegeneerd Publieke en private partners in de bouwketen, Drinkwater- is. Deze persoon heeft klimaatadaptatie in zijn/haar portefeuille voor het minimumprogramma van eisen voor nieuwbouw bedrijven, Natuurorganisaties en terreinbeherende organisa- en kan ook de gemeentelijke bestuurder adviseren en onder- zoals afgesproken in het Convenant Klimaatadaptief Bouwen. ties, Woningbouwcorporaties en Veiligheidsregio s. Nieuwbouw als meekoppelkans: steunen. De totale omvang bedraagt zo n personen. Convenant Klimaatadaptief Bouwen Het netwerk wordt vanuit het programmateam Adaptieve Delta voorzien van informatie die relevant is voor de uitvoering van het DPRA en input geeft voor goede voorbeelden uit de Bestuurlijke samenwerking met waterschappen verstevigd Provincie en waterschappen vinden elkaar in de gezamenlijke 2.2 Verbinding met andere (ruimtelijke) opgaven (meekoppelkansen) Op 4 oktober 2018 ondertekenden 35 publieke en private partijen in Zuid-Holland het Convenant Klimaatadaptief Bouwen. De feestelijke ondertekening vond plaats tijdens de verschillende regio s. Het netwerk wordt uitgenodigd voor zorg rondom verstedelijking, watersystemen, klimaatadaptatie Woningbouwopgave en verstedelijking jaarlijkse bestuurlijke Verstedelijkingsconferentie. De partijen, kennisdeling, procesondersteuning of voorbereiding van en omgevingsbeleid. De bestuurlijke portefeuillehouders RO Zuid-Holland staat voor een grote bouwopgave tot 2025 zijn onder meer bouwbedrijven, gemeenten, de provincie, bestuurlijk overleg. Het ambtelijke netwerk wordt ook van de waterschappen en gedeputeerde RO spreken hierover er in de provincie nieuwe woningen nodig. Bestuurders waterschappen, maatschappelijke organisaties, financiers en bevraagd (en indien nodig ondersteund) over de voortgang een paar keer per jaar en doen gezamenlijk onderzoek naar van gemeenten, waterschappen en provincie delen de projectontwikkelaars, spreken de ambitie uit dat nieuwbouw- van de stresstesten en risicodialogen zoals afgesproken in de effecten van verstedelijking op de watersystemen. gemeenschappelijke zorg dat verstedelijking en verdichting locaties in Zuid-Holland zo worden gebouwd dat ze bestand het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. niet mag leiden tot een grotere kwetsbaarheid voor water- zijn tegen weersextremen als gevolg van klimaatverandering. Actief betrekken van externe partners overlast, hittestress of bodemdaling op die plekken. De Zuid-Hollandse coalitie neemt het voortouw om samen te Samenwerking met waterschappen verstevigd Klimaatadaptatie is per definitie een gezamenlijke opgave Klimaatadaptief ontwikkelen en bouwen is niet of nog niet versnellen, nieuwe ontwerpprincipes en standaarden te De provincie en waterschappen werken traditioneel al veel van vele partijen. Iedere partij kan vanuit eigen mogelijk- concreet verankerd in regelgeving, richtlijnen of standaarden. ontwikkelen, innovaties te stimuleren en meer proeflocaties samen rondom de thema s water en waterveiligheid. Provincie heden, taken en verantwoordelijkheden zijn bijdrage leveren. Klimaatadaptief bouwen vraagt daarom méér dan waartoe mogelijk te maken. Ook het ombuigen van klassieke aanbe- en waterschappen hebben elkaar nu ook gevonden rondom Externe partners worden steeds actief vanuit het programma individuele partijen minimaal verplicht zijn of gevraagd worden. stedingen naar vormen met publiek/private dialoog wordt klimaatadaptatie in relatie tot ruimtelijke vraagstukken. Naast Adaptieve Delta benaderd en betrokken. Bijvoorbeeld voor verder uitgewerkt. Binnen 1,5 jaar moeten alle afspraken de samenwerking in werkregio s ontmoeten de gezamenlijke het gezamenlijk uitvoeren van stresstesten of risicodialogen Provincie Zuid-Holland heeft in een intensief proces in gezamenlijkheid zijn uitgewerkt. waterschappen en de provincie elkaar nu ook een paar keer op voor hen relevante thema s. Of voor het maken van afspra- met betrokken partijen in de hele bouwketen (bouwers, per jaar op bestuurlijk niveau met de portefeuillehouders ken rondom nieuwbouw, transformatie of renovatie. ontwikkelaars, financiers), waterschappen en gemeenten Ruimtelijke Ordening. De Zuid-Hollandse klimaatatlas is een van de Verstedelijkingsalliantie, verkend of het mogelijk is

5 8 9 Rapportage Programma Adaptieve Delta Energietransitie Gezonde en aantrekkelijke leefomgeving de zogeheten 3D-Ordening vanuit klimaatadaptatie gestimu- Nederland heeft de doelstelling om in 2030 de uitstoot van De provincie Zuid-Holland wil de kwaliteit van de leefomgeving klimaatadaptatie onderdeel van de ontwerpvisie leerd. Onderdelen van de bodematlas zijn ook zeer bruikbaar broeikasgassen met 49 procent terug te dringen ten opzichte versterken door natuur, water, recreatie, landbouw, cultureel Rijke Groenblauwe Leefomgeving voor de klimaatatlas en zullen daarin worden opgenomen. van Vergroten van het aandeel hernieuwbare energie erfgoed en economie in samenhang te bezien. We beschermen Gelijktijdig met de inspraakprocedure voor het ontwerp- speelt hierbij een belangrijke rol. Ontwikkelingen van bijvoor- de bijzondere kwaliteiten van ons landschap, ook om de Omgevingsbeleid is de ontwerp visie rijke groenblauwe Bodemdaling beeld warmtenetten, een waterstofeconomie zijn noodzakelijk groenbeleving van inwoners, recreanten en toeristen te leefomgeving ter inzage gelegd. In alle relevante onderdelen Bodemdaling is voor de provincie een belangrijk thema. Circa voor deze transitie. Dit zal tot gevolg hebben dat naast verbeteren. We benutten natuur, cultureel erfgoed en van deze ontwerp-visie is de relatie met klimaatadaptatie driekwart van het provinciaal grondoppervlak is gevoelig voor strategisch en tactisch, ook operationeel aan de slag zal monumenten om het landschap aantrekkelijk te maken en gelegd. bodemdaling. De afgelopen jaren is bodemdaling steeds worden gegaan: Zuid-Holland gaat op de schop. Het is te houden. Aantrekkelijke landschappen reiken tot in de stad hoger op de agenda komen te staan. Enerzijds vanwege de hierom van groot belang om de meekoppelkansen voor en het stedelijk gebied reikt tot in de landschappen. 3D-ordening aandacht daarvoor vanuit klimaatadaptatie in het Nationaal klimaatadaptatie te verkennen. Zodat de energietransitie De Provincie Zuid-Holland levert een belangrijke bijdrage Het belang van de 3D-Ordening ligt in het verlengde (c.q., Deltaprogramma; het omgaan met extreme neerslag (en en klimaatadaptatie niet concurreren om ruimte en grond, aan klimaatadaptatie (verkoeling tegen hittestress en water- is onderdeel van) de ruimtelijke opgave. dus wateroverlast in gedaalde gebieden of wegen) en het maar de ruimte en grond zo effectief en zo efficiënt mogelijk berging in en om de stad) met de inzet rond natuur, groen Zorgvuldig omgaan met de bodem en ondergrond is omgaan met extreme droogte (en dus funderingsschade in worden benut. en (duurzame) landbouw. Wel moet rekening gehouden voor iedereen van belang. Of het nu gaat om water dat we dalingsgevoelige gebieden). Anderzijds is de aandacht voor worden met de impact van klimaatveranderingen op soorten onttrekken, kabels en leidingen die we er doorheen trekken veenbodemdaling de afgelopen tijd gegroeid door de aan- of landschappen. In de totstandkoming van de Ontwerpvisie of huizen die we er op bouwen. Het tegengaan van bodem- dacht vanuit klimaatmitigatie in het Klimaatakkoord Parijs onderzoek naar strategische adaptatiepaden in Rijke Groenblauwe Leefomgeving is klimaatadaptie als daling, verzilting en inklinking van zachte grondsoorten en ons eigen nationale Klimaatakkoord; het tegengaan Holland Rijnland onderwerp in het proces meegenomen. Een stress-test naar (veen en slappe klei) vragen met name om een integrale van veenbodemdaling draagt bij aan de reductie van broei- In opdracht van Provincie Zuid-Holland onderzoekt Deltares de kwetsbaarheden van verschillende natuurtypes is nog aanpak. Het gebruik van de ondergrond is toegenomen. kasgasemissies. bij een aantal pilots in Holland Rijnland langs welke adaptatie- gaande. Biodiversiteit en vergroening zijn expliciet opgenomen Daarnaast vragen de nieuwe opgaven energietransitie en paden strategische keuzes en afwegingen kunnen worden in het Convenant Klimaatadaptief Bouwen. klimaatadaptatie ook ruimte. Er is sprake van concurrentie Het programma bodemdaling is onlosmakelijk verbonden met gemaakt om in één gebied energietransitie, nieuwbouw op het gebruik van de grond, zowel boven als onder de klimaatadaptatie en hierom onderdeel van het programma- en klimaatadaptatie in samenhang te kunnen realiseren. grond. Een zorgvuldige ordening van de ondergrond in team Adaptieve Delta. Klimaatadaptatie dekt echter niet de Dit onderzoek loopt nog door in samenhang met de bovengrond is daarom van groot belang. volledige opgave van bodemdaling. Hierom werkt bodemdaling De wederzijdse invloed die de diepe ondergrond en de boven- met een eigen strategie en programma, die zijn vastgesteld in grond op elkaar hebben wordt explicieter gemaakt door het Provinciaal Programma Bodemdaling en een toepassing van de lagenbenadering in ruimtelijke planvorming update daarvan in de GS-brief aan de Staten voor uitvoering en gebiedsontwikkeling. Daarom wordt het toepassen van van de motie Bodemdaling (motie 749).

6 10 11 Rapportage Programma Adaptieve Delta Als provincie hebben we bijgedragen aan (1) het agenderen en bespreekbaar maken van de problematiek aan bestuurlijke Pilots om concrete maatregelen te testen. Op de proefvelden van het Veenweide Innovatie Centrum en in de onlangs Nationaal Kennisprogramma Bodemdaling, waarin we met partners werken vier deelexpedities natte teelten, onder- 2.3 Versnelling stresstesten en risicodialogen tafels en in gebiedsprocessen. Wij hebben ook een centrale gestarte éérste aanleg van onderwaterdrainage op polder- waterdrainage lichte ophoogmaterialen en geodata ; Effectatlas: Klimaatveranderingen voor Zuid-Holland in beeld rol opgepakt in ons werkgebied als (2) ontwikkelaar van niveau in polder Lange Weide; We leggen op Europees en Internationaal niveau verbindin- De impact van klimaatveranderingen is niet overal hetzelfde. toepasbare kennis en inzicht over waar bodemdalingseffecten Gebiedsverkenningen en -processen in knikpuntgebieden gen met onze partners om, waar nodig en mogelijk, te De provincie heeft op basis van de klimaatscenario s 14 van het grootst zijn, over welke maatregelen te treffen zijn en waar bodemdaling niet meer beheersbaar is of alleen met komen tot kennis en inzet. Zo wordt in de deelexpeditie het KNMI allereerst in beeld gebracht welke veranderingen over wat voor inzet (qua beleid en investeringen) nodig is extreem dure maatregelen die niet te verantwoorden zijn. natte teelten veel kennis en ervaring opgehaald uit andere ten gevolge van natter, droger, warmer, zeespiegelstijging en om tot daadwerkelijke realisatie te komen, (3) als verbinder En in veenweidepolders waar bodemdaling een integraal delen van Europa. En was gedeputeerde Janssen in septem- bodemdaling te verwachten zijn. Deze klimaateffectatlas voor en facilitator van gemeenten en gebiedsprocessen en (4) als onderdeel uitmaakt van de gebiedsopgave om te komen tot ber 2018 een van de keynote speakers op een internationaal Zuid-Holland is sinds begin 2017 online te raadplegen via de partner van waterschappen en maatschappelijke organisaties. een duurzame landbouw, hogere waterstanden en nieuwe congres van het International Peatland Society. provinciale website. Door middel van story-maps is toegelicht verdienmodellen; welke impact deze veranderingen naar verwachting hebben We werken aan coalitievorming met andere partijen om We participeren in de coalitie stevige stad op slappe op het grondgebied Zuid-Holland. Daarmee is deze atlas een informatie te delen, bewustwording aan te wakkeren en bodem voor het ontwikkelen en realiseren van een Bodemdaling toegevoegd aan scope klimaatadaptatie mooi startpunt voor onder andere beleidsmakers om zich te samen te werken aan oplossingen. Dat doen we op diverse robuust perspectief voor leefbare steden, waarin Gouda Bij de start van het programma Adaptieve Delta werd bodem- oriënteren op welke klimaatveranderingen voor het eigen niveaus. Voorbeelden daarvan zijn: dient als icoonproject; daling nog niet gezien als onderdeel van klimaatadaptatie. In gebied of werkveld van belang zijn. Naar verwachting komt Toegepast onderzoek voor het vergroten van kennis Perspectief Groene Hart, dat we met onze partner hebben de Nationale Adaptatie Strategie maakte bodemdaling geen het KNMI over één of twee jaar met nieuwe klimaatscenario s over bodemdalingsprocessen en -effecten in Zuid-Holland. opgesteld en waarin bodemdaling is opgenomen, als onderdeel uit van de impact-analyse en is alleen gekeken naar waarin de nieuwste internationale inzichten voor klimaatver- Zo hebben we een provincie dekkende risicokaart bodem- bouwsteen voor de omgevingsvisies; de effecten van wateroverlast, hitte, droogte en zeespiegel- andering en zeespiegelstijging zullen zijn verwerkt voor daling laten maken en van urgent kwetsbare knikpunt- Regiodeal Bodemdaling Groene Hart, waarvoor we onlangs, stijging (de vier bollen ). Vanuit de Zuid-Hollandse gemeenten Nederland. gebieden een maatschappelijke kosten baten analyse voor in samenwerking met partners, een bod van 26 miljoen en waterschappen en door ons als provincie is er bij de tot- de toekomst; hebben gedaan aan LNV; standkoming van het eerste Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie Klimaatakkoord, waarvoor we met partners aan de sector- steeds op aangedrongen om daarnaast óók de impact van tafel landbouw en landgebruik, werken aan een strategie bodemdaling mee te nemen. en inzet van middelen om te komen tot een reductie van broeikasgasemissies uit veenweide met ca 1 Mton in 2030;

7 12 13 Rapportage Programma Adaptieve Delta Kwetsbaarheden en meekoppelkansen voor heel (begaanbaarheid) zijn inmiddels al in de atlas opgenomen. De risicodialogen worden gevoerd met relevante partners, Procesondersteuning op maat per regio Zuid-Holland op kaart Ook kaarten van meekoppelkansen (vervanging riolering, waarbij zij de keuzes kunnen maken wat een aanvaardbaar Per regio is ondersteuning op maat aangeboden om het energietransitie) komen nog in de atlas. De atlas is sinds mei en onaanvaardbaar risico is. Uiteindelijk moet dit bij alle proces van stresstesten en risicodialogen te versnellen. Samen met de waterschappen worden de kwetsbaarheden 2018 online. gemeenten leiden tot het opstellen van een strategie en In overleg met het ambtelijke netwerk per regio is steeds voor heel Zuid-Holland op kaart inzichtelijk gemaakt op basis uitvoeringsagenda. gekozen voor een vorm passend bij de fase waarin gemeenten van dezelfde uitgangspunten en in één toegankelijke atlas. in die regio zich bevonden, de ruimtelijke vraagstukken die in Gestart is met het in beeld brengen van de kwetsbaarheden Kwetsbaarheden bebouwde omgeving Z-H in beeld Begin 2018 had nog maar de helft van de Zuid-Hollandse het gebied spelen en de behoefte van de gemeenten in het van de bebouwde omgeving voor wateroverlast en hittestress. De kwetsbaarheden in de bebouwde omgeving, voor water- gemeenten de kwetsbaarheden voor wateroverlast zelf in gebied zelf. Het risico van water op straat bij een hoosbui van 100 mm/2 overlast, hittestress en droogte voor heel Zuid-Holland zijn beeld gebracht. Daarbij verschilden bovendien de gehanteerde uur is voor alle gemeenten doorgerekend op consequenties modelmatig doorgerekend en in kaart gebracht. Dit staat in uitgangspunten voor een stressbui, zodat de analyses De geboden procesondersteuning bestond uit o.a. het voor begaanbaarheid van wegen of openbare ruimte en op de voor iedereen toegankelijke Klimaatatlas. Ongeveer 5% onderling lastig vergelijkbaar waren. Veel gemeenten in organiseren van ambtelijke werksessies rondom de kaarten uit risico s dat water een gebouw instroomt. De atlas bevat in van de doorgerekende bebouwing loopt potentieel hoog Zuid-Holland worstelden ambtelijk met het opstarten van de atlas (onder andere in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, totaal ongeveer 1,1 miljoen gebouwen, waarvan is berekend risico. De atlas is een belangrijk instrument als startpunt een proces om tot zo n stresstest en risicodialoog te komen Drechtsteden en Midden-Holland), het organiseren van dat bijna 5% potentieel hoog risico loopt op wateroverlast, voor stresstesten en risicodialogen door gemeenten of door en te verbreden naar de impact van o.a. hitte en droogte. een bestuurlijke themasessie (Drechtsteden), het doen van omdat bij een hoosbui het regenwater mogelijk tot meer andere partijen die bezig zijn met ruimtelijke vraagstukken De gezamenlijk met de waterschappen gemaakte atlas met inhoudelijk onderzoek met Deltares (Holland Rijnland), dan 25 cm tegen de gevel komt te staan. Ook is in de atlas of projecten in Zuid-Holland. kwetsbaarheden voor heel Zuid-Holland betekende een het inhoudelijk adviseren op lopende stresstesten (Goeree- zichtbaar of kwetsbare voorzieningen zoals zorginstellingen, welkome eerste stap voor de gemeenten. In het voorjaar Overflakkee en Hoeksche Waard) of het organiseren van scholen of ziekenhuizen op hittegevoelige of bij hoosbuien Ondersteuning gemeenten bij opstarten stresstesten: 2018 is een expertmeeting georganiseerd voor de ambtelijke inspirerende sprekers aan de bestuurlijke tafel (MRDH). moeilijk te bereiken plekken staan. De atlas bevat ook kaarten expertmeeting 14 mei 2018 experts van gemeenten, waterschappen en provincie, om het die nodig zijn voor het maken van afwegingen over te nemen Gemeenten moeten uiterlijk 2019 een stresstest opstellen gebruik van de stresstestkaarten toe te lichten en de stap naar maatregelen, zoals hoogtekaarten en afstroombanen. waarin zij de kwetsbaarheden van hun grondgebied in kaart een risicodialoog te kunnen maken. Kennis en ervaring van De atlas wordt in gezamenlijkheid met gemeenten en water- hebben gebracht. Dit is één van afspraken die de gezamen- gemeenten die deze stap inmiddels hebben gemaakt werden schappen doorontwikkeld om ook andere kwetsbaarheden lijke overheden eind 2017 hebben gemaakt in het Deltaplan gedeeld. Deze bijeenkomst is door ruim 125 personen uit het voor heel Zuid-Holland in beeld te brengen. De resultaten Ruimtelijke Adaptatie. Gemeenten kunnen op basis van ambtelijke netwerk bezocht. van de uitgevoerde stresstest provinciale infrastructuur de uitkomsten van zo n stresstest risicodialogen voeren.

8 december 2016 Doorwerken aan een duurzame en veilige delta Rapportage Programma Adaptieve Delta Gemeenten en regio s voortvarend aan de slag met stresstesten en risicodialogen van de taken en verantwoordelijkheden, waar gemeenten en waterschappen al stevig zelf op acteren. De beginfase van het programma richtte zich dan ook op het aanbrengen van scope Adaptieve Delta Voorbereid op weersextremen en bodemdaling Bewustwording concern breed De doelstelling om klimaatadaptatie in 2020 verankerd te hebben in het eigen beleid en handelen, vraagt brede De gemeenten in Zuid-Holland hebben in het afgelopen jaar een flinke slag gemaakt met het in beeld brengen van kwetsbaarheden (stresstesten). Dit bleek al uit de voortgangsrapportage van de Zuid-Hollandse werkregio s aan en provinciale focus. Dit heeft geleid tot zes leidende thema s, waarop de provincie met eigen handelen, beleid en inzet meerwaarde kan bieden. Deze zes thema s zijn samengevat in een handzame praatplaat waarmee zowel intern als extern het wordt WARMER het wordt NATTER Aanpassen met ambitie Nationale klimaatadaptatiestrategie 2016 een film van Manfred van Eijk bewustwording en kennisverspreiding over het onderwerp door de hele organisatie. Daarom een aantal organisatie brede events georganiseerd, te weten; Summerschool workshop, juli 2017 de Deltacommissaris. Eind 2018 heeft het merendeel van de gemeenten een stresstest in uitvoering of gereed. Diverse gemeenten hebben inmiddels een strategie in voorbereiding of vastgesteld. In de jaarlijkse voortgangsrapportage van de focus kon worden aangebracht in gesprekken en discussies over de provinciale meerwaarde. De zes thema s zijn inmiddels in iets gewijzigde vorm gehanteerd als leidende thema s in de strategie Weerkrachtig Zuid-Holland. het wordt DROGER de bodem DAALT de zeespiegel STIJGT klimaatadap ef handelen door alle overheden Doel PZH: Programma Adap eve Delta producten verbinden stresstesten onderzoek kaartbeelden Nederland is waterrobuust en klimaatbestendig ingericht regionale samenwerking Interne lunchfilm Before the Flood, september 2017 Interne lunchfilm Het Zinkende Land, december 2017 Interne lunchlezing door weerman Peter Kuipers Munnike, april 2018 werkregio s aan de Deltacommissaris is een duidelijke vooruitgang te zien bij de Zuid-Hollandse gemeenten. Ze liggen goed Strategische verkenning 6 thema s De Summer school workshop trok 15 belangstellenden. Met de overige acties hebben we per activiteit tussen op koers om de afspraken uit het Deltaplan Ruimtelijke Helder kader voor scope en focus provinciale inzet Bebouwde omgeving en nieuwbouw Drinkwater/Zoetwater Veiligheid kust en dijken de collega s concern breed bereikt. Adaptatie uit te voeren. De inzet van de provincie is verkend langs de impact van 2.4 Borgen klimaatadaptatie in provinciaal handelen en beleid Aanbrengen provinciale focus klimaatverandering en bodemdaling op zes inhoudelijke thema s: Bebouwde omgeving en nieuwbouw Drinkwater/Zoetwater Veiligheid - ± nieuwe woningen - > 180 poten ële nieuwbouwloca es van groot tot klein - 1,7 miljoen bestaande gebouwen Kwetsbare voorzieningen en infrastructuur - S jgende vraag door o.a. verstedelijking, landbouw, natuur en industrie - Afnemend aanbod - Overbruggen langere droge periodes - Waterkwaliteit Aantrekkelijke leefomgeving - Zeespiegels jging - Droogte en bodemdaling bedreigen sterkte dijken - Kustnatuur verandert? - Meerlaagse veiligheid Economische vitaliteit/weerbaarheid Daarnaast is via een interne roadshow langs individuele organisatieonderdelen verkend hoe afdelingen en of teams op betreffend vakgebied klimaat adaptief kunnen c.q. moeten zijn. Wij hebben in 2018 bijna alle vak afdelingen bezocht, soms in afdeling brede sessies maar ook in kleinere teamsessies. De provincie heeft veel taken en verantwoordelijkheden Kwetsbare voorzieningen en infrastructuur De input vanuit deze sessies hebben wij in onze strategie rondom water, waterveiligheid, groen en natuur en daarmee op zeer veel terreinen raakvlakken en overlap met het thema Aantrekkelijke (groene) leefomgeving Economische vitaliteit - Bereikbaarheid - Func oneren km provinciale weg - ± 180 miljoen euro per jaar voor instandhouding bereikbaarheid (> 33% begro ng PZH) - Natuur en biodiversiteit - Recrea e - Landschap - Gezondheid - Ves gingsklimaat - Landbouw - Glas- en tuinbouw - Industrie - Kennisontwikkeling - Global Centre of Excellence on Climate Adapta on verwerkt. klimaatadaptatie. De relatie van andere provinciale werkvelden De doelstellingen vanuit de Nationale Adaptatiestrategie (economie, bouwen) met klimaatadaptatie was niet op voor- (NAS) en het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) stonden hand al duidelijk. Tegelijk was nog niet helder op welke daarbij centraal. vlakken de provincie meerwaarde kon bieden ten opzichte

9 16 17 Rapportage Programma Adaptieve Delta Uitvoeren provinciale stresstesten Een derde Klimaatstresstest is in voorbereiding. Dit vindt 2.5 Kennisdeling interne en externe professionals van stedelijke ontwikkeling Naast de ondersteuningen van gemeenten bij stresstesten, plaats in nauwe samenwerking met de drie Zuid-Hollandse Maandelijkse Update en LinkedIn groep en bouwen hebben we een start gemaakt met het vertalen hebben we het proces in gang gezet om voor onze provinciale drinkwaterbedrijven, Dunea, Oase en Evides. Ons interne en externe netwerk wordt op de hoogte gehouden van deze inzichten naar concrete ontwerpprincipes voor taken en assets klimaatstresstesten uit te voeren om kwets- van actuele ontwikkelingen via de Update Adaptieve Delta stedelijke ontwikkeling en nieuwbouw. baarheden en kansen in beeld te brengen. Deze stresstesten per mail. Deze wordt ongeveer één keer per maand verzonden worden steeds in nauwe samenwerking met de betreffende Stresstest Infrastructuur krijgt doorwerking in en heeft een herkenbare opmaak. In de update is ruimte voor vak afdeling door het programmateam ontworpen en provinciaal handelen actuele ontwikkelingen vanuit de provincie, maar ook voor Nieuwe kennis hittestress ontsloten voor uitgevoerd. Ook worden hierbij relevante externe partners Het uitvoeren van eigen stresstesten voor specifieke provinciale updates van onze partners in de regio s. De update heeft een verstedelijkingsopgave uitgenodigd om samen te werken. Hiermee zorgen we dat taken en verantwoordelijkheden in nauwe samenwerking met bereik van 300 geadresserden. Weinig concrete kennis over met name hittestress en de de uitkomsten van deze stresstesten ook landen in beleid en de betreffende beleidsafdeling, blijkt een stevige basis voor Daarnaast bieden wij de mogelijkheid om ons te volgen via effectiviteit van maatregelen in het stedelijk gebied is beschik- handelen van de provincie. het verankeren van klimaatadaptatie in het eigen handelen LinkedIn groep Klimaatadaptatie & Bodemdaling. Deze groep baar. Het begin 2018 verschenen onderzoek van Frank van der en beleid van de provincie. De aandachtspunten uit de klimaat- heeft inmiddels 215 deelnemers bestaand uit zowel interne Hoeven (TU Delft) Haagse Hitte levert tot op detailniveau veel De eerste klimaatstresstest is uitgevoerd voor de provinciale stresstest Infrastructuur worden door de afdeling Dienst collega s als externe professionals. nieuwe inzichten op over factoren die hittestress in de stad infrastructuur. Daarbij stonden de begaanbaarheid en het Beheer Infrastructuur opgenomen in het reguliere beheer kunnen versterken of verminderen. Hij analyseerde op basis functioneren van het infra-netwerk centraal. De weg- en de en onderhoud, asset management en projecten op de korte Masterclass ontwerpen met hittestress en bodemdaling van zeer gedetailleerde satellietbeelden de omvang en loca- vaarweginfrastructuur werden daarin onder de loep genomen en lange termijn. Klimaatadaptief ontwikkelen en bouwen is niet of nog niet ties van hitte-eilanden in Den Haag. Deze mate van detail- inclusief bewegende kunstwerken als sluizen en bruggen. Op de lange termijn wordt het onderwerp geborgd in de concreet verankerd in regelgeving, richtlijnen of standaarden. niveau was in eerdere onderzoeken nog niet beschikbaar. De Staten hebben de rapportage op 12 juli 2018 toegezonden meerjaren onderhoudsplanning van de Dienst Beheer infra- Over ontwerpen en toepassen van maatregelen ter voorkoming Marjolein Pijpers-van Esch promoveerde bij de TU Delft op gekregen. structuur (MJOP) en binnen het Programma Zuid-Hollandse van wateroverlast is inmiddels al veel ervaring en kennis stedenbouwkundige maatregelen om hittestress te voorkomen. infrastructuur (PZI). De afdeling Dienst Beheer en Infra- beschikbaar. Voorkomen van hittestress of schade door Om de effectiviteit van maatregelen tegen hittestress te Een tweede klimaatstresstest is in uitvoering om kwetsbaar- structuur heeft op basis van de stresstest inmiddels zelf bodemdaling vraagt nieuwe kennis over effectiviteit van toetsen ontwikkelde zij een rekenmodel om stedenbouw- heden van de vier natuurtypen in kaart te brengen. Deze vier het initiatief genomen om in samenwerking met Deltares maatregelen en meetmethoden. In twee door provincie kundige ontwerpen en toepassing van maatregelen tegen natuurtypen zijn: duin, veen, grote wateren en stad. Externe te komen tot formulering en aanscherping van specifieke Zuid-Holland georganiseerde masterclasses (mei en juni 18) hittestress op effectiviteit te kunnen doorrekenen. Dit reken- partners, die intensief bij deze stresstest worden betrokken functionele eisen voor klimaatadaptatie. Deze aanpak zullen hebben experts van de TU-Delft, SWECO en Deltares de model wordt voor het eerst in de praktijk getoetst bij de zijn: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Dunea en we ook op andere provinciale thema s blijven volgen. nieuwste wetenschappelijke inzichten rond hittestress en aanleg van de nieuwe stationsomgeving te Delft. Dit levert Zuid-Hollands Landschap. bodemdaling in stedelijk gebied gedeeld. Samen met onze waardevolle nieuwe kennis en ervaring op.

10 18 19 Rapportage Programma Adaptieve Delta De nieuwe kennis uit deze onderzoeken brengen wij onder 2.6 Stimuleren van innovatie Toepassen op eigen vastgoed Links naar producten andere in voor het ontwikkelen van ontwerpprincipes of Challenge klimaatadaptatie: het beste klimaatadaptatie De provincie stimuleert innovatie door launching customer De resultaten van de stresstest, het convenant programma s van eisen in het Convenant Klimaatadaptief ontwerp van Zuid-Holland te zijn voor nieuwe innovatieve toepassingen. Het eigen klimaatadaptief bouwen en de beide online atlassen Bouwen. Dit proces is nog steeds gaande. De motie 753 is bij de begrotingsbehandeling 2018 aangeno- provinciehuis biedt mogelijkheden om innovatieve vormen zijn te vinden op men om samen met partners een competitie te organiseren van waterberging of vergroening toe te passen in het kader De StraaDkrant voor het beste klimaatadaptatie ontwerp van Zuid-Holland. van verduurzaming of onderhoud. De StraaDkranten Zuid-Holland is partner in het netwerk van De StraaDkrant. Een Challenge klimaatadaptatie bedoeld voor startups en In dit project werken twaalf partijen op initiatief van Bosch en studenten samen met VPdelta. Slabbers/Buro Berg samen aan het verspreiden van kennis en De finale van de Challenge Klimaatadaptatie is op 13 Proefopstelling Polderdak op provinciehuis in voorbereiding Tekst en redactie: inspiratie over het transformeren van straten. Van straat tot september tijdens het Festival van de Toekomst gehouden. De provincie is continu bezig met verduurzaming van het Charlotte Kleijn - Goos, Astrid de Wit straad, de straat voor een beter leefklimaat. Inmiddels zijn Gezocht werd de beste oplossing om schade en overlast provinciehuis. Naast de verbouwing van het C-gebouw zijn Eindredactie: drie kranten ontwikkeld en uitgegeven. De 4e editie is in door weersextremen te beperken. ook de vergroening van het binnenplein en het A/B gebouw Rino Vlaardingerbroek de maak en heeft stedelijke verdichting als thema. De vakjury, waarvan de indiener van deze motie onderdeel aan de beurt. Daarbij worden ook de mogelijkheden voor Inhoudelijke bijdragen: was, koos uit zeven finalisten met overtuiging voor Urban het toepassen van slimme waterberging op het dak bekeken. Team Adaptieve Delta Provincie Zuid-Holland Water Buffer van Field Factors, die een innovatieve manier Het vertraagd afvoeren van regenwater zorgt ervoor dat de Advies en Regie Strategische samenwerking met Deltares bedachten om water te bergen in de stad. De banden directe lager liggende omgeving van het provinciehuis (waar Vakteam Vormgeving provincie Zuid-Holland Provincie Zuid-Holland heeft een strategische samenwerkings- tussen de winnaar, de andere zes finalisten en de Provincie regenwater zich nu verzamelt) minder zal worden belast. Ontwerp en Vormgeving: overeenkomst met kennisinstelling Deltares. In het jaarlijkse Zuid-Holland zijn na de finale aangehaald om deze initiatieven De verkoelende werking van de waterberging heeft een Corps Ontwerpers (Tjarda Hilarius) werkprogramma worden ook onderzoeken voor klimaatadap- verder te helpen met netwerken, ideeën en het aanbieden positieve invloed op het binnenklimaat van het gebouw en Vakteam Vormgeving (Sacha Beusen) tatie opgenomen: Methodiekontwikkeling adaptatiepaden van podiums. kan op hete dagen het rendement van eventueel daarboven voor de risicodialoog Holland Rijnland inclusief opschalings- geplaatste zonnepanelen vergroten. In droge tijden kan in mogelijkheden en het ontwikkelen van een monitoring- Ondersteuning Living Labs en proeftuinen het opvangsysteem water worden gebufferd en via druppel- systematiek ruimtelijke adaptatie voor Zuid-Holland. De provincie stimuleert innovatieve oplossingen voor water systemen (weinig verdamping) naar de groenpartijen om en klimaat en is daarom partner in het Living Lab VPdelta het provinciehuis worden geleid voor bewatering. (bekend van onder meer de Waterstraat), het Living Lab Dordrecht en de Sponstuin in Rotterdam.

11