Methodologie voor de opmaak van een Basishemelwaterplan

Transcriptie

1 Methodologie voor de opmaak van een Basishemelwaterplan juli 2013

2 1 Inleiding 3 2 Doelstelling 3 3 Verantwoordelijke 4 4 Te contacteren instanties 5 5 Opmaak plan Stap 1 : Opmaak van basiskaart Kadastraal plan Digitaal terreinmodel Bodemgesteldheid Info over de waterlopen Ruimtegebruik Drinkwater kwetsbaarheid Invulling Stap 2 : Opmaak van de inventaris Grachtenstelsel Overige afvoerassen van hemelwater Knelpunten Stap 3: Uitwerken van de visie Stap 3.1: Afbakening deelzones Stap 3.2: bepalen prioriteit van de deelzones Stap 3.3: Detecteren van oplossingen Stap 4: Hemelwaterplan 11 6 Toepassingsgebied 12 7 Verdere stappen 12 2/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

3 1 Inleiding In Vlarem II wordt zowel bij de ingedeelde als de niet- ingedeelde inrichtingen bijzondere aandacht geschonken aan het afkoppelen van hemelwater vanuit het bewust invullen van het voorkomingsprincipe ten aanzien van de overstromingsproblematiek, het principe van maximale sanering aan de bron, het tegengaan van verdroging en de klimaatwijziging. Het is duidelijk dat vermenging van vervuild afvalwater met niet-verontreinigd water (nietverontreinigd hemelwater, drainagewater, bemalingswater, enz...) niet gewenst is. Waar deze vermenging vandaag de dag wel optreedt, moet aan de verdere scheiding van de stromen worden gewerkt. Dit ontvlechten van de beide waterstromen dient zowel op particulier als openbaar domein te gebeuren. Op het openbaar en particulier domein dient men het hemelwater in eerste plaats vast te houden (en te hergebruiken), te infiltreren en pas in laatste instantie vertraagd af te voeren. Het is echter niet steeds duidelijk welke mogelijkheden er vandaag of in de toekomst bestaan om deze strategie in de praktijk te brengen. Via de opmaak van een hemelwaterplan kan men aan deze vraag tegemoet komen. Dit hemelwaterplan vormt op deze wijze de logische aanvulling van het zoneringsplan. Waar het zoneringsplan de vraag beantwoordt hoe vandaag en in de toekomst het afvalwater wordt behandeld, beantwoordt het hemelwaterplan deze vragen voor de hemelwateraspecten conform de strategie van vasthouden bufferen en afvoeren. De opmaak van een hemelwaterplan is in deze context te aanzien als een instrument om een ruimtelijke visie op hoofdlijnen uit te werken. 2 Doelstelling Zoals hierboven aangehaald is de doelstelling van een hemelwaterplan duidelijkheid te krijgen waar en hoe het hemelwater afkomstig van bestaande en geplande wegenis, woningen en (on)verharde oppervlakten overeenkomstig de drietrapsstrategie kan worden geïnfiltreerd, gebufferd en afgevoerd. Toepassen van de drietrapsstrategie zorgt voor: Efficiëntere werking van de waterzuiveringsinfrastructuur. Verdund afvalwater verlaagt het rendement van RWZI s en KWZI s. Verhinderen dat gemengd hemelwater en afvalwater ongezuiverd overstort naar waterlopen Brongericht hergebruik en vasthouden van hemelwater Tegengaan van wateroverlast Brongerichte zuivering van hemelwater dat afstroomt van verharde oppervlakken. Waar hemelwater via kolken wordt opgevangen zal de van de weg mee afstromende verontreiniging (oliën en PAK s) ondergronds terecht komen in grachten en waterlopen, alwaar het moeilijk afbreekbaar is en zich accumuleert. Opvang in onverharde grasstroken daarentegen zorgt voor biologische afbraak van dergelijke verontreiniging. Een hemelwaterplan dient hierbij het volledige grondgebied van de gemeente te bestrijken zowel het bewoonde als niet bewoonde gebied. Met het oog op de werklast kan men wel starten met een deelgebied. Bij de verdere uitwerking van het hemelwaterplan is het in eerste instantie de doelstelling om een aantal concepten (bv. ruimte voor infiltratie; ruimte voor buffering (off-line en on-line); noodzaak voor aanleg van extra hemelwaterafvoer via grachten of RWA-leidingen ) naar voren te schuiven en een eerste ruwe inschatting te maken van benodigde oppervlaktes. Een detailmodellering en een uitvoeringsplan (wie doet wat wanneer) van de vooropgestelde oplossing maakt in eerste instantie geen onderdeel uit van een hemelwaterplan. Het uitwerken van een ruimtelijke visie op hoofdlijnen moet het dan ook mogelijk maken om binnen een aanvaardbare tijd een eerste zicht te hebben op de wijze van vasthouden en afvoer van hemelwater. De verhouding tussen een basishemelwaterplan, een detailplan en een uitvoeringsplan worden in onderstaande figuur weergegeven. 3/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

4 BASIS HEMELWATERPLAN DETAIL HEMELWATERPLAN UITVOERINGSPLAN kaart kaart wie grote zones straat/woningniveau wat aanduiding modellering wanneer infiltratiegebieden hemelwaterafvoer knelpunten ruwe schets van de oplossingen 3 Verantwoordelijke Aangezien de opmaak van een hemelwaterplan vooral lokale kennis vergt en de oplossing bij voorkeur dient gezocht te worden op het lokale niveau is de aangewezen trekker voor de opmaak van een hemelwaterplan de gemeente. Omwille van het integrale karakter van de uit te werken oplossingen is er afstemming nodig tussen de verschillende (gemeentelijke) beleidsdomeinen. 4/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

5 4 Te contacteren instanties Hemelwater stopt echter niet aan de gemeentegrenzen en stroomt ook niet louter af naar grachten en onbevaarbare waterlopen in beheer van de gemeente. De opmaak van een hemelwaterplan en de afstemming van de verschillende oplossingen zal dan ook overleg vragen met onderstaande betrokkenen. Gemeentelijke diensten o Natuur en leefmilieu o Ruimtelijke ordening o Technische dienst o Openbare werken o Noodplanning o Brandweer Waterloopbeheerders o Onbevaarbare waterlopen categorie 3. De gemeentelijke diensten o Onbevaarbare waterlopen categorie 2. Dienst waterlopen van de provincie o Onbevaarbare waterlopen categorie 1: VMM Afdeling operationeel waterbeheer o Bevaarbare waterlopen: Waterwegen en Zeekanaal N.V., nv De Scheepvaart, Afdeling Maritieme Toegang van het departement MOW, afdeling Kust van het Agentschap Maritieme Dienstverlening en Kust en de havenbedrijven o Polders en Wateringen: oud-geklasseerde waterlopen, onbevaarbare waterlopen categorie 3 en 2 binnen het werkingsgebied van de Polders en Wateringen Rioolbeheerders o Bovengemeentelijk netwerk: Aquafin o Gemeentelijk netwerk: indien het rioolbeheer wordt uitbesteed dient er contact te worden opgenomen met de gemeentelijke rioolbeheerder Provinciale diensten o Erosiecoördinator o Optioneel. Ruimtelijke planning (RUP) Buurgemeenten Diensten van het Vlaamse gewest o Wegbeheerder o In functie van mogelijke interactie: ANB: impact op SBZ en VEN-gebieden VLM ADLO o Indien van toepassing: havenbedrijf Bekkenbesturen Drinkwatermaatschappijen In het kader van het uitwerken van (integrale) oplossingen zal er overleg noodzakelijk zijn met deze betrokkenen. Om deze opportuniteiten te kunnen in kaart brengen zal het noodzakelijk zijn om dit plan te communiceren met alle betrokkenen die werkzaamheden plannen op het grondgebied van de gemeente. In het kader van dit overleg kunnen we volgende fasen onderscheiden : Fase 1: opmaak eerste ontwerp door de gemeente in overleg met minimaal de rioolbeheerder Fase 2: eerste kennisgeving aan het bekkenbestuur en overleg met de hierboven betrokken publieke partners. Voor de organisatie kan eventueel geopteerd worden voor een lokaal bekkenoverleg Fase 3: participatieproces met particulieren (op niveau van het plan, zijnde de gemeente) Fase 4: verwerken van geformuleerde opmerkingen en terugkoppeling met de partners Fase 5: definitieve vaststelling door de gemeente Fase 6: kennisgeving aan het bekkenbestuur Het doorlopen van de verschillende fasen, kan in functie van lokale omstandigheden worden gewijzigd. 5/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

6 5 Opmaak plan 5.1 Stap 1 : Opmaak van basiskaart Kadastraal plan Een hemelwaterplan wordt van bij de aanvang opgemaakt op perceelsniveau. Hiervoor zal gebruik worden gemaakt van het kadasterplan of het grootschalig referentiebestand Digitaal terreinmodel Het digitaal hoogtemodel (hoogtelijnen) kan in stap 3.1 gebruikt worden voor de aanduiding van gebieden die afstromen in dezelfde richting Bodemgesteldheid Op basis van de bodemkaart ( kan men volgende punten in kaart brengen: Infiltratiegevoeligheid Bodemtextuur Info over de waterlopen Categorie van de waterloop (1, 2, 3, niet geklasseerd, baangracht) Waterwingebieden: Databank Ondergrond Vlaanderen ( Ecologische kwetsbaarheid (zie code van goede praktijk voor het ontwerp, de aanleg en het onderhoud van rioleringssystemen) Kwaliteitsdoelstelling Ruimtegebruik Actueel ruimtegebruik MIRA: bron: o Overzicht vergrendeling van bodems in Vlaanderen o Projecties naar de toekomst Gewestplan Drinkwater kwetsbaarheid Beschermingszones drinkwaterwinning: Databank Ondergrond Vlaanderen ( Invulling Op basis van bovenstaande informatie wordt op de basiskaart (basis: kadastraal plan) volgende informatie weergegeven: Hoogtelijnen Bodemgesteldheid (bodemtextuur) Kwetsbaarheid drinkwaterwinningen Rioleringen (ligging + type) Waterlopen (ligging) Gewestplan 6/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

7 5.2 Stap 2 : Opmaak van de inventaris Om te kunnen starten met de opmaak van een hemelwaterplan is het noodzakelijk om de verschillende aspecten inzake de afvoer van hemelwater in beeld te brengen. De opmaak van een basishemelwaterplan vergt echter geen uitgebreide kennis en kan vertrekken vanuit de reeds bestaande kennis. Hierna wordt weergegeven welke gegevens dienen te worden geïnventariseerd en waar men de info kan verkrijgen Grachtenstelsel Voor de inventaris van het bestaande grachtenstelsel (zowel private grachten/baangrachten als onbevaarbare waterlopen 3 de categorie) kan vertrokken worden van beschikbare gegevens. Indien een terreininventaris wordt opgestart is het aangewezen om de hierna opgesomde punten te inventariseren. Hierbij is in het vet aangeduid wat noodzakelijk is voor de opmaak van een basishemelwaterplan. De overige gegevens omvatten ook nuttige info, maar dan voornamelijk in het kader van het onderhoud van de waterlopen/grachten. Het is dus nuttig om deze gegevens ook mee te nemen in het kader van dezelfde inventarisatieronde. Datum opmeting Inventarisatie en bepalen coördinaten (x,y,z) van de grachtpunten (= verbindingspunt tussen 2 grachtsegmenten) Inventarisatie en bepalen coördinaten (x,y) van de structuren, de lozingspunten en de knelpunten Foto s ter hoogte van elk grachtpunt (stroomop- en stroomafwaarts), van de structuren, de lozingspunten en de knelpunten Grachtprofiel ter hoogte van een aantal grachtpunten (7-punts-profiel) Aanwezigheid water (voor de grachtsegmenten en de lozingspunten) Waterpeil in TAW Aanwezigheid afvalwater (voor de grachtsegmenten en de lozingspunten) Afwateringszin Eigenaar (van de grachtsegmenten en de structuren) Beheerder (van de grachtsegmenten en de structuren) VHA-codering Provinciaal nummer Opmeten sedimenthoogte (thv de grachtpunten) Kruinbreedte Bodembreedte Bodemdiepte (verticale afstand tussen bodem en kruinhoogte) Type structuur (brug, stuw, klep, rooster, pomp, vistrap) Hoogte structuur in m TAW Schets van de structuur Toestand van de structuur Inbuizingen (locatie, eigenaar, vorm, lengte, breedte/hoogte, materiaal) Type knelpunten (profielvernauwing, aanslibbing, boom, struiken, obstakel, en andere) Status knelpunt (nog aanwezig of opgelost) Type oeverversteviging (linker- en rechteroever) Toestand oeverversteviging (linker- en rechteroever) Aangewezen ruimingstechniek (op basis van de toegankelijkheid) Toegankelijkheid van de oever en de 5m-zone (voor linker- en rechteroever) Overige afvoerassen van hemelwater RWA-assen en de daaraan gekoppelde infiltratie- en buffervoorzieningen: informatie op te vragen via de gemeentelijke en bovengemeentelijke rioolbeheerders of op basis van de beschikbare rioolinventaris. 7/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

8 5.2.3 Knelpunten Inventaris grachten. Vanuit de inventarisatie van de grachten kan men nuttige info ontvangen vb. grachten die zijn aangesloten op de riolering. Knelpunten op het rioleringstelsel: overzicht is deels ter beschikking bij VMM Afdeling Ecologisch Toezicht Knelpunten inzake afstroom van landbouwgebied o Erosiegevoeligheidskaart (Databank Ondergrond Vlaanderen) o NOG (natuurlijk overstromingsgevoelige gebieden) met aanduiding van de colluvia (wijzen op mogelijke afstroming) o Mogelijke bron: Erosiebestrijdingsplan o Hoogtemodel Inventaris wateroverlast o De kaart van de recent overstroomde gebieden (ROG) o Watertoetskaart van de overstromingsgevoelige gebieden o Landbouwschade: werd op vraag van de gouverneur in kaart gebracht. Overzichten zijn te verkrijgen bij de provinciale diensten o Rampenfonds o Hulpdiensten Verdroging o Ecosysteemkwetsbaarheidskaarten o Speciale beschermingszones 5.3 Stap 3: Uitwerken van de visie Stap 3.1: Afbakening deelzones Op basis van de basiskaart (zie stap 2) worden de verschillende deelzones in functie van de afstroming en hemelwaterafvoer afgebakend. Voor deze afbakening kan men gebruik maken van: De Vlaamse Hydrografische Atlas (VHA) TRP/hydronaut Gebiedskennis Op basis van de gegevens beschikbaar via VHA, TRP en gebiedskennis kan de basiskaart worden verfijnd en de verschillende deelzones worden aangeduid. Op deze kaart wordt eveneens de mogelijkheid van infiltratie aangeduid Stap 3.2: bepalen prioriteit van de deelzones Op basis van stap 3.1 kunnen de verschillende deelzones worden ingedeeld in 3 groepen met oplopende prioriteit. De prioriteit van de zone wordt in eerste instantie bepaald door de aanwezigheid van een hemelwaterstelsel en de afwezigheid van wateroverlast. Door deze oefening kunnen deelzones wel verder opgesplitst worden aangezien het aangewezen is om aan elke deelzone een unieke prioriteit toe te kennen. Voor de indeling in de verschillende zones kan men gebruik maken van de informatie verzameld via de in stap 2 opgemaakte inventaris. Na de eerste indeling in de verschillende prioriteiten wordt gebruik gemaakt van de kaart met de aanduiding van de infiltratiegevoelige gebieden ( Indien een deelzone met prioriteit 1 gelegen is in een gebied zonder infiltratiemogelijkheden, zal dit de verdere uitwerking van oplossingen bemoeilijken en is het aangewezen om deze deelzone niet langer in te delen met prioriteit 1 maar deze te verhogen tot prioriteit 2. 8/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

9 Deze oefening resulteert dan in een kaart met de aanduiding van de verschillende deelzones en hun prioriteiten. Dit wordt schematisch weergegeven in onderstaande tabel. prioriteit 0 hemelwaterassen aanwezig grachten aanwezig geen wateroverlast prioriteit 1 onvoldoende hemelwaterassen verweving riolering/hemelwater geen wateroverlast prioriteit 2 onvoldoende hemelwaterassen verweving riolering/hemelwater wateroverlast prioriteit 1 met onvoldoende infiltratiemogelijkheden Stap 3.3: Detecteren van oplossingen Voor het detecteren van de oplossingen wordt vertrokken van de kaart met aanduiding van de verschillende deelzones en de indeling in prioriteit 0,1 en 2. Om de verschillende oplossingen te kunnen detecteren wordt hierna weergegeven welke punten moeten worden onderzocht in de verschillende deelzones. In deelzones met prioriteit 0 volstaan de klassieke maatregelen inzake vasthouden (toepassing van de gewestelijke stedenbouwkundige verordening, code van goede praktijk voor de aanleg van rioleringen, de watertoets) die worden opgelegd bij nieuwe ruimtelijke initiatieven. In deelzones met prioriteit 1 is er infiltratiemogelijkheid en volstaan voor nieuwe initiatieven de klassieke maatregelen inzake vasthouden. Voor de vastgestelde knelpunten (vb. aansluiting van grachten op de riolering), of indien niet kan worden aangetoond dat de infiltratievoorzieningen een voldoende hoge veiligheid (minimum T20) bieden zal er moeten worden gezocht naar nieuwe ontsluitingswegen voor hemelwater. In deelzones met prioriteit 2 is er niet altijd een infiltratiemogelijkheid. In functie van de infiltratiemogelijkheid volstaan voor nieuwe initiatieven de klassieke maatregelen inzake vasthouden. Voor de vastgestelde knelpunten (vb. aansluiting van grachten op de riolering), de zones met wateroverlast en de gebieden waar kan worden aangetoond dat de infiltratievoorzieningen geen voldoende hoge veiligheid (minimum T20) bieden zal er moeten worden gezocht naar nieuwe ontsluitingswegen voor hemelwater en mogelijkheden voor tijdelijke berging van 9/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

10 overstromingswater. In de deelzones waar de mogelijkheid om water te gaan vasthouden ontbreekt zal een grondige studie naar de afvoermogelijkheden moeten worden uitgevoerd. Voorbeelden van mogelijkheden inzake vasthouden kan men terugvinden in de Waterwegwijzer (privaat domein) en de Code van goede praktijk voor het ontwerp, de aanleg en het onderhoud van rioleringssystemen (publiek domein). prioriteit 0 infiltratie mogelijk vasthouden optie op privaat en publiek domein geen specifieke oplossingen noodzakelijk prioriteit 1 oplossing voor verweving riolering/hemelwater onderzoeken aanleg van bijkomende RWA-assen/grachten nieuwe projecten: vasthouden optie op privaat en publiek domein geen verdere specifieke oplossingen nodig prioriteit 2 oplossing voor verweving riolering/hemelwater onderzoeken oplossing voor wateroverlast onderzoeken ruimtelijke initiatieven met tijdelijke berging onderzoek naar aanleg bijkomende RWA-assen onderzoek naar ruimtelijke opportuniteiten (hergebruik/buffering) nieuwe projecten: vasthouden optie (ifv infiltratiemogelijkheid) op privaat en publiek domein 10/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

11 5.4 Stap 4: Hemelwaterplan Via de hierboven vermelde stap 3 beschikt men over een kaart met aanduiding van de verschillende deelgebieden en hun prioriteit en waarbij een duidelijk onderscheid gemaakt wordt tussen de gebieden waar ingezet wordt op infiltratie en waar inzetten op vasthouden aan de bron onvoldoende veiligheid biedt. In de laatste stap is het nu noodzakelijk om de mogelijke oplossingen reeds grofweg op kaart aan te duiden. Hierbij gaat het nog maar om een schematische voorstelling van de mogelijke oplossing. De exacte ligging en de dimensionering van de oplossingen zal onderdeel uitmaken van verder overleg met de verschillende betrokkenen en komt aan bod in het detailplan. Zo kan men aangeven waar: een nieuwe RWA-as moet worden aangelegd om bv. een gracht te kunnen afkoppelen van de riolering of om afvoer van hemelwater te voorzien. ruimte (rekening houdend met de bestemming) mogelijk kan worden gebruikt voor de aanleg van een bufferbekken. nieuwe grachten kunnen worden voorzien; infiltratie kan worden voorzien via vb. heraanleg van een plein met infiltratiekratten aanleg van waterdoorlatende verhardingen erosiemaatregelen kunnen worden ingeplant. 11/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie

12 6 Toepassingsgebied De opstelling van een hemelwaterplan staat niet op zich en maakt onderdeel uit van een integrale aanpak van de hemelwater- en afvalwaterproblematiek. Zo kan het een insteek vormen voor of is er een wisselwerking met volgende niet-limitatieve lijst van voorbeelden: De verdere detaillering van de gebieden waar er een gescheiden stelsel opportuun is. (lange termijn). Waar is er noodzaak aan een gescheiden stelsel omwille van de afkoppeling van parasitaire debieten? Een beleid gericht op het terugdringen van overstromingsrisico s. Waar is er nog ruimte nodig en beschikbaar voor het bufferen van hemelwater? Erosiebestrijdingsplannen. Waar is er nood aan extra buffering of afvoermogelijkheden voor de afstroom van velden? Het opstellen van grijswatercircuits. Kan hemelwater in periodes van droogte worden ingezet als alternatieve waterbron?. Het opzetten van blauwe diensten. Dit zijn watergerelateerde diensten of beheerrollen met een positieve impact op het watersysteem, die een meerwaarde voor de maatschappij leveren en die onder meer door (groepen van) land- en tuinbouwers worden verleend op vrijwillige basis. Het nagaan welke (particuliere) grachten, in functie van de uitbouw van een hemelwaterstelsel en/of het vermijden van wateroverlast, kunnen ingeschakeld worden in het openbare hemelwaterstelsel. Het nagaan waar er mogelijke problemen kunnen ontstaan bij hevige zomeronweders. Het hemelwaterplan vormt echter niet de basis om maatregelen inzake wateroverlast wettelijk te gaan afdwingen maar kan als werkinstrument wel aan de basis liggen van andere ruimtelijk en planningsinitiatieven. De procedure van de verschillende instrumenten dient wel gevolgd te worden. 7 Verdere stappen Na de opmaak van een basishemelwaterplan (en een grove aanduiding van de oplossingen) kan gestart worden met de opmaak van een detailplan. In het detailplan is het aangewezen om per deelzone de in het basisplan reeds schematisch aangebrachte oplossingen te gaan uitwerken. Bij de uitwerking van dit detailplan zal in eerste instantie de aandacht moeten gaan naar de zones met de hoogste prioriteit. Door de uitwerking van een detailplan kan, naar aanleiding van verder onderzoek van de haalbaarheid, de aard van de oplossing nog wijzigen. De uitwerking van een detailplan zal echter maatwerk vereisen, kennis van de interactie tussen waterlopen en riolen, kennis inzake de kwetsbaarheid van het rioleringsstelsel in functie van overstromingen, kennis inzake ruimtelijke planning, overleg met alle betrokkenen, In een detailplan kan voor de gebieden met prioriteit 0 ook worden nagegaan hoe men op middellange en lange termijn nog verder kan inzetten op vasthouden aan de bron. 12/12 Rapport Basishemelwaterplan: methodologie