Handreiking Omgaan met KRW-maatlatten (versie 2012)

Transcriptie

1 Handreiking Omgaan met KRW-maatlatten (versie 2012) INHOUDSOPGAVE 0 SAMENVATTING 1 1 INLEIDING 2 2 ACHTERGROND VAN DE KRW SYSTEMATIEK VOOR OPPERVLAKTEWATER 3 3 ACTUALISATIE KRW MAATLATTEN IN ACTIES VOOR DE 2 E PLANPERIODE REFERENTIES 16 Blz. Project Aanpassingen KRW maatlatten voor natuurlijke watertypen 18 oktober 2012 Royal HaskoningDHV in opdracht van Werkgroep Ecologische Maatlatten/RWS Waterdienst Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012) i

2

3 0 SAMENVATTING Voor de eerste ronde stroomgebiedsbeheerplannen voor de Kaderrichtlijn Water (KRW) die in 2009 zijn gepubliceerd zijn maatlatten ontwikkeld en toegepast om de biologische toestand van oppervlaktewateren te meten en classificeren. Naar aanleiding van een evaluatie naar het gebruik van de maatlatten en de internationale intercalibratie zijn diverse studies uitgevoerd naar aanpassingen en verbeteringen van de maatlatten. Dit heeft in 2012 geresulteerd in een nieuw document Referenties en maatlatten voor natuurlijke watertypen voor de kaderrichtlijn water Dit vervangt de eerdere versie uit Voorliggende handreiking biedt de waterbeheerder handvatten voor het omgaan met de oude en met de nieuwe, aangepaste maatlatten bij de volgende gebruiksdoelen: - Het toetsen van de voortgang van de ecologische toestand en het vaststellen of er wel of niet sprake is van achteruitgang; - De heroverweging van de statustoewijzing; - De actualisatie van de doelen (GEPs) voor sterk veranderde en kunstmatige wateren. Hoofdstuk 2 geeft een samenvattend beeld van de plaats van de maatlatten in de beoordelingssystematiek van de KRW. Het gaat daarbij om de toestandsbepaling, de statustoewijzing en de doelafleiding. Hoofdstuk 3 behandelt de aanpassingen in de maatlatten die in de actualisatie van 2012 zijn doorgevoerd. Per biologisch kwaliteitselement zijn de aanpassingen en gevolgen beknopt beschreven en is de relatie met oude maatlat aangegeven. Uit analyses blijkt dat er doorgaans geen eenduidige relatie bestaat tussen de oude en nieuwe Ecologische Kwaliteitsratio s (EKR s). Het laatste hoofdstuk behandelt de acties die de waterbeheerders moeten nemen ter voorbereiding van SGBP2 op het gebied van de ecologische toestand van oppervlaktewateren. Met instructieregels is aangegeven voor welke actie welke versie van de maatlatten en van de toetsingsprogrammatuur QBWat gebruikt moet worden. De oude maatlatten zijn nog slechts te gebruiken voor het vaststellen van geen achteruitgang in de biologische toestand over de eerste planperiode. De nieuwe maatlatten moeten gebruikt worden voor alle voorbereidende werkzaamheden voor SGBP2 ( ). Deze handreiking is in opdracht van de landelijke Werkgroep Ecologische Maatlatten opgesteld en bekrachtigd door MRE. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

4 1 INLEIDING Waarom deze handreiking? De KRW kent een 6 jaarlijkse planperiode en cyclus waarbij de waterbeheerder in het Stroomgebiedsbeheerplan de status en milieudoelen voor waterlichamen beschrijft, de milieutoestand op bepaalde momenten toetst aan de doelen en waar nodig maatregelen treft om de toestand te verbeteren. Het effect van de maatregelen op de toestand wordt vervolgens weer gevolgd en getoetst om te bepalen of de maatregelen voldoende zijn en of dit eventueel moet leiden tot nieuwe doelen. In het kader van de actualisatie van de SGBPs in 2015 wordt de toekenning van de status sterk veranderd en kunstmatig voor oppervlaktewateren opnieuw bezien en gemotiveerd. In 2012 zijn de KRW-maatlatten voor natuurlijke watertypen op een aantal punten aangepast, naar aanleiding van het intercalibratieproces en een evaluatie in Deze aanpassingen hebben tot gevolg dat er een ander meet- en toetsresultaat berekend wordt op basis van dezelfde monitoringsgevens: de EKR kan afwijken ten opzichte van de EKR die met de oude maatlat is berekend. Voorliggende Handreiking biedt de waterbeheerders handvatten hoe om te gaan met: - Het toetsen van de voortgang van de ecologische toestand en het vaststellen of er wel of niet sprake is van achteruitgang; - De heroverweging van de statustoewijzing; - De actualisatie van de doelen (GEPs) voor sterk veranderde en kunstmatige wateren. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

5 2 ACHTERGROND VAN DE KRW SYSTEMATIEK VOOR OPPERVLAKTEWATER Milieudoelen Het hoofddoel voor elk oppervlaktewaterlichaam is de Goede Toestand. Deze is samengesteld uit de Goede Chemische Toestand en de Goede Ecologische Toestand. De Goede Chemische Toestand betreft generieke normen voor prioritaire chemische stoffen en valt buiten beschouwing van deze Handreiking. De Goede Ecologische Toestand (GET) is het milieudoel voor de ecologische toestand van oppervlaktewateren (KRW art 4.1a ii). De GET wordt gedefinieerd als een geringe afwijking van de onverstoorde staat (de referentie). De goede ecologische toestand is per watertype bepaald volgens wetenschappelijke criteria, zonder dat bij de bepaling daarvan rekening mag worden gehouden met maatschappelijke afwegingen. Het ambitieniveau is internationaal geharmoniseerd. Referentie, GET en de rest van de maatlat zijn juridisch vastgelegd en beschreven in Referenties en maatlatten voor natuurlijke watertypen voor de kaderrichtlijn water (STOWA, 2007a). Dit document is in 2012 geactualiseerd (STOWA, 2012a) en vervangt het eerstgenoemde. Wanneer de GET niet gehaald kan worden als gevolg van redelijkerwijs onomkeerbare ingrepen in de hydromorfologie, dan mag het waterlichaam de status sterk veranderd krijgen. Gegraven waterlichamen kunnen de status kunstmatig krijgen. Voor sterk veranderde en kunstmatige waterlichamen worden per waterlichaam doelstellingen afgeleid. Deze afgeleide doelstelling is het Goed Ecologisch Potentieel (GEP). De basis voor de afleiding van het GEP is de goede ecologische toestand van het meest gelijkende natuurlijke watertype. Beoordeling ecologische toestand De beoordeling van de ecologische toestand gebeurt aan de hand van de volgende kwaliteitselementen: - Biologische kwaliteitselementen: Fytoplankton, Overige Waterflora, Macrofauna en Vis; - Hydromorfologische kwaliteitselementen zoals stroming, - Algemene fysische en chemische kwaliteitselementen: thermische omstandigheden, zuurstofhuishouding, zoutgehalte, verzuringsgraad, nutriënten en doorzicht; - Specifieke verontreinigende chemische stoffen. De beoordeling van de biologische toestand vormt de kern van de beoordeling van de ecologie. Het eindoordeel voor de biologische toestand wordt bepaald door de laagste score voor deze kwaliteitselementen. Per kwaliteitselement zijn er verschillende deelmaatlatten, die gezamenlijk het oordeel per kwaliteitselement bepalen. De hydromorfologische toestand is alleen relevant voor het onderscheid tussen goed en zeer goed. Er hebben geen aanpassingen plaatsgevonden en dit onderdeel komt in deze handreiking verder niet aan de orde. De parameters van de fysisch-chemische toestand zijn ondersteunend aan de biologie. De fysisch-chemische parameters dienen te waarborgen dat een goede biologische toestand kan worden bereikt en gehandhaafd, zonder dat afwenteling naar andere waterlichamen plaats vindt. Bij de beoordeling spelen ze alleen een bepalende rol als de biologie in de goede toestand verkeert. Wanneer dat niet het geval is hebben ze een diagnostische functie: ze kunnen duiden op een mogelijke oorzaak voor het niet voldoen aan de goede toestand. De normen voor de fysisch-chemische parameters zijn afgestemd op de biologische parameters. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

6 Voor specifiek verontreinigende stoffen wordt beoordeeld of deze voldoen aan de geldende normen. Aanpassing van de normen volgt niet uit de genoemde aanleiding. Dit onderdeel wordt in deze Handreiking verder buiten beschouwing gelaten. Maatlatten voor bepaling biologische toestand Om het toetsen van de huidige ecologische toestand kwantificeerbaar en reproduceerbaar te maken zijn voor de natuurlijke watertypen de zogenaamde KRW maatlatten afgeleid (STOWA, 2012a). Deze zijn ontwikkeld met inachtneming van de voorschriften in bijlage 5 van de KRW. Dit houdt in dat er 5 kwaliteitsklassen zijn over de schaal van ecologische Kwaliteitsratio (EKR) die tussen 0 en 1 ligt. Voor waterlichamen die nog natuurlijk van karakter zijn of dat weer kunnen worden, is de doelstelling de Goede Ecologische Toestand (GET), met andere woorden een EKR van 0,6 of hoger. De meetmethode van de maatlatten is voor natuurlijke en sterk veranderde waterlichamen gelijk, maar de hoogte van het doel ligt op een ander niveau. Voor een deel van de kunstmatige watertypen (sloten en kanalen) zijn default maatlatten opgesteld, vergelijkbaar met de maatlatten voor natuurlijke wateren. De aanpassingen aan de maatlatten voor natuurlijke wateren in 2012 zijn ook van invloed op deze defaults en om die reden worden de defaults voor sloten en kanalen ook geactualiseerd (STOWA, 2007b; STOWA, 2012b). Statustoekenning en afleiding doelen De status sterk veranderd of kunstmatig is alleen van toepassing voor oppervlaktewaterlichamen. De afgeleide doelen hebben uitsluitend betrekking op de biologische, algemeen fysisch-chemische- en hydromorfologische parameters van de ecologische toestand. Het toekennen van de status sterk veranderd 1 is alleen toegestaan als voldaan is aan een aantal voorwaarden: voor het bereiken van de Goede Ecologische Toestand in het betreffende waterlichaam zijn maatregelen nodig die significante negatieve effecten hebben op functies (KRW art 4.3a), het doel waarvoor in de hydromorfologie is ingegrepen kan redelijkerwijs (technische haalbaarheid en onevenredig hoge kosten) niet op een andere, voor het milieu gunstiger, manier worden bediend (KRW art 4.3b), het niet kunnen behalen van de Goede Ecologische Toestand is het gevolg van hydromorfologische ingrepen, de toekenning van de status moet elke zes jaar gemotiveerd worden in de stroomgebiedbeheerplannen. Onder hydromorfologische ingrepen worden veranderingen in de hydrologische en en/of morfologische omstandigheden van het waterlichaam verstaan. Bij het afleiden van doelen (GEP's) mogen alleen de effecten van deze typen veranderingen in rekening worden gebracht. Emissies uit antropogene diffuse- en puntbronnen behoren daar niet toe. Ook niet als dit historische bronnen zijn, zoals door vroegere belasting opgeladen 1 De KRW maakt qua procedure geen onderscheid tussen kunstmatig en sterk veranderd. In Nederland wordt eenvoudig geredeneerd gegraven=kunstmatig. De Europese Commissie beveelt aan om de status kunstmatig te heroverwegen als de GET van meest gelijkend type kan worden gehaald. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

7 (water)bodems. Alleen indien de belasting aan stoffen het directe gevolg is van een hydromorfologische verandering, zoals kwel van natuurlijk nutriënten- of zoutrijk water in diepe polders, kan dit worden verrekend. In een Europees richtsnoer 2 wordt een werkwijze beschreven voor de statustoekenning en het afleiden van doelen. Het afleiden van GEP's is in principe een exercitie waarin de effecten van hydromorfologische ingrepen en mogelijke maatregelen op de onverstoorde staat worden verrekend. Deze benadering bleek niet altijd goed aan te sluiten op de praktijk van het waterbeheer en te stuiten op hiaten in kennis. Om dit te ondervangen is een meer pragmatische benadering uitgewerkt: de Praagse methode 3. Deze methode heeft als uitgangspunt de actuele situatie in het waterlichaam. Vervolgens wordt bepaald wat het maximaal ecologisch potentieel is gegeven alle haalbare maatregelen. 'Haalbaar' is daarbij afgebakend zoals hierboven beschreven op grond van KRW art 4.3 a en b. Dat betekent dat de kosten van de maatregel zelf niet mogen worden meegenomen. Beide methoden zouden moeten leiden tot dezelfde GEP's. Om een uniforme werkwijze binnen Nederland te bewerkstelligen en om de waterbeheerder hulp te bieden bij de statustoekenning, het afleiden van ecologische doelen en het samenstellen van een haalbaar pakket aan maatregelen hebben Rijk en waterbeheerders een handreiking 4 opgesteld (STOWA, 2006). Deze geeft aan welke stappen op welke wijze moeten worden doorlopen om tot doelen voor sterk veranderde en kunstmatige waterlichamen te komen. Daarnaast zijn voor veelvoorkomende kunstmatige waterlichamen default-doelen opgesteld die met verwijzing kunnen worden overgenomen. 2 Europese Guidance (richtsnoer) nr 4, Identification and Designation of Heavily Modified and Artificial Water Bodies ( dancesnos4sheavilysmo/_en_1.0_&a=d) en Guidance nr 13: Overall Approach to the Classification of Ecological Status and Ecological Potential ( ssification_ecologica/_en_1.0_&a=d). 3 Bijlage van het Technisch Rapport van de EU: WFD and Hydromorphological Pressures ( dromorphology/technical_reportpdf/_en_1.0_&a=d). 4 Handreiking MEP/GEP (STOWA, 2006) ( In de handreiking is nog sprake van 'herschalen' van maatlatten. Dit kan worden genegeerd. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

8 3 ACTUALISATIE KRW MAATLATTEN IN 2012 De evaluatie van de maatlatten in 2009/2010 (Hoijtink et al, 2012) leverde een groot aantal mogelijke verbeterpunten en wensen op. Vervolgens heeft een prioritering plaatsgevonden en zijn de maatlatten met de meeste knelpunten onder handen genomen. Dit heeft geresulteerd in een nieuw referentiedocument (STOWA, 2012a) 5. Dit betekent dat in de maatlatten versie 2012 de volgende maatlatten voor kwaliteitselementen zijn aangepast: - Fytoplankton in diepe meren (M20) - Fytoplankton de kust- en overgangswateren - Fytobenthos in R-typen (exclusief R4,5,6) - Macrofyten in alle officiële M- en R-typen - Angiospermen in kust- en overgangswateren - Macrofauna in getijderivieren (R8) - Macrofauna in zwak brakke wateren (M30) - Macrofauna in de kust- en overgangswateren - Vissen in meren - Vissen in beken (niet in de grote rivieren: R7,8,16) - Vissen in overgangswateren (O2) - Nutriënten in R-typen Een analyse van toetsingsresultaten met de oude en de nieuwe maatlatten laat geen eenduidig verband zien. De score kan zowel hoger als lager zijn. Gevolgen per kwaliteitselement Kwaliteitselement Fytoplankton Er verandert vrijwel niets. Voor Kustwateren is naar aanleiding van de intercalbratie afstemming bereikt met de buurlanden over de klassengrenzen voor deelmaatlat Chlorofyl-a. In de praktijk worden al de door Nederland gehanteerde grenzen gebruikt. Voor M20 zijn de chlorofylnormen iets minder streng geworden. Kwaliteitselement Overige waterflora De deelmaatlat voor Fytobenthos is voor alle typen Rivieren gevalideerd. Voor het watertype R13 (snelstromende bovenloop op zand) is een nieuwe maatlat gemaakt op basis van de Trofic Index TI. Deze wijkt sterk af van de eerdere maatlat (Bijlage 1, figuur 1). Voor de typen R17 (snelstromende bovenloop op kalkhoudende bodem) en R18 (snelstromende middenloop/benedenloop op kalkhoudende bodem) is de beoordeling iets minder streng geworden (Bijlage 1 figuur 2). Voor de overige typen zijn er geen veranderingen. 5 NB: voor de kunstmatige watertypen (sloten en kanalen) zijn op dit moment nog geen aanpassingen doorgevoerd, maar is het de bedoeling om deze maatlatten wel nog in 2012 door te lichten en waar nodig aan te passen Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

9 Voor de deelmaatlat Macrofyten zijn de maatlatten het ingrijpendst aangepast (zie tekstkader). Zo is het begrip begroeibaar areaal eenduidiger gedefinieerd, zodat er geen ruimte meer is voor verschillende interpretaties. Daarnaast is de score minder afhankelijk gemaakt van de monitoringsinspanning. Het gevolg is een meer consistente beoordeling. De internationale intercalibratie heeft hier geleid tot kleine aanpassingen aan maatlatgrenzen. Uit een analyse blijkt dat er voor macrofyten geen eenduidig verband bestaat tussen de resultaten van de oude en de nieuwe maatlatten (zie Bijlage 1, figuur 3). Dit betekent dat de huidige toestand voor alle waterlichaam opnieuw berekend moet worden met de nieuwste versie van QBWat. De veranderingen voor macrofyten die de meeste gevolgen hebben voor de resultaten zijn: abundantie groeivorm oever: de beoordeling van de breedte en van de lengte van de oevervegetatie wordt afzonderlijke gemeten en beoordeeld; abundantie groeivorm submers in diepe meren: de beoordeling wordt gebaseerd op maximum diepte van begroeiing in plaats van percentage bedekking; soortensamenstelling: de scores per soort zijn geheel herzien, onder andere met negatieve scores, en een hoog soortenaantal leidt niet meer automatisch tot een hoge score; aggregatie van waarnemingen vóór beoordeling wordt geminimaliseerd: beoordeling vindt in principe per meetpunt plaats, waarna de beoordelingen over een waterlichaam worden geaggregeerd; internationale afstemming heeft geleid tot verschuiving van de maatlatgrenzen. De belangrijkste effecten hiervan zijn: het effect van monitoringinspanning op de score is geminimaliseerd; ruimtelijke variatie speelt een minder prominente rol in de beoordeling; er is meer duidelijkheid over wat met begroeibaar areaal wordt bedoeld; de beoordeling van oeverbegroeiing van meren komt meer overeen met beoordeling van de vissenmaatlat; er is internationale afstemming bereikt; er is een lichte toename van monitoringsbehoefte in meren (abundantie oeverbegroeiing en groeivormen drijfblad en emers langs de oever); er is een afname van monitoringsbehoefte in sterk veranderde wateren die weinig ruimtelijke variantie hebben; de dwingende voorschriften voor aantal meetpunten en strata vervallen. Kwaliteitselement Angiospermen Voor Kust- en Overgangswateren worden de deelmaatlatten voor kwelders en voor zeegras aangepast door meer rekening te houden met natuurlijke variaties. Dit betekent dat de beoordeling iets minder streng wordt. Kwaliteitselement Macrofauna Voor het type R8 (zoet getijdewater) bestond eerder nog geen (bestuurlijk) vastgestelde maatlat voor dit kwaliteitselement. Voor de Kust- en Overgangswateren ontbrak een (bestuurlijk) vastgestelde deelmaatlat voor zoöbenthos. Deze zijn nu beide aangevuld. Voor de overige natuurlijke watertypen zijn er geen aanpassingen. Kwaliteitselement Vissen De beoordeling voor vis in Meren is minder afhankelijk gemaakt van de monitoringsinspanning door het schrappen van de deelmaatlat die gebaseerd was op het absolute aantal vissoorten. De beoordeling voor vis in rivieren is minder afhankelijk Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

10 gemaakt van de monitoringsinspanning door de deelmaatlat die gebaseerd was op het absolute aantal vissoorten relatief te maken. De maatlat is hiermee nauwkeuriger geworden. Naar verwachting is het effect van maatregelen dan ook beter zichtbaar in het toestandsoordeel. De relatie tussen de oude en nieuwe maatlat is in bijlage 1 in figuren 4 en 5 geïllustreerd. Voor Rivieren en Overgangswateren veranderen de maatlatgrenzen in zeer geringe mate als gevolg van de internationale intercalibratie. In 2012 is getracht een bruikbare visdeelmaatlat voor Aal op te stellen, maar dat bleek niet mogelijk. Kwaliteitselementen nutriënten Uit recente ecologische informatie is gebleken dat voor een aantal natuurlijke watertypen uit de categorie Rivieren een aanscherping van de normen voor totaalstikstof van 4,0 naar 2,3 mg N/l en totaal-fosfor 0,12/0,14 naar 0,11 mg P/l noodzakelijk is om consistent te zijn met de biologische parameters. De beoordeling van de biologie verandert er niet door, maar het geeft beter inzicht in oorzaken bij het niet behalen van de goede biologische toestand. In een analyse is onderzocht of er een bepaalde vaste verhouding tussen de resultaten van de oude en nieuwe maatlatten te vinden is. Dit blijkt niet het geval te zijn. De aanpassingen zijn meestal dermate ingrijpend dat dit tot andere resultaten leidt, zonder een systematisch verband. Bij de beoordeling van het kwaliteitselement nutriënten spelen twee zaken: Ten eerste is de norm voor P en vooral N in enkele stromende wateren aangescherpt. Ten tweede is gebleken dat de toetsprogrammatuur (Aquokit) het kwaliteitselement nutriënten tot nu toe niet correct heeft beoordeeld. P en N zijn als one-out-all-out meegenomen, terwijl het eigenlijk voldoende is als één van beide voldoet (immers dan wordt de groei van algen al gelimiteerd) 6. Met andere woorden, binnen het kwaliteitselement nutriënten hadden P en N als one-in-all-in moeten worden beoordeeld. Dit leidt tot een versoepeling voor nutriënten, maar heeft minder invloed op het oordeel voor de totale fysische-chemie en nog minder voor de ecologische toestand, omdat andere factoren dan ook een rol spelen. Met het overnemen van de aangepaste normen, wordt ook de methodiek aangepast. Dit zal over het algemeen tot een beter oordeel leiden. Indien er voor het kwaliteitselement nutriënten desondanks toch een verslechtering optreedt van de situatie 2009 (oude maatlat en onjuiste methode) ten opzichte van 2015 (nieuwe maatlat, juiste methode), kan dit komen door de aangescherpte normen. Als dat het geval is, dan de beheerders dat in de motivatie vermelden. Toetsing met QBWat De aangebrachte aanpassingen leiden dus vooral in 2012 tot de situatie dat zowel de oude als de nieuwe maatlatten toegepast moeten kunnen worden. Om die reden is 6 De beoordeling van het andere nutriënt is wel relevant vanwege de afwentelingsproblematiek. Het gehalte hoeft dan weliswaar niet aan de norm te voldoen, er mag ook geen sprake zijn van afwenteling naar benedenstroomse waterlichamen. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

11 QBWat zodanig omgebouwd dat de nieuwste update (versie 5) zowel de oude als de nieuwe maatlattoetsing kan uitvoeren. Instructieregel Voor de toetsing van de huidige toestand voor de 2 e planperiode (bepaling huidige toestand, heroverweging statustoekenning, actualisatie doelen) dient alleen QBWat versie 5 (optie maatlatten 2012) gebruikt te worden. Instructieregel Het verschil in EKR van de toestandsbepaling in 2012 (oude maatlat) en begin 2013 (nieuwe maatlat) kan worden gebruikt als eerste inschatting van het effect van nieuwe maatlatten. Vervolgens is er voor de waterbeheerders in 2013 voldoende tijd om een nauwkeurigere analyse te maken van de gevolgen van de maatlatverbeteringen. In de nieuwe versie van QBWat is de mogelijkheid toegevoegd om de eenheid van het veld/kolom waarde in een apart veld/kolom toe te voegen. Dit is niet verplicht, maar wordt wel aanbevolen om de eenduidigheid en traceerbaarheid te vergroten. De oude invoerbestanden kunnen ongewijzigd in QBWat 5 ingelezen worden voor toetsing aan de oude maatlatten. Voor toepassing van de nieuwe maatlatten dienen invoerbestanden voor sommige typen en sommige (deel)maatlatten aangepast te worden om een volledige beoordeling mogelijk te maken (voor details zie Handleiding QBWAt versie 5.0). De benodigde aanvullingen betreffen per monster: - macrofyten: maximale diepte, breedte en lengteverhouding oeverbegroeiing, eventueel zone-aanduiding. - macrofauna M30: het chloridegehalte - vis: maatvoering snoekbaars Met nieuw aangemaakte invoerbestanden kunnen ook de oude maatlatten berekend worden. Op dit moment is het nog onduidelijk welke gevolgen de aanpassingen hebben voor de sloten en kanalen. Deze Handreiking zal tzt daarop aangepast worden. Relatie van nieuwe maatlatten met monitoring Een uitgangspunt bij de aanpassingen van de maatlatten is geweest om de gevolgen voor de monitoring zo klein mogelijk te houden. Voor vrijwel alle kwaliteitselementen geldt dat de aanpassingen geen consequenties hebben voor de monitoringsinspanning. macrofyten Voor macrofyten is de maatlat zodanig aangepast dat in het veld eenduidiger te bepalen is hoe de opname gemaakt moet worden. Dit voldoet nog steeds aan de beschrijving in het Handboek Hydrobiologie (Bijkerk, 2010). Voor de diepe meren (Mxx) is een belangrijke wijziging dat voor de deelmaatlat submers de diepte in het QBWat invoerbestand aanwezig moet zijn in plaats van een bedekkingspercentage. De Werkgroep Ecologische Maatlatten zal in overleg met RAM nog een instructie over de KRW-monitoring (een aanpassing van het Protocol Toetsen en Beoordelen) publiceren ter voorbereiding van SGBP2. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

12 Samenvattend overzicht maatlataanpassingen Tabel 3.1: Gewijzigde (x) kwaliteitselementen voor de formeel goedgekeurde natuurlijke KRW watertypen. MEREN Fytoplankton Overige Waterflora Macrofauna Vis fytobenthos macrofyten M12 X M14 X X M20 X X X M21 X X M23 X M27 X M30 X X M31 X X M32 X X RIVIEREN Fytoplankton Overige Waterflora Macrofauna Vis fytobenthos macrofyten R4 Nvt X X R5 Nvt X X R6 Nvt X X R7 Nvt X R8 Nvt X X R12 Nvt X X R13 Nvt X X X R14 Nvt X X X R15 Nvt X X X R16 Nvt X R17 Nvt X X X R18 Nvt X X X KUST- EN Overige Waterflora OVERGANG Fytoplankton Macrofauna Vis SWATEREN fytobenthos angiospermen O2 X X X X K1 X nvt K2 X X nvt K3 X nvt Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

13 4 ACTIES VOOR DE 2 E PLANPERIODE De aanpassingen aan de KRW maatlatten in 2012 kunnen gevolgen hebben voor: - Het toetsen van de voortgang van de toestand en het bepalen of er sprake is van achteruitgang; - De heroverweging van de statustoewijzing; - De herziening van de ecologische doelen. Toetsing voortgang huidige toestand In de SGBP's van 2009 zijn zowel de (toenmalige) huidige toestand opgenomen als de doelen voor alle oppervlaktewaterlichamen in de stroomgebieden. De nieuwe maatlatten zijn van toepassing voor de volgende planperiode ( ) en vormen vanaf heden het vertrekpunt voor de toestandsbepaling om te bepalen wat de resterende opgave is (zie verder). NB: de default maatlatten voor kunstmatige watertypen (sloten en kanalen) worden in een aanvullend traject geactualiseerd. Instructieregel: Het beoordelen van de ecologische toestand voor het bepalen van de resterende opgave geschiedt met de nieuwe versie van de maatlatten (QBWat versie 5 met optie maatlat 2012 ). Het beoordelen of er sprake is van achteruitgang geschiedt met de oude versie van de maatlatten (QBWat versie 5 met optie maatlat 2007 ). NB: Het jaartal van de QBWat versie is gekoppeld aan het jaartal van publicatie van de maatlatdocumenten. Instructieregel: De upload van de huidige toestand in het KRW-portaal (gepland in het Spoorboekje voor 1 juli en 1 okt 2012) betreft de huidige toestand met de oude maatlatten. Zodra de nieuwe maatlatten beschikbaar zijn kan de nieuwe huidige toestand geupload worden naar het KRW portaal. De oude toestand blijft behouden. Het bepalen van (geen) achteruitgang Bij de beoordeling van het al dan niet optreden van achteruitgang wordt de toestand van ieder kwaliteitselement aan het begin van de planperiode vergeleken met de toestand aan het eind van die periode. Nu de biologische maatlatten worden gewijzigd (en in 2013 worden GEP's mogelijk ook om andere redenen bijgesteld) kan straks niet zomaar 'het kleurtje' van 2009 worden vergeleken met dat van Als de beoordeling met de nieuwe maatlatten is versoepeld kan de toestand verslechteren en toch de kleur gelijk blijven. Als de beoordeling strenger wordt kan de situatie verbeteren, maar het oordeel van 'goed' naar 'matig' gaan. Om te voorkomen dat onjuiste conclusies worden getrokken, moet voor beide dezelfde biologische beoordelingssystematiek (lees maatlatten) worden gebruikt. Daarom wordt voor de beoordeling van achteruitgang de toestand van de periode ook berekend met de biologische beoordelingssystematiek van De uitkomst wordt vergeleken met het oordeel van 2009 om te bepalen of sprake is van achteruitgang. Indien dit het geval is moet dat worden gemotiveerd. Deze motivatie bestaat uit de redenen en voorwaarden genoemd in het Besluit Kwaliteiteisen en Monitoring Water en dat besluit valt onder de Wet milieubeheer en de Richtlijn (zie KRW art.4.6 en 4.7). Als Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

14 de redenen en voorwaarden niet of onvoldoende gemotiveerd kunnen worden, moet met aanvullende maatregelen de verslechtering ongedaan gemaakt worden. Instructieregel: Voor het bepalen van achteruitgang van biologische kwaliteitselementen wordt de beoordelingssystematiek van 2009 toegepast op monitoringsgegevens van vóór en na 2009 (QBWat versie 5, optie maatlat 2007). Bij beoordeling in een lagere toestandsklasse van het waterlichaam kan alleen verslechtering worden toegestaan na gemotiveerde toepassing van artikel 4.6 en 4.7 uit de KRW. In alle andere gevallen moeten extra maatregelen genomen worden om de verslechtering ongedaan te maken. Deze aanpak is in principe alleen vereist voor de biologische parameters. Voor nutriënten 7 (waarvan de norm GET in enkele typen is aangepast) en fysischchemische kwaliteitselementen geldt een andere werkwijze. Voor deze parameters kan eenvoudig naar de concentratie worden gekeken. Indien deze verslechtert kan de nieuwe maatlat worden toegepast op monitoringsgegevens voor de periode om na te gaan of hierbij een verslechtering van een toestandsklasse optreedt. Indien dit het geval is dan geldt dezelfde instructieregel als bij biologie. Expertoordelen In 2009 zijn de uitkomsten van de toetsprogrammatuur in veel gevallen aangepast door 'expert-oordelen'. Dit is begrijpelijk, omdat de beoordelingssystematiek en het monitoringsprogramma relatief nieuw waren. Maar het was niet transparant en reproduceerbaar. Het gebruik van expertoordelen wordt met ingang van heden daarom niet meer toegestaan. Wanneer het oordeel niet overeenkomt met de mening van deskundigen, dan moet in eerste instantie worden gekeken naar de wijze van monitoring (is die wel representatief?) en de doelbeschrijving (is het GEP correct?). Deze overwegingen kunnen bij de toelichting in het KRW-portaal (en daarmee transparant in de factsheets) worden meegegeven. Een speciaal geval is wanneer de invloed van exoten dominant is en niet goed door de biologische (deel)maatlat kan worden meegenomen. In dat geval bestaat de mogelijkheid om de (deel)maatlat 'uit te zetten' en niet mee te nemen in het totaal oordeel. Uiteraard dient dit gemotiveerd te worden in het KRW-portaal (en daarmee transparant in de factsheets). Instructieregel: Handmatig aanpassen van de toetsoordelen in het KRW portaal is niet meer toegestaan. 7 Bij de beoordeling van het kwaliteitselement nutriënten zijn P en N in 2009 apart beschouwd. Als één van beide niet goed was, dan kon dit al van invloed zijn op de ecologische beoordeling. In principe is het voor de ecologische toestand goed als er minstens één van beide op orde is. Met andere woorden, het beste oordeel van P en N is bepalend voor de toestand. Dit wordt tegelijk met de aanpassing van de biologische maatlatten verbeterd in de toetsprogrammatuur. Bij de beoordeling van achteruitgang dient ook naar het kwaliteitselement 'nutriënten' gekeken te worden en niet naar P en N afzonderlijk. Het overige nutriënt blijft overigens wel van belang in verband met de opgave rond afwenteling. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

15 Heroverweging statustoewijzing De KRW schrijft voor dat elke planperiode de toekenning van de status sterk veranderd of kunstmatig wordt heroverogen. Dat betekent niet dat al het werk voor de eerste stroomgebiedbeheerplannen opnieuw moet gebeuren. Wel moet worden beoordeeld of de argumenten voor toekenning van de status nog steeds van toepassing zijn. Nieuwe technieken, nieuw wetenschappelijk inzicht en veranderde maatschappelijke overwegingen kunnen aanleiding zijn tot de conclusie dat sommige ingrepen uit het verleden inmiddels wel omkeerbaar of beter mitigeerbaar blijken. Wellicht is er geen valide reden meer om de uitzonderingsstatus sterk veranderd toe te kennen. Daarnaast is het mogelijk dat met de nieuwe maatlat het GET wel bereikt wordt door een hogere score van de huidige toestand en/of een hogere score voor het effect van de geplande maatregelen. Instructieregel Voor de heroverweging van de statustoekenning wordt de nieuwe versie van de maatlatten gebruikt om de huidige toestand te beoordelen (QBWat versie 5, optie maatlat 2012). Actualisatie doelen De actualisatie van de maatlatten leidt tot een betere beoordeling en betere aansluiting op de monitoring. Voor natuurlijke waterlichamen leiden de aanpassingen niet tot een ander doel: het GET blijft op 0,6 op de natuurlijke maatlat. Door de aanpassing van de maatlat zelf hoort bij die 0,6 een iets andere fysieke toestand van het watersysteem die iets afwijkt van de oude situatie. De huidige toestand die aan het nieuwe doel getoetst wordt voor de 2 e planperiode, zal ook een andere EKR waarde op de maatlat hebben. Het is dus in theorie mogelijk dat de huidige toestand met de aangepaste maatlat niet meer of nu juist wel voldoet aan het GET. De gevolgen voor de sterk veranderde of kunstmatige waterlichamen zullen naar verwachting beperkt zijn. Het maatregelenpakket blijft immers een uitkomst van een maatschappelijke discussie en niet van een (wetenschappelijke) getalswaarde op een maatlat. Dit betekent dat een wijziging van de huidige toestand en de doelen niet automatisch hoeft te leiden tot een ander maatregelpakket. Instructieregel Voor de actualisatie van de doelen (GEP) voor sterk veranderde wateren wordt de nieuwe versie van de maatlatten gebruikt om de huidige toestand te beoordelen en om het effect van de geplande maatregelen in te schatten. De MEP/GEP handleiding blijft daarbij onverkort van toepassing (STOWA 2006). Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

16 Figuur 4.1 Illustratie gebruik oude en nieuwe maatlatten Stappenplan voorbereidingen SGBP2 Voor de voorbereiding van het gebiedsproces in 2013 kan het volgende stappenplan doorlopen worden om de consequenties van de maatlataanpassingen goed te kunnen overzien. Figuur 4.2 Stappenplan voorbereiden acties SGBP2 (BKE=biologisch kwaliteitselement) Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

17 Toelichting op stappenplan Bepaal voor elk waterlichaam voor de huidige toestand (over het monitoringsjaar 2011 of gemiddeld over voorafgaande periode conform Protocol Toetsen en Beoordelen) met de nieuwste versie van QBWat. (voor de oude maatlatten kunnen de toetsresultaten over 2011 of gemiddeld over voorafgaande periode gebruikt worden die met de oude versie van QBWat zijn berekend). Toets of de huidige toestand (peiljaar 2011) voor alle kwaliteitselement(en) voldoet aan GET op de nieuwe maatlat. (ook voor niet aangepaste maatlatten kan de huidige toestand gewijzigd zijn, hetzij door kwaliteitsverbetering, hetzij door middeling over jaren). Als enig kwaliteitselement niet aan het GET voldoet, (her)overweeg dan de statustoewijzing sterk veranderd : Zijn er voor het bereiken van de Goede Ecologische Toestand in het betreffende waterlichaam maatregelen nodig die significante negatieve effecten hebben op functies (KRW art 4.3a)? Is het kunnen behalen van de Goede Ecologische Toestand niet het gevolg van hydromorfologische ingrepen? Is het doel waarvoor in de hydromorfologie is ingegrepen niet redelijkerwijs (technische haalbaarheid en onevenredig hoge kosten) op een andere, voor het milieu gunstiger, manier worden bediend (KRW art 4.3b) Zijn er goede argumenten om de doelafleiding voor de GEPs volgens de Praagse methode opnieuw uit te voeren voor alle sterk veranderde watertypen?: Er zijn meer en betere monitoringsgegevens beschikbaar zodat de huidige toestand (de basis van de GEP-afleiding) en de effectinschatting van de haalbare maatregelen op de nieuwe maatlat beter plaats kan vinden en minder op expert judgement gebaseerd kan zijn (bijvoorbeeld voor vis). Voor elk watertype (en dus elk waterlichaam) is er ten minste één kwaliteitselement waarin aanpassingen hebben plaatsgevonden. De maatlataanpassingen zijn verricht omdat de maatlatten in de praktijk niet goed bleken te werken. Eerdere resultaten zijn dus beperkt valide. De methodiek van de GEP afleiding (Praagse methode) is niet gewijzigd ten opzichte van De waterbeheerder kan ervoor kiezen de GEP afleiding te beperken tot het hoogst nodige. Daarbij zijn de volgende aanwijzingen bruikbaar: Zoek in tabel 1 op voor welke kwaliteitselement(en) de maatlat(ten) aangepast zijn voor het watertype van het betreffende waterlichaam. Als een bepaald kwaliteitselement al een GEP had als doel én de maatlat is aangepast én de huidige toestand voldoet nog niet aan het GET op de nieuwe maatlat, dan blijft de motivering voor de sterk veranderde status gelijk aan de oorspronkelijke motivering voor de 1 e planperiode. Voor de kwaliteitselementen die zowel in 2006 als in 2012 hetzelfde toetsresultaat aan het GET hadden: geen wijziging/actie. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

18 Instructieregel Het verschil in EKR van de toestandsbepaling in 2012 (oude maatlat) en begin 2013 (nieuwe maatlat) kan worden gebruikt als eerste inschatting van het effect van nieuwe maatlatten. Vervolgens is er voor de waterbeheerders in 2013 voldoende tijd om een nauwkeurigere analyse te maken van de gevolgen van de maatlatverbeteringen. REFERENTIES Bijkerk, R. (red) (2010) Handboek Hydrobiologie. Biologisch onderzoek voor de ecologische beoordeling van Nederlandse zoete en brakke oppervlaktewateren. STOWA Rapport , Amersfoort. Hoijtink, R, N. Evers, L. van Kouwen & E. Lammens (2012). Evaluatie KRW-maatlatten en afleiding ecologische doelen. H2O nr. 3 (2012) STOWA (2006) Handreiking MEP/GEP. STOWA (2007a). Referenties en maatlatten voor natuurlijke watertypen voor de kaderrichtlijn water. Red: Molen, D.T. van der & R. Pot. STOWA rapportnr /RWS-WD STOWA (2007b) Omschrijving GEP en maatlatten voor sloten en kanalen voor de kaderrichtlijn water. Red: Evers, C.N, & R.A.E. Knoben. STOWA rapportnr b/RWS WD STOWA (2012a), Referenties en maatlatten voor natuurlijke watertypen voor de kaderrichtlijn water Red: Molen, D.T. van der, R. Pot, C.N. Evers & L. van Nieuwerburgh. STOWA nr STOWA (2012b), Omschrijving MEP en maatlatten voor sloten en kanalen voor de kaderrichtlijn water Red: Evers, C.N, & R.A.E. Knoben. STOWA rapportnr = Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

19 EKR Fytobenhtos nieuwe maatlat (R14 R15 R17 R18) EKR Fytobenthos nieuwe maatlat (R13) BIJLAGE 1: Analyse van relaties tussen berekende EKRs met oude en verbeterde maatlatten. 1,0 0,8 y = -0,90x + 1,45 R² = 0,29 0,6 0,4 0,2 0,0 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 EKR Fytobenthos oude maatlat Figuur 1 Relatie tussen EKR waarden voor fytobenthos in watertype R13 van de oude en de nieuwe maatlat (Trofische index ipv IPS) (n=66). 1,0 0,8 y = 1,15x - 0,06 R² = 0,98 0,6 0,4 0,2 0,0 0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 EKR Fytobenthos oude maatlat Figuur 2 Relatie tussen EKR waarden voor een aantal fytobenthosmonsters met de oude en de nieuwe maatlat in watertypen R14 (n=5), R15 (n=5), R17 (n=47) en R18 (n=18). Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

20 EKR Vissen in meren nieuwe maatlat Figuur 3 Relatie tussen oude en nieuwe maatlatscores voor macrofyten voor een groot aantal monsters voor meest voorkomende M- en R-typen (M14: n=274; M20: n= 251; R5: n =280; R6: n= 507). 1 0,8 y = 1,28x - 0,09 R² = 0,90 0,6 0,4 0, ,2 0,4 0,6 0,8 1 EKR Vissen in meren oude maatlat Figuur 4 Relatie tussen EKR waarden voor vissen in meren voor de oude en de nieuwe maatlat voor watertypen M14 (n=108) en M27 (n=159). Er is een sterke relatie tussen oud en nieuw door weglating deelmatlat aantal soorten. Deze bleek veel overlap te hebben met andere deelmaatlatten. De lager liggende punten betreffen de meetpunten die nu lager scoren door de deelmaatlat leeftijdsopbouw snoekbaars. Hiervoor geldt een bepaalde EKR aftrek. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)

21 EKR Vissen in beken nieuwe maatlat 1 0,8 y = 0,82x + 0,04 R² = 0,40 0,6 0,4 0, ,2 0,4 0,6 0,8 1 EKR Vissen in beken oude maatlat Figuur 5 Relatie tussen EKR waarden voor vissen in beken voor de oude en nieuwe maatlat (n=153). (R4: n=19; R5: n=69; R6: n=31; R12: n=17; R13: n=1; R14: n=4; R15: n=5; R17: n=2; R18:n=5). Er is geen eenduidige relatie. Handreiking Omgaan met KRW maatlatten (versie 2012)