Rapportage Verantwoord Beleggen BPF Schoonmaak, januari - juli 2018

Transcriptie

1 1 Rapportage Verantwoord Beleggen BPF Schoonmaak, januari - juli 2018

2 1 Inleiding verantwoord beleggen Wat houdt verantwoord beleggen in? Wat zijn de uitgangspunten? Wat doet het pensioenfonds? Reikwijdte van het verantwoord beleggen beleid ESG Integratie Hoe legt het pensioenfonds verantwoording af? Uitsluitingsbeleid Definitie controversiële wapens Samenstelling uitsluitingslijst Uitsluiting controversiële wapens Schenders van Global Compact principes Vaststelling uitsluitingen Wijzigingen in uitsluitingslijst Uitsluiting structurele Global Compact schenders Engagement Dialoog en de minimale uitgangspunten Het pensioenfonds en de dialoog Ondernemingen in engagementprogramma Stemmen en Corporate Governance Het pensioenfonds als actief aandeelhouder Stemgedrag Pensioenfonds Agenderingsrecht aandeelhouders Corporate Governance ontwikkelingen Bijlagen Bijlage 1: Uitgangspunten van het Global Compact van de Verenigde Naties Bijlage 2: Bepalingen Nederlandse Corporate Governance Code Bijlage 3: Voortgang Global Compact Dialogen Periode januari 2018 juli

3 . 1 Inleiding verantwoord beleggen Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Schoonmaak- en Glazenwassersbedrijf (hierna het pensioenfonds) past sinds 2008 instrumenten van verantwoord beleggen toe bij het beheer van haar vermogen. In deze halfjaarlijkse rapportage leest u over de laatste stand van zaken met betrekking tot deze instrumenten en vindt u terug welke activiteiten namens het pensioenfonds zijn ondernomen. Op de website van het pensioenfonds vindt u beleidsdocumenten en rapportages waarnaar in dit rapport wordt verwezen. Deze inleiding geeft een kort overzicht van de achtergrond van verantwoord beleggen. 3

4 1.1 Wat houdt verantwoord beleggen in? Het pensioenfonds staat voor een goed en betaalbaar pensioen. Het pensioenfonds is van mening dat verantwoord beleggen bijdraagt aan het realiseren van een goed en betaalbaar pensioen voor huidige en toekomstige generaties. Daarom besteedt het pensioenfonds waar nodig en mogelijk binnen de fiduciaire verantwoordelijkheid aandacht aan ecologische, sociale en governance onderwerpen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen door ondernemingen waarin belegd wordt speelt een belangrijke rol. 1.2 Wat zijn de uitgangspunten? Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert het pensioenfonds de principes van het Global Compact van de Verenigde Naties als uitgangspunt. Deze principes hebben betrekking op vier hoofdthema s: Mensenrechten Arbeidsnormen Milieu Anticorruptie Het VN Global Compact bestaat uit tien breed geaccepteerde principes (zie bijlage 1). Deze principes vinden hun oorsprong in internationale verdragen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en principes van de International Labour Organisation (ILO). Het VN Global Compact verlangt van bedrijven dat zij binnen hun eigen invloedsfeer kernwaarden op het gebied van mensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anticorruptie omarmen, ondersteunen en uitoefenen. 1.3 Wat doet het pensioenfonds? Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert het pensioenfonds een aanpak waarbij gebruik wordt gemaakt van de volgende instrumenten: 1. Uitsluiting, van producenten van controversiële wapens en structurele schenders van mensenrechten en arbeidsnormen; 2. Engagement, het aangaan van de dialoog met ondernemingen; 3. Corporate governance en stemmen op aandeelhoudersvergaderingen 4. Uitsluiten van voedsel - en vee-gerelateerde commodities De instrumenten, de gemaakte keuzes en de recente ontwikkelingen worden ieder in afzonderlijke hoofdstukken besproken. 1.4 Reikwijdte van het verantwoord beleggen beleid Daar waar mogelijk past het pensioenfonds haar verantwoord beleggen beleid toe op de beleggingen. Het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds is van toepassing op beleggingen in discretionaire mandaten en voor een groot deel ook voor fondsen die worden beheerd door Achmea IM. Het pensioenfonds maakt voor het beheer van haar vermogen, naast Achmea IM, ook gebruik van externe vermogensbeheerders. Wanneer het fonds gebruik maakt van beleggingsfondsen van externe vermogensbeheerders, is het niet altijd mogelijk om een eigen verantwoord beleggen beleid toe te passen. Aandelen De aandelenbeleggingen wereld ontwikkelde markten zijn vormgegeven in een discretionair beleggingsmandaat. Deze portefeuille wordt passief beheerd, maar het eigen uitsluitingsbeleid, stem- en engagementbeleid is volledig toegepast op dit mandaat. De aandelenbeleggingen in opkomende markten zijn vormgegeven in een passief beleggingsfonds MSCI Emerging Markets. Op dit fonds is het eigen MVB-beleid van het pensioenfonds dan ook niet toepasbaar. Wel is het MVB-beleid van de beheerder van toepassing. Het pensioenfonds zal in 2018 verder onderzoeken wat de mogelijkheden zijn voor het beleggen van (een deel) van de aandelenportefeuille via een best-in-class ESG-aanpak. Vastrentende waarden Het pensioenfonds heeft voor het merendeel van de vastrentende waarden gekozen voor eigen beleggingsmandaten die beheerd worden door Achmea IM. Op deze mandaten is het uitsluitingsbeleid van het pensioenfonds van toepassing. Dit betekent dat in de bedrijfsleningenportefeuille niet wordt belegd in producenten van controversiële wapens en in structurele schenders van mensenrechten, arbeidsnormen, milieunormen en anti-corruptie normen. Daarnaast is ook het eigen engagementbeleid toegepast op ondernemingen die zich binnen het bedrijfsobligatiemandaat bevinden. De High Yield beleggingen zijn vormgegeven in een beleggingsfonds, waarop het eigen beleid van het pensioenfonds niet toepasbaar is. De beheerder van dit fonds Achmea IM heeft een MVB-beleid dat in hoge mate overeenkomt met dat van het pensioenfonds. Zo worden controversiële wapens en structurele schenders van het Global Compact uitgesloten voor beleggingen en is eveneens een engagementbeleid toegepast. Voor staatsobligatiebeleggingen (ontwikkeld als ook opkomend) is het engagement- stem- en uitsluitingsbeleid niet relevant. Het pensioenfonds wenst in 2018 verder aan de slag te gaan met het onderzoeken van MVB-mogelijkheden voor deze beleggingscategorie. Alternatieve beleggingen Het pensioenfonds belegt in het Interpolis Pensioenen Private Equity II fonds. Voor dit fonds worden duurzaamheidscriteria gehanteerd zoals de uitgangspunten van het Global Compact en worden beleggingen in ondernemingen die wapens produceren uitgesloten. Daarnaast wordt in de toekomst bij het selecteren van private equity fondsen uitdrukkelijk rekening gehouden met verantwoord beleggen. Met betrekking tot de beleggingen in grondstoffen; het pensioenfonds wenst uitdrukkelijk niet te investeren in voedsel en vee gerelateerde grondstoffen. De beleggingen vinden indirect plaats via derivaten (futures). Door middel van deze derivaten wordt blootstelling verkregen aan de prijsverandering van grondstoffen. De potentiële invloed van de investeerders op het prijsniveau en de volatiliteit blijft onduidelijk. Om er zeker van te zijn dat het pensioenfonds voedselgerelateerde grondstofprijzen niet beïnvloedt, investeert het pensioenfonds niet in dergelijke grondstoffen. 4

5 1.5 ESG Integratie Bedrijfsobligaties Bij het beheer van de bedrijfsobligatieportefeuille van het pensioenfonds wordt op structurele wijze een ESGintegratiestrategie in het beleggingsproces toegepast. Voor alle ondernemingen worden kansen en risico s vanuit een ecologisch, sociaal en goed bestuur (ESG) perspectief betrokken in het beleggingsproces. Hierbij maakt Achmea IM namens het pensioenfonds gebruik van MSCI ESG ratings en research. Op deze manier worden naast financiële- en kredietwaardigheidsanalyses ook duurzaamheidsaspecten in de beoordeling meegenomen. De analyse bestaat eruit dat een passende risicovergoeding op het (ESG)profiel van de onderneming kan worden vastgesteld. Staatsobligaties Voor het ontwikkelde markten staatsobligatiemandaat worden bestuurlijke, milieu en sociale risico s waar van toepassing en relevant meegewogen in de kwantitatieve en kwalitatieve landenanalyses. In de bepaling van het risico of een land de uitgeleende hoofdsom en bijhorende rente volledig en op tijd terug kunnen betalen zijn ESG risico s dus meegewogen. Bij het identificeren van deze risico s maken de Achmea IM portefeuillemanagers gebruik van ESG landenanalyses van de onafhankelijke dataleverancier MSCI ESG Research. 1.6 Hoe legt het pensioenfonds verantwoording af? Transparantie is onafscheidelijk verbonden aan een goed verantwoord beleggen beleid. Het pensioenfonds rapporteert daarom tweemaal per jaar hoe zij de afgelopen periode invulling gaf aan het beleid. Ook rapporteert het pensioenfonds over de wijze waarop instrumenten zijn ingezet op sociale, governance en milieuthema s. Het pensioenfonds rapporteert via een verantwoord beleggen rapportage. De rapportage is toegankelijk via de website van het pensioenfonds. Daarnaast staan op deze website de volgende documenten: 1. Verantwoord beleggen beleid 2. Uitsluitingsbeleid ten aanzien van controversiële wapens 3. Vote Disclosure Systeem ten aanzien van steminstructies 5

6 2 Uitsluitingsbeleid Er zijn verschillende redenen waarom een pensioenfonds er voor kiest om niet te beleggen in bepaalde ondernemingen. Zo kan het pensioenfonds ervoor kiezen om niet te beleggen in ondernemingen die ongewenst gedrag vertonen of ondernemingen die bepaalde controversiële producten produceren. Wanneer een onderneming betrokken is bij een controversieel product, veelal een kernactiviteit van de onderneming, is een engagement-beleid niet reëel. Het is immers lastig de onderneming over te halen een ander product te produceren. In dat geval hanteert het pensioenfonds op voorhand een uitsluitingsbeleid. Het uitsluitingsbeleid van het pensioenfond richt zich op twee criteria, namelijk producenten van controversiële wapens en structurele schenders van het VN Global Compact. 6

7 2.1 Definitie controversiële wapens Voor het pensioenfonds zijn wapens controversieel wanneer deze wapens onevenredig veel leed en slachtoffers veroorzaken en geen onderscheid maken tussen burger- en militaire doelen. Ook na afloop van een conflict veroorzaken deze wapens nog op aanzienlijke schaal slachtoffers en ontwrichten deze de maatschappij en de economie. In de praktijk gaat het om de volgende typen wapens: 1. Nucleaire wapens 2. Biologische wapens 3. Chemische wapens 4. Antipersoonsmijnen 5. Clustermunitie Bij het bepalen van de definitie van controversiële wapens zoekt het pensioenfonds aansluiting bij internationale verdragen die door Nederland zijn ondertekend en bij het beleid van de Nederlandse overheid. Het volledige uitsluitingsbeleid kunt u terugvinden op de website van het pensioenfonds. 2.2 Samenstelling uitsluitingslijst Het onafhankelijke onderzoeksbureau ISS-Ethix stelt ieder halfjaar vast welke ondernemingen betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens (tabel 1). Daartoe bekijkt het onderzoeksbureau het gehele belegbaar universum. Wanneer het onderzoeksbureau betrokkenheid vaststelt is dat reden tot uitsluiting. 2.3 Uitsluiting controversiële wapens Verbod beleggen in clustermunitie Met betrekking tot het verbod tot beleggen in clustermunitie heeft de AFM geïnventariseerd welke ondernemingen per 1 januari 2018 voldoen aan de criteria geformuleerd in artikel 21a Besluit Marktmisbruik. Uit deze inventarisatie blijkt dat de onderstaande beursgenoteerde ondernemingen in ieder geval onder de wettelijke definitie van een verboden onderneming als bedoeld in artikel 21a Besluit Marktmisbruik vallen. In deze lijst van ondernemingen heeft zich een wijziging voorgedaan. Orbital ATK is overgenomen door Northrop Grumman Corp, waardoor de laatstgenoemde nu op de indicatieve lijst staat. Zie het indicatieve AFM-overzicht in tabel 1. Veranderingen in de uitsluitingslijst Op basis van onderzoeksresultaten van ISS-Ethix is er een aantal wijzigingen doorgevoerd in de uitsluitingslijsten. Er zijn twee onderneming verwijderd van de uitsluitingslijst. Deze ondernemingen bleken bij de laatste screening van het universum door ISS-Ethix geen verdere betrokkenheid meer te hebben bij de productie of onderhoud van controversiële wapens. Zie de wijzigingen in de uitsluitingslijst in tabel 2. De actuele uitsluitingslijst voor ondernemingen die betrokken zijn bij controversiële wapens is op de volgende pagina weergegeven in tabel 3. TABEL 1: INDICATIEVE AFM LIJST PER 1 JULI 2018 Bron: Achmea Investment Management & indicatieve AFM lijst Onderneming Land Clustermunitie Hanwha Corporation Zuid Korea ja Motovilikha Plants JSC Rusland ja Poongsan Corporation Zuid Korea ja Northrop Grumman Corp (voorheen: Orbital ATK Inc) Verenigde Staten ja Textron Verenigde Staten Ja TABEL 2: VERANDERINGEN CONTROVERSIËLE WAPENS Onderneming Land Status Orbital ATK Inc United States verwijderd 7

8 TABEL 3: UITSLUITINGSLIJST CONTROVERSIËLE WAPENS PER 1 JULI 2018 Onderneming AECOM Aerojet Rocketdyne Holdings Inc Aeroteh SA Airbus Group SE Aryt Industries Ltd Babcock International Group PLC BAE Systems PLC Boeing Co/The Booz Allen Hamilton Holding Corp BWX Technologies Inc CACI International Inc China Shipbuilding Industry Co., Ltd. Cohort PLC Constructions Industrielles de la Mediterranee SA Engility Holdings Inc Fluor Corp Fortive Corp General Dynamics Corp GP Strategies Corp Hanwha Corp Harris Corp Honeywell International Inc Huntington Ingalls Industries Inc Jacobs Engineering Group Inc L-3 Communications Holdings Inc Larsen & Toubro Ltd Leidos Holdings Inc Leonardo-Finmeccanica SpA Lockheed Martin Corp Moog Inc Motovilikha Plants PJSC Northrop Grumman Corp Poongsan Corporation Poongsan Holdings Corp Premier Explosives Ltd Raytheon Co Rolls-Royce Holdings PLC S&T Dynamics Co Ltd S&T Holdings Co Ltd Safran SA Serco Group PLC SGL Carbon SE Tata Power Co. Ltd Textron Inc Thales SA Toshiba Corp Ultra Electronics Holdings PLC United Technologies Corp Walchandnagar Industries Ltd Per 1 juli 2018 is geen van de ondernemingen in het beleggingsuniversum betrokken bij de productie van biologischeen/of chemische wapens. 8

9 2.4 Schenders van Global Compact principes Naast producenten van controversiële wapens vindt het pensioenfonds ook dat ondernemingen die op grove en structurele wijze internationaal breed gedragen normen op het gebied van mensenrechten, arbeidsnormen, milieu en (anti)corruptie schenden moeten worden uitgesloten van het beleggingsuniversum. Het pensioenfonds vindt dat dit gedrag niet past binnen de eigen sector, en wenst deze principes ook terug te laten komen in de wijze waarop men omgaat met schenders in het beleggingsuniversum. Dit doet het pensioenfonds op onderstaande wijze. 2.5 Vaststelling uitsluitingen Voor de discretionaire aandelen- en bedrijfsobligatiemandaten wordt vastgesteld welke ondernemingen de Global Compact principes schenden. Het onafhankelijke onderzoeksbureau ISS- Ethix stelt ieder halfjaar vast welke ondernemingen betrokken zijn bij schendingen van internationale normen. Leidraad hierbij zijn de principes van het Global Compact op het vlak van mensenrechten, arbeidsnormen, milieunormen en anticorruptie. Daartoe bekijkt het onderzoeksbureau het gehele belegbaar universum in de vorm van benchmarks. Wanneer het onderzoeksbureau heeft geverifieerd dat een onderneming een schending pleegt op één van bovengenoemde principes kan dit aanleiding zijn om met de onderneming in dialoog te gaan. Het pensioenfonds spreekt van een structurele schending wanneer de schending ook na dialoog na ten minste twee jaar nog altijd niet (in voldoende mate) is opgeheven. Dan kan het pensioenfonds overgaan tot uitsluiting van de onderneming. Beleggingen in uitgesloten ondernemingen worden verkocht. Geen nieuwe aandelen of obligaties worden aangekocht zolang de onderneming op de uitsluitingslijst staat. Bij een geverifieerde opheffing van de schending zal de onderneming van de uitsluitingslijst worden verwijderd. wijzigingen die gedurende de rapportageperiode zijn doorgevoerd weergegeven. TABEL 4: DOORGEVOERDE WIJZIGINEN IN UITSLUITINGSLIJST Onderneming Barrick Gold Corporation Dexia S.A. Dongfeng Motor Harel Insurance Investments & Financial Services Ltd. HeidelbergCement AG Hewlett Packard Enterprise Co Israel Discount Bank Ltd. Prosegur Cia de Seguridad SA Repsol SA The First International Bank of Israel Ltd. TransCanada Corporation Afgevoerd van lijst Afgevoerd van lijst Afgevoerd van lijst Toegevoegd aan lijst Afgevoerd van lijst Afgevoerd van lijst Toegevoegd aan lijst Afgevoerd van lijst Toegevoegd aan lijst Toegevoegd aan lijst Afgevoerd van lijst 2.7 Uitsluiting structurele Global Compact schenders Per 1 januari 2018 heeft het pensioenfonds wereldwijd 20 ondernemingen (entiteiten) uitgesloten voor beleggingen vanwege structurele schendingen van Global Compact principes. Zie de actuele lijst in tabel 5 voor het complete overzicht. 2.6 Wijzigingen in uitsluitingslijst In het afgelopen halfjaar zijn zeven ondernemingen die op de uitsluitingslijst stonden weer toegelaten tot het beleggingsuniversum vanwege het opheffen van de schending. Tevens zijn vier nieuwe ondernemingen toegevoegd aan de uitsluitingslijst omdat zij aangemerkt zijn als structurele schender van global compact principes. In tabel 4 zijn alle 9

10 TABEL 5: UITSLUITINGSLIJST STRUCTURELE GLOBAL COMPACT SCHENDERS PER 1 JANUARI 2018 Onderneming Land Norm Alstom S.A. Frankrijk Bank Hapoalim B.M. Israël Bank Leumi Le-Israel BM Israël Harel Insurance Investments & Financial Services Ltd. Israël Incitec Pivot Limited Australië Israel Discount Bank Ltd Israël Mizrahi Tefahot Bank, Ltd. Israël Nutrien Canada Repsol SA Spanje The AES Corporation Verenigde Staten The First Int l Bank of Israel Ltd. Israël Cintas Corporation Verenigde Staten Deutsche Telekom AG Duitsland Merlin Entertainments Verenigd Koninkrijk T-Mobile US Inc. Verenigde Staten Wal-Mart Stores Inc. Verenigde Staten Barrick Gold Corporation Canada Chevron Verenigde Staten Royal Dutch Shell PLC A Nederland/ Verenigd Koninkrijk Royal Dutch Shell PLC B Nederland/ Verenigd Koninkrijk 10

11 . 3 Engagement Een onderneming is gericht op het maken van winst. Het streven naar winstmaximalisatie kan op bepaalde momenten op gespannen voet staan met internationale richtlijnen voor verantwoord ondernemen, zoals het VN Global Compact. In een context waar ondernemingen deze internationale richtlijnen systematisch schenden wordt gedrag onverantwoord. Onverantwoord gedrag vormt een risico voor winstmaximalisatie op de lange termijn en het is dus in het belang van de onderneming en al haar belanghebbenden dat richtlijnen voor verantwoord ondernemen worden gerespecteerd. Daarom gaat het pensioenfonds de dialoog aan met ondernemingen. Het doel van deze dialoog is het duidelijk stellen van kaders, het ontwikkelen van kennis bij ondernemingen en het definiëren van 'good practices'. Op deze manier draagt het pensioenfonds bij aan het bewaken van het juiste evenwicht en beschermt het haar belangen. 11

12 3.1 Dialoog en de minimale uitgangspunten Engagement is het aangaan van de dialoog met ondernemingen. Het is een centraal middel in het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds. Met het aangaan van de dialoog willen wij schendingen op het vlak van mensenrechten en arbeidsnormen binnen de ondernemingen in onze beleggingsportefeuille proberen op te heffen. Wij focussen onze inspanningen rond de dialoog dan ook op ondernemingen waarvan is vastgesteld of sterke aanwijzingen zijn dat er binnen de bedrijfsvoering of de toeleveringsketen sprake is van schendingen van mensenrechten of arbeidsnormen. De beginselen van het VN Global Compact vormen een minimaal uitgangspunt voor verantwoord ondernemen. Structurele schendingen van het VN Global Compact vergroten het risico op nadelige gevolgen voor de onderneming, haar directe omgeving zoals lokale gemeenschappen of het milieu en voor andere belanghebbenden. Activiteiten die (mogelijk) leiden tot een schending van de principes van het VN Global Compact staan veelal in de belangstelling van nietgouvernementele organisaties (NGO s) en de media en schaden het milieu, lokale gemeenschappen en daarmee de reputatie van de ondernemingen. In de praktijk leiden deze schendingen ook vaker tot rechtszaken, die boetes of het uitbetalen van schadeclaims door de ondernemingen tot gevolg kunnen hebben. Dit zijn directe negatieve financiële effecten, die ook de belangen van aandeelhouders schaden. Ondernemingen dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van de beginselen van het VN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het noodzakelijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Dit zijn belangrijke aandachtspunten bij het voeren van een dialoog. erop gericht om de (vermeende of geverifieerde) schending op te heffen, bij voorkeur binnen een periode van twee jaar. Voor de uitvoering van het engagementbeleid maken we gebruik van ISS-Ethix. We rapporteren in dit hoofdstuk over de voortgang van de dialoog. 3.3 Ondernemingen in engagementprogramma Het engagementprogramma van het pensioenfonds bestaat per medio 2018 uit 39 unieke ondernemingen waarmee 46 dialogen worden gevoerd op de thema s mensenrechten of arbeidsnormen. OVERZICHT 6: VERDELING DIALOGEN NAAR NORMSCHENDING De regionale verdeling richt zich grotendeels op de ontwikkelde markten, waarbij er focus ligt op de Europese (12) en Amerikaanse (11) markten. Maar ook zijn wij in gesprek met een aantal ondernemingen in opkomende markten (10). Zie onderstaand de regionale verdeling van de ondernemingen aanwezig in het engagementprogramma. OVERZICHT 7: REGIONALE VERDELING ONDERNEMINGEN 3.2 Het pensioenfonds en de dialoog Het pensioenfonds heeft in april 2017 een deel van de aandelenbeleggingen omgezet van een fondsoplossing naar een discretionair mandaat. Dit heeft betrekking op de wereldwijd ontwikkelde markten aandelenportefeuille. Daarnaast heeft het fonds ook een discretionair mandaat voor de bedrijfsobligatieportefeuille. Op deze beide discretionaire mandaten in het volledige MVB-beleid van het pensioenfonds van toepassing. Dit beslaat het uitsluitingsbeleid, stembeleid en engagementbeleid. Voor de aandelen opkomende markten en de High Yield beleggingen is een fondsoplossing gekozen. Hierop is het eigen uitsluitingsbeleid en stembeleid niet toepasbaar, maar het engagementbeleid wel. Dit betekent dat het engagementprogramma ook op ondernemingen in deze portefeuille wordt toegepast waar mogelijk. Hierbij is het echter niet mogelijk om tot uitsluiting over te gaan indien een dialoog zich niet naar wens ontwikkeld. Het fonds hanteert een eigen engagementproces, waarbij in gevallen een relatie bestaat met het uitsluitingsproces. Het fonds zal dialoog aangaan met ondernemingen waarin wordt belegd die ongewenst gedrag laten zien. Ongewenst gedrag betekent dat er ofwel sprake is van een vastgestelde schending van Global Compact principes op het vlak van mensenrechten of arbeidsnormen, dan wel dat er grote aanwijzingen zijn dat de onderneming deze principes in de nabije toekomst zal schenden. In beide gevallen kan de dialoog met de onderneming worden aangegaan. Het engagementbeleid is Het engagementprogramma kent een kwartaalproces, waarbij vier keer per jaar de dialoog wordt opgestart met nieuw geïdentificeerde ondernemingen. Hierdoor zal de omvang van het engagementprogramma gestaag toenemen. Om inzicht te geven in de omvang van het engagementprogramma ten opzichte van het aantal aanwezige schendingen in de portefeuille van aandelenbeleggingen ontwikkelde markten is onderstaand overzicht relevant. 12

13 Global Compact schendingen mensenrechten Het doel van deze dialogen is het opheffen van de geconstateerde of vermeende mensenrechtenschendingen. Daarnaast vragen we de onderneming beleid, processen en rapportages te ontwikkelen van die verband houden met het voorkomen van nieuwe mensenrechtenschendingen. De onderneming moet aantonen dat de schending van de Global Compact principes is opgeheven. Het is wenselijk dat een externe, onafhankelijke partij dit vaststelt. Schendingen van de beginselen van mensenrechten kunnen betrekking hebben op de activiteiten van ondernemingen in landen met controversiële regimes. Door hun activiteiten in deze landen genereren de ondernemingen inkomsten voor de betreffende regimes, die deze inkomsten vervolgens vaak niet ten goede laten komen aan de lokale bevolking. Daarnaast komt het voor dat lokale gemeenschappen direct worden geschaad door de activiteiten van de ondernemingen. Andere voorbeelden van schendingen op het gebied van mensenrechten zijn onrechtmatigheden tegen de lokale bevolking door personeel of ingehuurde veiligheidsdiensten van ondernemingen. Het pensioenfonds heeft in het eerste halfjaar van 2018 met 5 unieke ondernemingen de dialoog opgestart rond een (vermeende) mensenrechtenschending, zie onderstaand overzicht. TABEL 8: GEÏNITIEERDE DIALOGEN MENSENRECHTENSCHENDING H Bron: Achmea Investment Management en ISS-Ethix Onderneming Gestart AngloGold Ashanti Ltd. Q CITIC Ltd. Q DMCI Holdings Q Gas Natural SDG SA Q Iberdrola SA Q In de eerste helft van 2018 zijn dialogen met drie ondernemingen afgesloten. Het betreft Agrium Inc, Potash Corp of Saskatchewan Inc, vanwege de afronding van een juridische fusie tussen de twee. De dialoog zal met de nieuw gevormde onderneming Nutrien worden opgestart. Voor Energy Transfer Equity geldt eveneens dat door wijzigingen in juridische eigendomsstructuren het niet langer zinvol is de dialoog met deze onderneming voort te zetten. Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden Het doel van dit engagementthema is het opheffen van de geconstateerde of vermeende arbeidsnormenschending. Daarnaast vragen we de onderneming beleid, processen en rapportages te ontwikkelen die verband houden met het voorkomen van nieuwe arbeidsnormen schendingen. dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van deze beginselen van het Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Structurele schendingen van de beginselen over arbeidsomstandigheden kunnen betrekking hebben op kinderarbeid en andere vormen van gedwongen arbeid in de ketens van toeleveranciers van ondernemingen. Ook discriminatie van bijvoorbeeld zwangere vrouwen of personeel van een bepaalde etnische achtergrond komt voor, zowel binnen bedrijven zelf als binnen de ketens. De onderneming moet aantonen dat de schending van de Global Compact principes is opgeheven. Het is wenselijk dat een externe, onafhankelijke partij vaststelt dat de schending is opgeheven. Het pensioenfonds heeft in het eerste halfjaar van 2018 met 7 unieke ondernemingen de dialoog opgestart rond een (vermeende) arbeidsnormenschending, zie onderstaand overzicht. TABEL 9: GEÏNITIEERDE DIALOGEN ARBEIDSNORMENSCHENDING Bron: Achmea Investment Management en ISS-Ethix Onderneming Gestart Hyundai Motor Co. Q Motherson Sumi Systems Ltd. Q Samsung Electronics Co., Ltd. Q Teleperformance SA Q Twenty-First Century Fox, Inc. Q Wilmar International Ltd. Q Wynn Resorts Ltd. Q In de eerste helft van 2018 is de eerder opgestarte dialoog met KBR Inc. succesvol afgesloten. De onderneming heeft op alle mijlpalen voldoende voortgang geboekt en de vermeende arbeidsnormenschending is dan ook opgeheven. Ook heeft Wilmar International snel na initiatie van de dialoog in de eerste helft van het jaar aangetoond dat het een vernieuwd arbeidsnormenbeleid voert, waarmee de onderneming laat zien dat het binnen de eigen invloedssfeer aantoonbaar voldoende invulling geeft aan het voorkomen van kinderarbeid op plantages die ze exploiteert. Structurele schendingen van het Global Compact, in het bijzonder de principes die gaan over arbeidsnormen, vormen financiële en reputatierisico s voor de onderneming en voor belanghebbenden zoals aandeelhouders. Ondernemingen 13

14 UITGELICHT: Wilmar International Ltd. Opgeheven arbeidsnormenschending OVERZICHT 10: OMVANG ENGAGEMENTPROGRAMMA AANDELEN ONTWIKKELDE MARKTEN Een dochteronderneming van Wilmar International is door Amnesty International in 2016 beschuldigd van kinderarbeid en het schenden van het recht op veilige en gezonde arbeidsomstandigheden bij de exploitatie van palmolieplantages op West Sumatra. In december 2016 deelde Wilmar aan het pensioenfonds informatie over het beleid en haar inspanningen om de beschuldigingen op te lossen. In 2017 heeft echter het Centre for Research on Multinational Corporations wederom soortgelijke beschuldigingen geuit en ook het Rainforest Action Network benadrukte de risico s van palmolieplantages door te verwijzen naar het Amnesty onderzoek. In maart 2018 liet Wilmar weten dat er is gewerkt aan een aantal initiatieven, waaronder een geïntegreerd strategisch kader voor arbeidsverbeteringen en traceerbaarheidsstatistieken binnen de toeleveringsketen. Door de reikwijdte van het beleid, het openbaar toegankelijk maken van een duurzaamheidsdashboard en een nieuw geformuleerd beleid voor kinderbescherming, heeft Wilmar opvolging gegeven aan de gevraagde acties. ISS-Ethix heeft de dialoog op basis van deze informatie afgesloten en het oordeel bijgesteld naar GROEN. Per ultimo 2018 bevinden zich in de aandelenportefeuille 133 unieke ondernemingen met ten minste één vermeende of geverifieerde schending van mensenrechten of arbeidsnormen, zoals bepaald door extern onderzoeksbureau ISS-Ethix. Van deze 133 ondernemingen sluit het pensioenfonds momenteel reeds 18% uit, omdat de schending geverifieerd en structureel van aard is of omdat de onderneming controversiële wapens produceert. Dit is conform het uitsluitingsbeleid van het pensioenfonds. Daarnaast heeft het pensioenfonds per medio 2018 het instrument engagement ingezet bij 29% van deze onderneming. Deze cijfers zijn een momentopname en zijn onderhevig aan veranderingen. Voor een volledig en gedetailleerd overzicht van alle schendingen, schendingsachtergronden en mijlpaalrapportage verwijzen wij naar het Rapport: Global Compact Voortgang periode januari juli

15 4 Stemmen en Corporate Governance Corporate governance wordt vaak vertaald met goed ondernemingsbestuur. Het heeft betrekking op de verhoudingen tussen de verschillende organen van de onderneming zoals de raad van bestuur, de raad van commissarissen, aandeelhouders en andere belanghebbenden. Rekenschap, transparantie en toezicht spelen hierbij een centrale rol. Het pensioenfonds belegt onder andere in beursgenoteerde ondernemingen en is daardoor ook aandeelhouder. Door actief gebruik te maken van aandeelhoudersrechten kan het pensioenfonds invloed uitoefenen op de onderneming. Het gaat hierbij om het benoemen van bestuurders, het goedkeuren van jaarstukken en in sommige gevallen kan het zich uitspreken over het beloningsbeleid. Het pensioenfonds doet dit onder andere door deel te nemen aan de besluitvorming op de aandeelhoudersvergadering (stemmen). 15

16 4.1 Het pensioenfonds als actief aandeelhouder De Nederlandse Corporate Governance Code schrijft voor dat institutionele beleggers zoals pensioenfondsen een beleid moeten hebben ten aanzien van het stemmen op aandeelhoudersvergaderingen van beursgenoteerde ondernemingen waarin zij beleggen. Daarbij wordt van de institutionele belegger gevraagd om minstens eenmaal per jaar aan te geven hoe invulling wordt gegeven aan het stembeleid. Daarnaast stelt de Corporate Governance Code dat de institutionele belegger minimaal eenmaal per kwartaal moet aangeven hoe hij stemde op de aandeelhoudersvergaderingen. In bijlage 2 vindt u de volledige tekst van de relevante bepalingen voor institutionele beleggers van de Nederlandse Corporate Governance code. Het pensioenfonds voldoet aan de bepalingen van de Corporate Governance Code. Op de website van het pensioenfonds zijn de volgende documenten te vinden: 1. Stembeleid; 2. Stemverslag van de voorgaande kwartalen en het afgelopen jaar; 3. Rapportagetool waarbij gerapporteerd wordt hoe historisch gestemd is per aandeelhoudersvergadering. 4.2 Stemgedrag Pensioenfonds Gedurende de eerste helft van het jaar vinden de meeste aandeelhoudersvergaderingen in Europa en Amerika plaats. In deze periode publiceren de ondernemingen veelal de jaarverslagen en leggen zij de jaarrekening ter goedkeuring voor aan aandeelhouders. Ook vindt een groot aantal (her)benoemingen van bestuurders plaats en in steeds meer landen wordt een adviserende stem over de beloning van bestuurders uitgebracht. Daarnaast is er wereldwijd een stijgende trend waarneembaar van ingediende aandeelhoudersresoluties. Deze door aandeelhouders ingediende agendapunten hebben veelal betrekking op milieu, maatschappelijke en goed ondernemingsbestuur thema s. Het doel van een dergelijke resolutie is vaak het verbeteren van de transparantie van de onderneming of het beter waarborgen van aandeelhoudersrechten. Het pensioenfonds stemde in de eerste helft van 2018 tijdens vergaderingen op totaal agendapunten. Zie figuur 11 voor de regionale verdeling over H TABEL 11: REGIONALE VERDELING STEMACTIVITEITEN H Wij maken bij het uitoefenen van stemrechten gebruik van het stemplatform en analyses van Institutional Shareholder Services (ISS). Achmea IM voert ons stembeleid uit en past voor elke steminstructie het eigen op maat gemaakte stembeleid toe. Het stembeleid wordt doorlopend geactualiseerd op basis van wereldwijde trends op het gebied van corporate governance, ons stemgedrag bij controversiële agendapunten en overige actualiteiten. Voordat de definitieve stem wordt uitgebracht beschouwen we een selectie van de voorstellen op individuele basis. Het uiteindelijke besluit wordt genomen op basis van de specifieke feiten en omstandigheden van het agendapunt. Dit betekent dat niet altijd met het management van de onderneming wordt meegestemd. Zo is in de eerste helft van 2018 op 18,8% van alle agendapunten tegen het management gestemd. Het ging hier onder andere om de benoeming van bestuurders van ondernemingen (niet onafhankelijk waar dit wel geëist of gewenst is) en beloningsstructuren (excessief, onvoldoende toegelicht, niet transparant genoeg, of een ontbrekende link met de prestaties van de onderneming). Op aandeelhoudersresoluties over milieu, sociale en governance kwesties wordt ook relatief vaak tegen het management gestemd. TABEL 12: OVERZICHT STEMACTIVITEITEN IN H Wereldwijd Aandelen Mandaat Management Aantal agendapunten Voor Tegen ,2% 18,8% Op de website van het pensioenfonds kunt u via het Vote Disclosure Systeem vinden hoe onze steminleg per onderneming is geweest. 4.3 Agenderingsrecht aandeelhouders Op aandeelhoudersvergaderingen kunnen aandeelhouders een voorstel agenderen, mits wordt voldaan aan de voorwaarden van het lokaal geldende agenderingsrecht. Deze aandeelhoudersresoluties kunnen onder meer betrekking hebben op de thema s milieu & gezondheid, mensenrechten, goed bestuur. In het afgelopen halfjaar hebben wij 361 aandeelhoudersresoluties beoordeeld en onze stem uitgebracht. De resoluties hadden de volgende thema s. TABEL 13: AANDEELHOUDERSRESOLUTIES NAAR THEMA Thema Aantal Benoeming Bestuurder 127 Overig 66 Milieu en Gezondheid 39 Goed Bestuur 25 Routinepunten 58 Beloning 38 Mensenrechten 8 Totaal

17 Wij toetsen de afzonderlijke aandeelhoudersvoorstellen op inhoud, wenselijkheid, werkbaarheid en effect. Dat betekent dat wij niet in alle gevallen voor een resolutie zullen stemmen, ook al past deze binnen onze speerpuntthema s. Onderstaand overzicht onze steminstructie per thema voor deze resoluties. OVERZICHT 14: STEMGEDRAG AANDEELHOUDERSRESOLUTIES Op de aandeelhoudersvergadering van Caterpillar heeft het pensioenfonds voor een aandeelhoudersvoorstel gestemd om een bestuurder te benoemden met expliciete ervaring en kennis op het gebied van mensenrechten. Omdat de onderneming actief is in regio s waar mensenrechten niet altijd gewaarborgd zijn, is dit een goede manier om ethische en wettelijke risico s voor de onderneming en aandeelhouders kunnen beperken. Circa 5,8% van de ingelegde stemmen betrof een VOOR- stem of een onthouding, waarmee het voorstel is verworpen. Gedurende het AVA seizoen in de eerste twee kwartalen van 2018 stonden veel klimaatverandering-gerelateerde aandeelhoudersvoorstellen op de agenda s van veelal energiebedrijven. In tabel 15 is een overzicht van ondernemingen weergegeven waar het pensioenfonds een VOOR-stem heeft ingelegd rond klimaatresoluties. Op de aandeelhoudersvergadering van Facebook, Inc van 31 mei stond een aandeelhoudersvoorstel op de agenda waarin de onderneming werd gevraagd inzicht te verschaffen in de zogenaamde gender pay gap. Dit betekent concreet dat Facebook jaarlijks dient te rapporteren over de verschillen in salariëring tussen mannen en vrouwen. Achmea IM vindt dit een goed middel om beter inzicht te verkrijgen in de uitvoering van het diversiteitsbeleid dat de onderneming voert, bovendien is deze rapportage reeds verplicht in het VK, waardoor een ondernemingsbrede uitrol relatief gemakkelijk te realiseren is. Circa 10% van de uitgebrachte stemmen betrof een VOOR-stem, waarmee het voorstel niet is aangenomen. Bij Monster Beverage Corporation stond op 7 juni een aandeelhoudersvoorstel op de agenda over gedwongen arbeid en mensenhandel in de toeleveringsketen. De onderneming werd gevraagd hierover te rapporteren. Achmea IM vindt dit een goede manier om meer inzicht te krijgen in de risico s die de onderneming loopt dit onderwerp. Circa 20% van de uitgebrachte stemmen betrof een VOOR-stem, waarmee de aandeelhouders het voorstel verwierpen, maar wel een sterk signaal is afgegeven aan het bestuur dat dit een belangrijke kwesties is voor een substantieel deel van de aandeelhouders. TABEL 15: KLIMAATRESOLUTIES MET VOOR STEM Bron: Achmea Investment Management Onderneming Noble Energy, Inc Entergy Corp. Dominion Energy KinderMorgan C.H. Robinson Worldwide Anadarko Petroluem Corp The Cooper Companies Resolutie 2-graden scenario Renewable Sources Methaan Emissies Methaan Emissies 2-graden scenario CO 2 -uitstoot rapportage en beheer 2-graden scenario Onderzoeken mogelijkheid CO 2 -neutraal te worden 17

18 4.4 Corporate Governance ontwikkelingen Corporate Governance ontwikkelingen Nederland Pensioenfondsen, verzekeraars en vermogensbeheerders hebben de eerste Nederlandse Stewardship Code (hierna: Stewardship Code) vastgesteld. Daarmee benadrukken zij het toenemende belang van betrokken en verantwoord aandeelhouderschap en de rol die institutionele beleggers spelen bij het bevorderen van langetermijnwaardecreatie van de Nederlandse beursondernemingen waarin zij beleggen. Bovendien bieden de principes uit de Stewardship Code de mogelijkheid aan pensioenfondsen, verzekeraars en vermogensbeheerders om verantwoording af te leggen aan hun deelnemers en klanten over de wijze waarop zij als betrokken belegger invulling geven aan hun aandeelhoudersrechten. De is de Stewardship Code in lijn met de verantwoordelijkheden die voor aandeelhouders gelden ten aanzien van transparantie rond het betrokkenheidsbeleid en stembeleid, zoals vastgelegd in de herziene EU-richtlijn aandeelhoudersrechten. De Stewardship Code onderstreept daarnaast het belang van aandeelhoudersbetrokkenheid voor het streven naar langetermijnwaardecreatie van de Nederlandse beursondernemingen, zoals vastgelegd in de Nederlandse Corporate Governance Code. Ook verlangt de code van institutionele beleggers de bereidheid om, eventueel samen met andere institutionele beleggers, een constructieve dialoog aan te gaan met de Nederlandse beursondernemingen en met andere belanghebbenden (stakeholders). De Stewardship code treedt per 1 januari 2019 in werking. Pensioenfonds Achmea publiceert al jaarlijks het verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap. Deze zal vervangen worden door een verantwoordingsdocument over hoe de Stewardship code door Pensioenfonds Achmea is geïmplementeerd. In de besturen steeg het aandeel vrouwen van 7,4% in 2012 naar 10,7% eind In de RvC nam het aandeel vrouwen in dezelfde periode toe van 9,8% naar 15,0%. De stijging in de RvC komt vooral door de inspanningen van de top-200 grootste bedrijven. Inzicht in interne beloningsverhoudingen van AEXondernemingen Op grond van de herziene corporate governance code worden alle beursgenoteerde ondernemingen vanaf boekjaar 2017 geacht om in het remuneratierapport verslag te doen van de beloningsverhoudingen binnen de onderneming. Alle AEXondernemingen die tot nu toe hun bestuursverslag 2017 hebben gepubliceerd, passen deze best practice bepaling toe. Hierdoor is het inzichtelijke geworden dat er grote verschillen bestaan tussen de interne beloningsverhoudingen van de AEX ondernemingen. Voor de berekening van de zogenoemde loonkloof gaan bijna alle AEX-ondernemingen uit van de totale beloning (dus inclusief bonussen) van de bestuursvoorzitter en van de gemiddelde totale beloning van alle werknemers van de onderneming, waar dan ook werkzaam. Op basis van de opgaaf in de remuneratierapporten kent Heineken de grootste loonkloof: de bestuursvoorzitter verdient 215x meer dan de gemiddelde werknemer. De bierproducent wordt gevolgd door Ahold Delhaize (114x), RELX (93,5x), Philips (56x), Randstad (52x), SBM Offshore (37x), KPN (36x), ASML (32x) en Vopak (17,3x). Aantal vrouwelijke bestuurders en commissarissen stijgt maar mondjesmaat In maart is de Bedrijvenmonitor Topvrouwen 2017 gepubliceerd van de Commissie Princen. Uit het rapport blijkt dat eind 2016 slechts 16,7% van de ondernemingen het wettelijke streefcijfer van ten minste 30% vrouwen in het bestuur (RvB) had gerealiseerd. 23,4% van de ondernemingen had eind 2016 ten minste 30% vrouwelijke commissarissen. Meer dan de helft van de bedrijven legt in het bestuursverslag niet uit waarom het streefcijfer niet is gehaald, ondanks een wettelijke plicht hiertoe. Het percentage vrouwen in besturen en raden van commissarissen (RvC s) van de 5000 grootste Nederlandse bedrijven stijgt nog wel, maar in een heel laag tempo. 18

19 5 Bijlagen Bijlage 1: Uitgangspunten van het Global Compact van de Verenigde Naties Het VN Global Compact verlangt van bedrijven dat zij binnen hun invloedssfeer een aantal kernwaarden op het gebied van mensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anticorruptie omarmen, ondersteunen en uitoefenen. Bedrijven die het VN Global Compact initiatief onderschrijven, verbinden zich ertoe de onderstaande doelstellingen en waarden te steunen bij het uitvoeren van hun activiteiten: Mensenrechten 1e principe: Bedrijven dienen binnen de eigen invloedssfeer de internationaal vastgelegde mensenrechten te ondersteunen en te respecteren; en 2e principe: er voor te zorgen dat zij niet medeplichtig zijn aan schendingen van de mensenrechten. Arbeidsnormen 3e principe: Bedrijven dienen de vrijheid van vakvereniging en de effectieve erkenning van het recht op collectieve onderhandelingen te handhaven; 4e principe: alle vormen van verplichte en gedwongen arbeid te elimineren; 5e principe: zich in te spannen voor de effectieve afschaffing van kinderarbeid; en 6e principe: discriminatie met betrekking tot werk en beroep te bestrijden. Milieu 7e principe: 8e principe: 9e principe: Anticorruptie 10e principe: Bedrijven dienen het voorzichtigheidsbeginsel te hanteren met betrekking tot milieukwesties; initiatieven te ondernemen om grotere verantwoordelijkheid op milieugebied te bevorderen; en de ontwikkeling en verspreiding van milieuvriendelijke technologieën te stimuleren. Bedrijven dienen alle vormen van corruptie, inclusief afpersing en omkoping, tegen te gaan. De principes van het Global Compact zijn gebaseerd op internationale verdragen, onder andere afgeleid van de Universele verklaring van de rechten van de mens, de verklaring van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) inzake de fundamentele arbeidsrechten, en van de verklaring van Rio met betrekking tot milieu en ontwikkeling. Bijlage 2: Bepalingen Nederlandse Corporate Governance Code IV.4 Verantwoordelijkheid institutionele beleggers Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers Principe Institutionele beleggers handelen primair in het belang van hun achterliggende begunstigden of beleggers en hebben een verantwoordelijkheid jegens hun achterliggende begunstigden of beleggers en de vennootschappen waarin zij beleggen om op zorgvuldige en transparante wijze te beoordelen of zij gebruik willen maken van hun rechten als aandeelhouder van beursvennootschappen. Best practice bepalingen IV.4.1 Institutionele beleggers (pensioenfondsen, verzekeraars, beleggingsinstellingen, vermogensbeheerders) publiceren jaarlijks in ieder geval op hun website hun beleid ten aanzien van het uitoefenen van het stemrecht op aandelen die zij houden in beursvennootschappen. IV.4.2 Institutionele beleggers doen jaarlijks op hun website en/of in hun jaarverslag verslag van de uitvoering van hun beleid ten aanzien van het uitoefenen van het stemrecht in het betreffende boekjaar. IV.4.3 Institutionele beleggers brengen ten minste eenmaal per kwartaal op hun website verslag uit of en hoe zij als aandeelhouders hebben gestemd op de algemene vergaderingen van aandeelhouders. Verantwoordelijkheid van aandeelhouders Principe Aandeelhouders gedragen zich ten opzichte van de vennootschap, haar organen en hun medeaandeelhouders naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid. Hieronder valt de bereidheid om een dialoog met de vennootschap en medeaandeelhouders aan te gaan. Best practice bepaling IV.4.4. Een aandeelhouder oefent het agenderingsrecht slechts uit nadat hij daaromtrent in overleg is getreden met het bestuur. Wanneer een of meer aandeelhouders het voornemen heeft de agendering te verzoeken van een onderwerp dat kan leiden tot wijziging van de strategie van de vennootschap, bijvoorbeeld door het ontslag van één of meer bestuurders of commissarissen, wordt het bestuur in de gelegenheid gesteld een redelijke termijn in te roepen om hierop te reageren (de responstijd). Dit geldt ook voor een voornemen als hiervoor bedoeld dat strekt tot rechterlijke machtiging voor het bijeenroepen van een algemene vergadering op grond van artikel 2:110 BW. De betreffende aandeelhouder respecteert de door het bestuur ingeroepen responstijd in de zin van best practice bepaling II.1.9. IV.4.5. Een aandeelhouder stemt naar zijn eigen inzicht. Van een aandeelhouder die gebruikt maakt van stemadviezen van derden wordt verwacht dat hij zich een eigen oordeel vormt over het stembeleid van deze stemadviseur en de door deze verstrekte stemadviezen. IV5.5. Indien een aandeelhouder een onderwerp op de agenda heeft laten plaatsten, licht hij dit ter vergadering toe en beantwoordt hij indien nodig vragen hierover. Bijlage 3: Voortgang Global Compact Dialogen Periode januari 2018 juli