DRIJEHORNICKELS. cultuurhistorisch tijdschrift NUENEN - GERWEN - NEDERWETTEN. Zoektocht naar een nieuwe Van Gogh-locatie in Nederwetten Wachtpost 43

Transcriptie

1 de DRIJEHORNICKELS cultuurhistorisch tijdschrift NUENEN - GERWEN - NEDERWETTEN ECKART Gebroeders Van Dijk Zoektocht naar een nieuwe Van Gogh-locatie in Nederwetten Wachtpost 43 Heemkundekring De Drijehornick - jaargang 26 - nummer 1 - april

2 HEEMKUNDEKRING DE DRIJEHORNICK Naam en doel Heemkundekring De Drijehornick, cultuurhistorische vereniging voor Nuenen, Gerwen en Nederwetten, is opgericht in De naam Drijehornick is een schrijfwijze van het plaatselijke toponiem Driehurk, dat driehoek betekent. De naam symboliseert de drie dorpen van de gemeente Nuenen c.a. Deze dorpen zijn het werkgebied van de heemkundekring. Aandacht is er ook voor Eckart, als onderdeel van de voormalige gemeente Nederwetten- Eckart ( ). Heemkundekring De Drijehornick zet zich in voor het behoud van het cultureel erfgoed in de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten en stelt zich ten doel de belangstelling voor en de kennis over de lokale geschiedenis en cultuur te vergroten en te verspreiden. Accommodatie Heemkundekring De Drijehornick is gevestigd in het Heemhuis, Papenvoort 15A, bij het gemeentehuis van Nuenen c.a. Inlooptijden Dinsdag van tot uur Woensdag van tot uur Secretariaat Heemkundekring De Drijehornick p/a Heemhuis, Papenvoort 15A, 5671 CP Nuenen Lidmaatschap U kunt zich als lid opgeven via onze website of bij het secretariaat. Het lidmaatschap van de vereniging bedraagt per jaar 30,00 en 5,00 extra bij meer huisgenoten. Rekeningnummer NL08 RABO t.n.v. Heemkundekring De Drijehornick, onder vermelding van lidmaatschap. Bestuur Roland van Pareren, voorzitter John Parmentier, secretaris Piet van den Heuvel, penningmeester Herman Bulle, lid Jan Vellekoop, lid ONS TIJDSCHRIFT DRIJEHORNICKELS Naam Drijehornickels is het cultuurhistorisch tijdschrift van heemkundekring De Drijehornick. De naam Drijehornickels is een samentrekking van de verenigingsnaam Drijehornick met het Engelse woord chronicle dat kroniek of chronologisch verhaal betekent. Het tijdschrift verschijnt minimaal drie maal per jaar. Redactie Hans Korpershoek Joke van Ouwerkerk - van Eck Roland van Pareren Opmaak Maurice Jacobs, Helmond Druk Drukkerij Messerschmidt, Nuenen Bezorging en abonnement Gratis bezorgd bij de leden, één exemplaar per adres. Abonnementen voor niet-leden 20,00 per jaar, inclusief verzendkosten. Losse nummers 4,50. ISSN Niets uit deze en eerdere uitgave(n) mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze dan ook, zonder uitdrukkelijke en voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. ONZE WEBSITE Webmaster Herman Bulle

3 1 02 Van de redactie 03 De landbouwmachinefabriek van de gebroeders Van Dijk te Nuenen Willem van Weert 09 n Kwaaie Nuenense veldwachter uit 1921 Klaas de Graaff INHOUDSOPGAVE Drijehornickels Jaargang 26 - nummer 1 12 Terugbeeld Wachtpost 43 Roland van Pareren Zoektocht naar een nieuwe Van Goghlocatie in Nederwetten Gerard Netten De Schoteldonkse Hoeve Het enige bekende schildersobject van Vincent van Gogh in Nederwetten Roland van Pareren De zussen van Vincent van Gogh en Nuenen Leeservaring Peter van Overbruggen

4 2 Van de redactie In deze eerste uitgave van 2017 willen we allereerst Bob de Smit en Rob Verhallen, die de redactie hebben verlaten, hartelijk danken voor hun positieve inzet gedurende een groot aantal jaren. Mede door hen is het tijdschrift uitgegroeid tot een niveau waar we als heemkundekring trots op mogen zijn. Rob was redacteur vanaf de eerste uitgave van de Drijehornickels in 1992, Bob vanaf U begrijpt dat we dit niet zondermeer voorbij hebben laten gaan. We hebben hen op gepaste wijze uitgeluid, waarbij vele herinneringen werden opgehaald. Bob en Rob Ook in 2017 is ons doel u weer te verrassen met boeiende en interessante artikelen. Buiten onze vaste schrijvers ontvangen we steeds meer bijdragen van anderen. Dit maakt de Drijehornickels alleen maar veelzijdiger en gevarieerder. Naast de tientallen weverijen, kent Nuenen een rijke historie aan bedrijven en fabrieken. Van bierbrouwerij tot kousenfabriek, van hout- tot landbouwmachinefabriek. Gelukkig is veel kennis hierover bewaard gebleven en laat Willem van Weert ons genieten van het boeiende verhaal over de Landbouwmachinefabriek Gebroeders van Dijk. Eens was deze in het bezit van zijn familie, echter door gebrek aan opvolgers moest de fabriek helaas worden verkocht. In de jaren 20 van de vorige eeuw kwam de Nuenense politie negatief in het nieuws. Wat hier aan ten grondslag lag, leest u in de Krimi van Klaas de Graaff. In de vaste rubriek Terugbeeld van Roland van Pareren staan deze keer spoorwachtershuisjes centraal. Ooit stonden langs de spoorlijn Eindhoven-Venlo op Nuenens grondgebied drie zogeheten wachtposten. Vincent van Gogh en Nuenen zijn al meer dan honderd jaar onlosmakelijk met elkaar verbonden. Van Gogh produceerde al zijn werk in slechts tien jaar. Daarvan heeft hij tijdens zijn Nuenense periode die twee jaar duurde, een kwart van zijn totale oeuvre gemaakt. Nog steeds intrigeert het de echte Van Gogh-liefhebbers om te achterhalen welke locaties in Nuenen, Gerwen en Nederwetten aan de wieg stonden van zijn werken. Zo kunt u in een bijdrage van Gerard Netten, neerlandicus, publicist, Van Gogh-onderzoeker en gids van het Museum Vincentre, lezen waarom hij vermoedt dat de aquarel Houtverkoping in Nederwetten is gemaakt. Roland van Pareren haakt op dit thema in met een artikel over de oude Schoteldonkse Hoeve in Nederwetten waarvan algemeen wordt aangenomen dat deze staat afgebeeld op een schilderij van Vincent van Gogh. Zijn de exacte locaties en gebouwen die Vincent op het doek vastlegde lang niet altijd bekend, tot voor kort was ook het levensverhaal van zijn drie zussen Anna, Lies en Wil bij weinigen bekend. Voor de kunsthistoricus Willem- Jan Verlinden was dit aanleiding de zussen uit de schaduw van hun broer te halen. Hij biedt ons een intiem kijkje in het bijzondere gezin Van Gogh. Hun leven speelde zich af in een periode waarin de wereld, ook in onze regio, in rap tempo veranderde. Zo ontstond het boek De zussen Van Gogh waarover Peter van Overbruggen zijn leeservaring schreef. Tot slot maken wij u op pagina 28 attent op het verschijnen van een nieuw boek over de geschiedenis van het Nuenense klooster. Joke van Ouwerkerk - van Eck

5 Willem van Weert De landbouwmachinefabriek van de gebroeders Van Dijk te Nuenen 3 In mijn familie hoorde ik vaak vertellen over het ontstaan en de bedrijvigheid van de landbouwmachinefabriek Gebroeders van Dijk te Nuenen. De oprichter van deze onderneming was de uit Stiphout afkomstige Johannes van Dijk, geboren op 17 maart 1820 aldaar. Hij was de zoon van Francis van Dijk, geboren 13 februari 1794, die in Stiphout als bouwknecht in dienst was van freule Constance van der Brugghen, de bewoonster van kasteel Croy. Francis woonde met zijn gezin op het kasteelterrein, Johannes is daar dan ook opgegroeid. Hij trouwde in 1853 in Nuenen met Johanna de Greef. Het echtpaar kreeg vijf kinderen: Anna Catharina (1854), Francis (1857), Antonetta (1859), Johannes Hannes (1862) en Wilhelmus Willem (1864). De smederij aan het Houtrijk met rechts villa Houtrijk Van Croy in Stiphout naar Houtrijk in Nuenen Op 28 februari 1854, een jaar na hun huwelijk, kocht Johannes van Dijk een huis met een drietal percelen aan het Houtrijk te Nuenen van metselaar Peter van Overbruggen en begon daar een hoefsmederij. De verkoop werd beschreven door notaris Samuel van Hoven te Son en omvatte een huis en hof aan het Houtrijk (E 1371 en E 1368) voor 380 gulden. Tevens een perceel bouwland daarachter (E 1365) voor 135 gulden. In 1889, twee jaar na het overlijden van Johannes, kocht zijn vrouw er nog 70 m 2 bij aan de overkant van de straat (E 2241). Kadasterkaart met daarop aangegeven de aangekochte percelen Het werk van Johannes van Dijk heeft zeker in de eerste jaren bestaan uit algemene smederijwerkzaamheden, zoals productie en reparatie van werktuigen en gereedschappen, het beslaan van paarden en productie van wijzerplaten voor de klokkenmakerij Vos. Het ging de familie waarschijnlijk voor de wind; de drie zonen hebben meegewerkt in het bedrijf. Een onverwachte meevaller viel de familie te beurt in 1873 toen Johannes van Dijk duizend gulden kreeg uit de nalatenschap van freule Constance van der Brugghen die op 19 maart 1873 overleden was op haar kasteel. In haar testament vermaakt zij aan Jan van Dijk, thans smid te Nuenen, zoon van mijnen overleden bouwknecht Franciscus van Dijk ene som van duizend gulden. Vrij van successierecht. 1 Johannes overleed op 10 januari Van Houtrijk naar de Berg Na het overlijden van Johannes hebben zijn zonen de smederij overgenomen, met name Francis die in 1893 eigenaar werd. In 1889 wilde het gemeentebestuur een hek om de Lindeboom plaatsen. De gebroeders hebben hier op ingeschreven voor een bedrag van 183 gulden en zaten daarmee tien gulden onder de prijs van medeinschrijver Christ de Rooij. De offerte is getekend door Francis van Dijk en ingediend op 16 februari 1889, waarna het gemeentebestuur opdracht gaf. 2 >>>

6 4 De ontwerptekening van het hek om de lindeboom, 1889 Heden ten dage siert het hek de lindeboom nog steeds [foto: Roland van Pareren, 2017] Francis overleed in 1896, maar het hekwerk staat er nog steeds. Vanaf dat moment zijn de gebroeders Hannes en Willem de bedrijfsvoerders. Van de vijf kinderen van Johannes van Dijk en Johanna de Greef (overleden op 15 juli 1892) zijn er twee getrouwd. De oudste dochter Anna Catharina trouwde met klompenmaker Theodorus van Dinther. Zij woonden op de Boordseweg en bleven kinderloos. De tweede zoon, Hannes, is op 11 februari 1897 getrouwd met Elisabeth van den Nieuwenhof van het Wettenseind. Zij waren mijn grootouders. Wat de smederij aan het Houtrijk in de beginjaren heeft betekend voor Nuenen en omgeving is uit documenten niet traceerbaar, maar waarschijnlijk voldeed het pand aan het Houtrijk na bijna vijftig jaar niet meer aan de eisen van die tijd en de plannen voor de toekomst. In 1902 verschijnt in het Weekblad voor Helmond een artikel waaruit blijkt dat toen al dorschmachines werden gemaakt die vooral gezocht zijn om de solide afwerking en het uiterst gemakkelijk loopen. de Inspecteur van den arbeid de inrichting goedkeurt en dat deze voldoet aan de in de Veiligheidswet gestelde eisen. De gemeente verleent vergunning op 19 december 1902 bestemd voor de smederij aan het Houtrijk, maar daar is waarschijnlijk toch geen gebruik van gemaakt. Hoewel daar geen aanwijzingen voor zijn, ligt het wel voor de hand dat door de ligging van de smederij het bedrijf niet kon uitbreiden. Het kan ook zijn dat de buren, Lucas Buijsman en later zijn schoonzoon Gerard Willem van Dijk (geen familie) die op villa Houtrijk woonden, bezwaar maakten tegen de herrie en de stank. Hannes, Willem en hun zus Antonetta besloten tot verplaatsing van de smederij. Daarnaast kocht Gerard Willem van Dijk overigens het pand, nadat de smederij was overgeplaatst. Op 20 juli 1903 kocht bierbrouwer Janus Prinsen 3 namens hen, bij openbare veiling, drie huizen op de Berg uit de nalatenschap van Adriaan Soeters. Dit waren Berg 35 (afgebroken in 1972) en twee huizen daarnaast die meteen werden gesloopt. Op die plaats, Berg 23, werd de nieuwe landbouwmachinefabriek gebouwd. Weekblad voor Helmond (Nieuws van de Week), 3 december 1902 Hierin wordt ook een belangrijke uitbreiding aangekondigd. Want op 12 november 1902 vraagt Hannes van Dijk een vergunning aan voor het in bedrijf stellen van een petroleummotor van drie paardenkrachten, bestemd voor het aandrijven van draaibanken, boormachines en slijpstenen. Op 29 november bericht de gemeente dat Kadasterkaart van de huizen en grond aan de Berg, 1903

7 De koop bestond uit: 1. Heerenhuis, schuur, erf, tuin en bijgebouwen E geheel en N.O. deel van E 1844, 12 a. 60 ca. 2. Moestuin, westelijk deel, E 1844, 8 a. 71ca. 3. Koop 1 en 2 tesamen 4. Huis met tuin, E 1847 en Z.W. deel van 1849, 4 a. 50 ca. 5. Huis met tuin, E 1848 en N.O. deel van 1849, 3 a. 50 ca. 6. Koop 4 en 5 tesamen 7. Kopen 1 t/m 6 tesamen Toewijzing koop 7: voor 3780 gulden Willem van Dijk vroeg op 4 maart 1908 vergunning aan voor het oprichten van een gebouw voor de uitoefening van het bedrijf van winkelier, tevens bestemd voor woonhuis. De vergunning werd een maand later verleend op 9 april Dit werd Berg 21. Willem-oom, zoals de kinderen Van Dijk hem noemden, verkocht daar eenvoudige huishoudelijke artikelen en kleine gereedschappen en daarnaast zal hij zich ongetwijfeld nog hebben ingezet voor de fabriek. >>> De landbouwmachinefabriek Op Berg 23 werd een nieuwe fabriek gebouwd waarin werd gevestigd: Gebroeders van Dijk, landbouwmachinefabriek te Nuenen. Gebroeders stond niet alleen voor Hannes (mijn opa) en Willem van Dijk, ook Antonetta was één van de firmanten. Hoe de functieverdeling tussen deze drie was, is mij niet bekend. 5 Aanvraag vergunning tot het bouwen van een stal achter hunne woningen Bouwtekening van het huis van Willem-oom, Berg 21, 4 maart 1908 Zoals blijkt uit de diverse bouwaanvragen en verbouwingen ter vergroting en/of verbetering van het bedrijf was er ook in de beginjaren van 1900 al veel discussie met het gemeentebestuur. De gebroeders vergrootten in 1914 de fabriek zonder dat ze daarvoor vergunning hadden aangevraagd. Burgemeester en wethouders reageerden hierop via de Gezondheidscommissie te Eindhoven en dwongen de gebroeders tekeningen te laten maken en een vergunning aan te vragen. De gebroeders antwoordden hierop: Het is maar een schuur en het wordt onnodig duur door die vergunning, bovendien hebben wij een paar jaar geleden ook zonder vergunning gebouwd. Berg 21 Na drie waarschuwingen van de Gezondheidscommissie deelde deze op 27 april 1914 aan de gebroeders mee niet akkoord te gaan met de verbouwing. Naast bouwkundige verbeteringen en uitbreidingen was er ook nog vergunning nodig voor het in bedrijfstellen van apparatuur ten behoeve van het arbeidsproces >>>

8 6 (Hinderwet). Wat de gebroeders Van Dijk samen met een knecht bouwden, wordt duidelijk aan de hand van bijgaande foto s en rekeningen. Mijn familie Mijn opa Hannes van Dijk was in 1897 getrouwd met Elisabeth van den Nieuwenhof. 24 september 1925 Hannes en Elisabeth Een wanmolen, gebruikt om graankorrels, kaf en onkruidzaden van elkaar te scheiden Het zwaartepunt lag waarschijnlijk bij dorsmachines zoals uit een krantenartikel blijkt, maar daarnaast werden ook bieten-, wanmolens en andere kleinere landbouwwerktuigen geproduceerd. Ook waren de gebroeders in Nuenen actief voor andere ondernemers, de gemeente, de kerk en particulieren. Uit enkele rekeningen blijkt dat ze voor de firma Raessens houtindustrie werkten, voor de gemeente Nuenen c.a. en reparaties verrichtten aan het uurwerk van de kerk. Inkoop van materialen en mechanische onderdelen Materiaal zoals kogellagers en andere gietijzeren onderdelen werden ingekocht, onder andere bij de Eisengiesserei und Maschinenfabrik für die Landwirtschaft J.F. Jacobi te Hennef an der Sieg in Duitsland. Uit correspondentie blijkt verder dat de machines en andere gekochte materialen werden aangevoerd per spoor en op station Nuenen op het Eeneind gelost konden worden. Zij kregen op het Houtrijk al drie kinderen: Anna geboren in 1898, Sjef (1900) en Jans (1902). Op de Berg kwamen er nog vier bij: Miet ( 1904), Francien Sien (1905), Lies, mijn moeder (1907) en Ant (1910). Van links naar rechts: Sien, Jans, Sjef, opa Hannes, Ant, oma Lies, Anna, Miet en Lies (mijn moeder) Dit gezin betrok in 1905 Berg 25. Zijn broer Willem en zijn zus Antonetta verhuisden achtereenvolgens naar de hoek Berg-Weverstraat, later naar Berg 38 en uiteindelijk naar Berg 23. Mijn moeder vertelde vaak dat het in huize Van Dijk alle dagen van de week een drukte van belang was. Vader was met broers en knecht in de smederij aan het werk en moeder had het druk met haar huishoudelijk werk. Vooral op de zaterdagen was het druk want dan kwamen boeren uit de directe omgeving, maar ook uit de Peel, Noord-Limburg en West-Brabant naar Nuenen om zaken en betalingen te doen. De kinderen, met name de oudere kinderen, kregen opdracht om te poetsen en om die dag te koken voor meer personen dan alleen voor de eigen gezinsleden. De boeren werden ontvangen met koffie en natuurlijk een borrel en tijdens de borrel werd

9 er onderhandeld over hun wensen, levertijden van het een en ander en het belangrijkste: de kosten van hun eventuele bestelling. Voor de boeren die met de fiets van ver kwamen, werd tussen de middag de tafel gedekt en zij aten met de familie mee voordat ze weer huiswaarts keerden. Mijn moeder vertelde dat ze deze zaterdagen altijd zeer interessant vond: Andere praat, interessante verhalen uit de verdere omgeving en af en toe ondeugend; kortom zeer gezellig. Maar soms pakte het ook anders uit. Dan kwamen de klanten vertellen dat ze niet aan hun financiële verplichtingen konden voldoen en vielen er harde woorden, want opa hield zijn poot stijf en maakte onomstotelijk duidelijk dat er betaald moest worden. De klant, onder de indruk van de houding van opa, bezigde vaak de term: Maar Hannes ge zult me het mes toch niet op de keel zetten. Het voortbestaan van het bedrijf De toekomst van de smederij lag in handen van Joostinus Josephus van Dijk, in de familie Sjef genoemd. Hij kwam als enige zoon van de familie hiervoor in aanmerking. Als 20-jarige bekwaamde hij zich in het vak en had contacten met zonen van de familie De Rooij zoals uit diverse foto s blijkt. Het noodlot sloeg echter toe, want hij overleed op 27-jarige leeftijd aan suikerziekte. Sjef van Dijk Op 7 april 1937 werd door notaris Mertens te Geldrop een nieuwe akte opgesteld waarin het bezit en het onroerend goed van de familie werden verdeeld. Het woonhuis van de familie, Berg 25, werd toegewezen aan de ongehuwde dochters Sien en Ant die de zorg voor moeder op zich namen tot haar overlijden in Berg 25, vooraan rechts Het gebouw van de landbouwmachinefabriek is in gebruik geweest als kousenfabriek van Antoon van Bakel. Antoon was getrouwd met Anna van Dijk. Het fabrieks gebouw werd vervolgens verkocht bij akte van 17 juli 1937 aan Leonardus Adriaan Vogels, landbouwer te Woensel, Adrianus Hyacinthus Martinus Vogels, landbouwer te Nuenen en aan Wilhelmina Maria Vogels, landbouwster te Nuenen. Leonardus Vogels heeft op 17 februari 1937 vergunning aangevraagd om de fabriek te verbouwen tot woonhuis. De gemeente verleende deze vergunning op 22 februari 1937, getekend door burgemeester Van Rijckevorsel en gemeentesecretaris De Rooij. >>> 7 Bidprentje Sjef van Dijk Zijn twee jaar jongere zus Johanna Francisca van Dijk was al in 1924, 22 jaar oud, aan deze ziekte overleden. Hiermee kwam een definitief einde aan het voortbestaan van de landbouwmachinefabriek voor de familie Van Dijk wat uiteraard een zeer grote teleurstelling was voor de familie. De machinefabriek, dat wil zeggen de inboedel en de naam, niet het gebouw, was dan ook al in 1922 verkocht aan de Fa. Wed. C. de Rooij te Nuenen, gevestigd op de hoek van het Park en de Boordseweg. Opa Hannes van Dijk stierf op 3 maart Al op 24 juli 1897 had hij bij notaris Scholten te Nuenen zijn testament gemaakt en de gehele nalatenschap en het vruchtgebruik gelegateerd aan zijn vrouw Elisabeth en zijn kinderen. Links de voorgevel van de fabriek, rechts de voorgevel na de verbouwing tot woonhuis Van fabriek tot woonhuis, links Ankie Dekkers en rechts Jannie Grimberg

10 8 Na de verbouwing is het woonhuis verhuurd aan elektricien Dorus van Keulen die er zijn bedrijf vestigde. In 1971 kocht Jan Billekens het pand en sloopte het om er een nieuwe winkel te bouwen. Dat is het pand links van de huidige zaak van Joop Billekens. De overige panden aan de Berg Willem van Dijk ( Willem-oom ) verkocht zijn huis, Berg 21, aan August van der Meulen die getrouwd was met zijn nichtje Miet van Dijk. Het is door de familie Van der Meulen bewoond tot de verkoop in 1984 aan makelaar Rob van der Zwaal. Deze paste het pand aan de voorzijde aan en nam het in gebruik als makelaarskantoor. In 2002 kocht woningbouwvereniging Helpt Elkander het huis en in 2008 is het gesloopt om plaats te maken voor de huidige nieuwbouw van het Oog van Nuenen. De gang tussen de nieuwbouw en het pand van Billekens is de oorspronkelijke toegang tot de vroegere landbouwmachinefabriek. Dit pad heet sinds vorig jaar de Smedengang. 4 In het linkerdeel van het ouderlijk huis, Berg 35, woonden, zoals gezegd, de dames Van Dijk Sien en Ant. Bij hen woonde tot zijn dood in 1976 onderwijzer Gradje Peeters in als kostganger. De rechterzijde van het huis hebben de dames Van Dijk jarenlang verhuurd aan familie of bekenden zoals onder andere de familie Van Lieshout, de zoon van Antoon van Bakel, Martien, en de ouders van Piet Keeris. Op 4 mei 1971 is het pand verkocht aan NV Automobielbedrijf Hub van der Meulen Groot Toerisme te Eindhoven. Op 24 juli 1978 kocht Jan Billekens het huis, die er een tweede winkelpand bouwde dat op 2 juli 1981 werd geopend. Van der Meulen bouwde naast het huis een weinig fraai garagegebouw met daarboven appartementen, waar mijn tantes hun laatste jaren woonden. Kousenfabrikant Antoon van Bakel bouwde in 1930 op het perceel links naast Willem van Dijk, op de plaats van de oude geitenstal, een nieuw woonhuis, Berg 19. Van Bakel woonde hier tot eind Na hem woonden er onderwijzer Strick en horlogemaker Jac van Roy. Ook dit mooie huis is in 2008 in een oogwenk verdwenen. Ruim zeventig jaar woonde en werkte hier de familie Van Dijk en gaf zij vorm aan een markant stukje van de Berg. Niets is hiervan nog terug te vinden. n Mijn dank gaat uit naar Louis Bressers die mij heeft geholpen met het opzoeken van betreffende documenten en foto s. NOTEN Het woonhuis van Antoon van Bakel, Berg 19 1 Henk van Beek en Wim Daniëls. Kasteel Croy. Kuux Media 2007 p.119. In het testament wordt Jan van Dijk als eerste niet-familielid genoemd. 2 Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCE), oud-archief Nuenen c.a., nummer Johannes Adrianus (Janus) Prinsen ( ) kwam uit Aarle- Rixtel en vestigde zich in 1879 in Nuenen. Hij was bierbrouwer van beroep. Prinsen was wethouder van 1895 tot Hij was lid van het rooms-katholiek kerkbestuur en in 1884 was hij mede-oprichter van fanfare De Vooruitgang. Berg 35. Links de nieuwbouw van Billekens; rechts de garage van Van der Meulen [foto: Cees van Keulen] 4 De naam Smedengang is op advies van de commissie Straatnaamgeving vastgesteld door burgemeester en wethouders van Nuenen c.a. bij besluit van 21 juni 2016 met als ondertekst op het straatnaambord smederij Hannes en Willem van Dijk, 1904.

11 Klaas de Graaff n Kwaaie Nuenense veldwachter uit Op 27 september 1921 verschijnt in het Eindhovensch Dagblad een ingezonden stuk. Dat liegt er niet om. De bevolking van Nuenen schrikt er wakker van. Veldwachter Johannes Vermeulen uit die plaats wordt door de dan nog onbekende T. in een kwaad daglicht gesteld. Onder de titel Des Veldwachters wraak verhaalt deze ingezonden-brievenschrijver dat de 67-jarige boer Peerke Fietelaars vier dagen eerder mishandeld is door de Nuenense veldwachter. De oorzaak van dit brute optreden vindt zijn oorzaak in een vuurwapen. Peerke krijgt op 22 september van de locoburgemeester, wethouder Piet van Wijk, een in beslag genomen geweer met een machtiging. Daarmee kan hij in de roggezaaitijd op lastige kraaien schieten. Volgens de wethouder is Vermeulen daarvan op de hoogte gesteld. De gebeurtenis Als de bejaarde boer een dag later met zijn nieuw verworven schietwapen op pad is, komt hij de niet geüniformeerde veldwachter op de fiets tegen die hem zijn pas verworven attribuut uit zijn handen rukt en hem om zijn wapenmachtiging vraagt. Verward vraagt Peerke of de man zich wel als veldwachter kan legitimeren. Kennelijk beschouwt de diender deze vraag als brutaal en zou hem als antwoord een harde klap tegen zijn hoofd gegeven hebben. Volgens de anonieme schrijver van het stuk, die kennelijk goed op de hoogte is van het voorval, spat het bloed op de machtiging die de bejaarde Fietelaars al uit zijn zak trekt. De veldwachter zal waarschijnlijk zijn gummistok hebben gebruikt, zo is het oordeel van de heer T. Hij vindt zo n optreden ongehoord. Een veldwachter is er toch niet om de mensen te pesten, maar om ze tegen de kwaden te beschermen. Die zou misschien bij de bolsjewieken in Rusland met zijnen gummistok uitstekende diensten kunnen bewijzen voegt hij er nog aan toe. T. hoopt dat Vermeulen voor dit voorval geducht onder handen zal worden genomen. Peerke doet zijn beklag Wat niet in het stuk staat, is dat de verontwaardigde Peerke meteen naar het gemeentehuis is gegaan om zich De aanhef van de ingezonden brief over de mishandeling van Peerke Fietelaars over Vermeulen te beklagen. De twee wethouders Piet van Wijk en Thijs Sloots en een ambtenaar bij het secretarie zien het bebloede gezicht van de boer. Op dat moment komt Vermeulen ook binnen en deelt Peerke mee dat hij twee verbalen krijgt: één wegens verzet tegen de politie en één omdat hij niet voldeed aan een vordering. Hij merkt daarbij op dat Fietelaars kennelijk onder invloed van sterke drank is. De wethouder adviseert de bejaarde boer een klacht in te dienen bij de commandant van de marechaussee in Eindhoven. Deze neemt de mishandeling echter niet serieus en maakt geen procesverbaal op. De machtsbalans tussen burgers en politie is in die tijd nog in het voordeel van het gezag. Vermeulen pikt het niet De veldwachter is des duivels over het artikel en dient bij de rechtbank tegen de schrijver van het stuk een klacht wegens belediging in. Dan moet redacteur Lambertus Mokveld 1 van het Eindhovensch Dagblad de naam van de auteur wel prijs geven. Het blijkt de 22-jarige Nuenense gemeenteambtenaar Theo de Rooij 2 te zijn, die immers uit de eerste hand het verhaal van Peerke heeft gehoord. Pas op 15 april 1922, acht maanden later, dient de zaak voor de rechtbank s-hertogenbosch en eist de Officier van Justitie een geldboete van vijftig gulden. >>>

12 10 Wie is Johannes Vermeulen? Johannes Vermeulen solliciteert op 10 september 1917 naar de vacante functie in Nuenen als hij nog als diender werkt in Gestel. Hij is dan 31 jaar oud, getrouwd, roomskatholiek, vrij in het gebruik van sterke drank en vrij van militaire diensten. Hij werkt al zes jaar als politieagent. Gegevens die voor het vervullen van een baan als veldwachter van belang kunnen zijn. Het is een algemene klacht dat veldwachters in dorpen grote innemers zijn van alcoholische dranken. Vermeulen geeft een aantal referenten op om zijn sollicitatie te ondersteunen, zoals pastoor Bressers en hoofdonderwijzer Gerrits uit Gestel, de griffier van het kantongerecht te Eindhoven mr. De Bruin en de Officier van Justitie mr. Huis uit s-hertogenbosch. Een niet te verwaarlozen groep. Waarom naar Nuenen? Zijn motief om een gooi naar de functie te doen, is het feit dat Gestel binnenkort geannexeerd gaat worden door Eindhoven. Dit vindt inderdaad plaats in Kennelijk heeft hij niet zoveel trek om als agent in de grote gemeente te werken. Hij blijkt een aanhouder te zijn, want op 8 oktober 1917 vraagt hij een bezoek te mogen brengen aan Nuenen en een gesprek met de burgemeester te hebben. De burgemeester van Gestel en Blaarthem, Theodorus Kolfschoten 3, rapporteert dat Vermeulen een ijverig politieman is en met plezier zijn vak heeft beoefend. Hij voegt eraan toe dat de sollicitant vrij is van sterken drank. Hij krijgt dan zijn aanstelling. Gedeelte van de sollicitatiebrief uit 1917 met de handtekening van Vermeulen Pasfoto van veldwachter Vermeulen Veldwachters werden slecht betaald waardoor zij veel bijbaantjes hadden. Een enkele gemeente had een soort offerblok om bij gemeenteraadsvergaderingen wat geld in te zamelen. De behandeling bij het gerecht Narrig berispt de president van de rechtbank gemeenteambtenaar De Rooij met de woorden Uw tijd moest beter besteed worden ter secretarie. Het algemeen belang is niet gediend met zoo iets. Het ongetekend laten verschijnen van ingezonden beledigende stukken heeft iets lafs en onwaardigs. Advocaat Van Haastert voert aan dat de ribben van Fietelaars zijn beschadigd, waarop de rechter weer antwoordt dat zulks de belediging niet rechtvaardigt. Ook uit het getuigenverhoor van Peerke blijkt de vooringenomenheid van de magistraat als hij de mishandelde boer toevoegt: Gij zijt 67 jaar, dus staat ge met één been in t graf; maak u dus niet schuldig aan meineed. Ik ben niet gêre mishandeld! Ik wil liever gehoord worden. Hoeveel borrels had ge gedronken? klinkt het van achter het vertoog, Twintig? Kan ik begrijpen! antwoordt Fietelaars bedremmeld. 4 Wist ge niet dat het veldwachter Vermeulen was, die u aansprak? Zoo krek niet. Hoe krek dan wel? Het verweer van de ambtenaar dat hij het stuk op verzoek van zijn oom met enkele collega s had opgesteld, mag niet baten. Ambtenaren ter secretarie zijn de minst geschikte personen om een politieman te beoordelen. De beste straf zou zijn een pak slaag met den gummistok. Omdat de beklaagde ten slotte verontschuldiging voor de aangedane belediging vraagt, legt de rechtbank De Rooij een boete van 25 gulden op; de helft van wat de Officier van Justitie had geëist. Tegenover deze voor die tijd hoge boete staat bij niet-betaling een hechtenisstraf van 25 dagen te wachten. Het vervolg in de gemeenteraad Daarmee is de kous echter niet af. Burgemeester jhr. mr. Johannes Smits van Oyen 5 is nog maar net geïnstalleerd wanneer raadslid Willem van Dijk op 4 mei 1922 in de raadsvergadering het gedrag van de veldwachter aan de kaak stelt. Niet alleen de affaire met Peerke komt dan aan bod, maar ook diens verdachtmakingen aan het adres van ene Henri de Vries, dat deze een brand zou hebben gesticht. Daarnaast merkt hij op dat de veldwachter ook roddelt en kletst. Zo zou hij de vrouw van Van Dijk voor soldatenhoer hebben uitgemaakt toen zij nog niet met hem getrouwd was. Hij kan het niet bewijzen anders zou hij hem wegens laster en belediging laten vervolgen. Ook wethouder Van Wijk doet in die vergadering een boekje over Vermeulen open. Niet alleen dat hij als fungerend burgemeester drie weken lang door hem werd genegeerd, maar ook dat de veldwachter met de marechaussee uit Helmond zich sterk wilde maken tegen het gemeentebestuur. Deze was namelijk faliekant tegen het

13 verlenen van vuurwapenmachtigingen, zodat Vermeulen zich gesteund wist toen Peerke een aanklacht tegen hem wilde indienen. Ook tijdens de rechtszitting in s-hertogenbosch had de veldwachter zich laatdunkend over het gemeentebestuur uitgelaten. Alleen met pastoor Van der Vleuten 6 was hij goede maatjes. Wat moet Den Bosch wel over ons denken als ze daar horen dat er in deze gemeente complotten bestaan, zo vervolgt Van Wijk zijn betoog. Ook zou Vermeulen mensen geld afpersen door hen niet te verbaliseren. Erger nog, hij accepteert fooien voor diensten die een ambtenaar gratis dient te verrichten. Hij schrijft over zijn superieuren om de haverklap naar hogere gezagsdragers, zoals over burgemeester Johannes van Kemenade. Er is nog meer irritatie over deze veldwachter. Hij heeft een woning laten bouwen in de kom van Nuenen op t Hoekje, nu Kerkstraat, waarvoor hij meent een bijdrage van de gemeente te moeten krijgen. De gemeente is het daar ondanks de verplichting om in Nuenen te wonen niet mee eens. Een ambtswoning is hem evenwel niet toegezegd. Mogelijk heeft de vorige burgemeester hem mondeling die belofte gedaan, zo zegt de nieuwe burgemeester, maar nergens ligt dat schriftelijk vast. Het huren van woningen in Nuenen is niet zo ingrijpend als Vermeulen doet voorkomen. De hogere huurprijs van de arbeiderswoningen is een gevolg van het feit dat ze in een dure tijd zijn gebouwd met rijksgeld. Dit als antwoord op zijn bezwaar tegen de afwijzing van de subsidie. Kortom er ontstaat een sfeer die ertoe leidt dat het maar beter is de veldwachter te ontslaan. en den laster waaraan ingezetenen dezer gemeente o.a. leden van deze raad, van de zijde van dezen veldwachter bloot staan, spreekt als zijn meening uit, dat zulks niet langer lijdelijk kan worden geduld en besluit het hoofd der politie in deze gemeente (de burgemeester dus; red.) te verzoeken in overleg met den heer commissaris der koningin in de provincie Noord-Brabant, afdoende middelen te beramen en toe te passen om aan dien onhoudbaren toestand ten spoedigste een einde te maken, tevens besluitend dat deze motie zal worden ter kennis gebracht van genoemde autoriteiten en van den heer Procureur Generaal fungerend directeur van politie te s-hertogenbosch. Vier jaar duurt het voordat de gemeente de vermaledijde veldwachter kwijt is. Uiteindelijk vindt de werkgever een probate oplossing: Johannes Vermeulen krijgt in 1925 ontslag omdat hij volgens doctoren niet in staat is zijn functie naar behoren te vervullen. Nieuwe problemen Toch ontstaat er nog een nieuw probleem. Hij had kennelijk toch nog van rijkswege premie ontvangen voor zijn woning, maar omdat hij er ook een winkeltje in wenst te vestigen, wil het ministerie de premie van 270 gulden terug hebben. De gemeente stuurt de brief aan hem door. Daarop reageert hij met de nodige beledigingen aan het adres van de gemeente. Maar als hij daarop wordt aangesproken, haast hij zich terug te schrijven dat dit een misvatting is, want hij heeft dat nooit zo bedoeld. Wel lamenteert hij dat hij jaren veel leed heeft ondervonden. Hoe is het verder gegaan met deze weinig geliefde veldwachter? Zijn winkeltje op t Hoekje is er inderdaad gekomen zoals blijkt uit een brief van 20 december 1928 die zijn schoonzus aan de burgemeester van Nuenen c.a. schreef over een kwestie die haar man betrof. Daarin wordt de ex-veldwachter genoemd die dan kruidenier en handelaar blijkt te zijn. Enkele jaren later, op 23 augustus 1930, verhuist Vermeulen met vrouw en één zoon naar zijn vorige woonplaats Gestel dat dan inmiddels tot de gemeente Eindhoven behoort. n 11 Het voltallige secretariepersoneel van de gemeente Nuenen c.a. in 1928 in het toenmalige gemeentehuis aan de Berg. Links gemeentesecretaris Theo de Rooij de schrijver van de ingezonden brief en staand Antonius Pijs. Deze was behalve veldwachter van 1901 tot 1930, tevens gemeentebode, opzichter en gemeentelijk deurwaarder. Het ontslag van Vermeulen Alle raadsleden zijn het daarmee eens, zodat er een motie komt die als volgt luidt: Overwegende dat blijkens de hen bekende feiten o.a. de mishandeling van een 67-jarige ingezetene dezer gemeente door veldwachter Vermeulen gepleegd en de verdachtmakingen NOTEN 1 De uit Delft afkomstige journalist Lambertus Emanuel Mokveld was van 1919 tot 1923 hoofdredacteur bij het Eindhovensch Dagblad. 2 Gemeenteambtenaar Theo de Rooij ( ) werd later, in 1924, benoemd tot gemeentesecretaris en -ontvanger van de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten. 3 Theodorus Kolfschoten is van 1910 tot 1918 burgemeester van Gestel en Blaarthem, daarna burgemeester van Edam tot Dit antwoord van de verdachte is niet duidelijk, maar het staat zo letterlijk in het verslag van de rechtbank. 5 Burgemeester Smits van Oyen woonde op kasteel Eckart in Woensel en was hiervoor burgemeester van Bennebroek van 1919 tot Jacobus van der Vleuten was pastoor van de H. Clemensparochie Nuenen van 1911 tot 1929 en daarvoor was hij pastoor van de Sint- Clemensparochie Gerwen vanaf 1908.

14 12 Roland van Pareren WACHTPOST 43 Langs de spoorlijnen stonden vroeger tal van spoorwachtershuisjes, zogenaamde wachtposten voor het bedienen van de spoorbomen bij de overwegen. De beveiliging van de overwegen werd verzorgd door overwegwachters die verbleven in de wachtposten en er vaak ook met hun gezin woonden. Bij elke overweg moest een wachter zijn. Op het huis stond een groot cijfer dat het nummer van de wachtpost aangaf. De vrouw des huizes was meestal de wachteres, terwijl haar man elders bij de spoorwegen werkte. Iedere wachtpost had de beschikking over een kloksein, een bel die de wachter waarschuwde voor de naderende trein, waarna deze de spoorbomen kon neerlaten. De aanwezigheid van een wachtpost langs de spoorlijn was geregeld in de Spoorwegwet-1859, de wet houdende bepalingen omtrent het gebruik der spoorwegen. Het derde hoofdstuk regelde de zorg voor en het verkeer over de spoorweg. De afsluiting van de spoorweg werd erin vastgelegd. Aanvankelijk was de afsluiting door middel van hekken al dan niet op wielen. Later kwamen er overwegbomen die moesten worden neergelaten. Eind jaren 50 van de vorige eeuw werden de overwegen automatisch beveiligd. Veel wachtposten werden daardoor overbodig en werden afgebroken. Langs de spoorlijn Eindhoven-Venlo werd op het grondgebied van de gemeente Nuenen c.a. een drietal dienstwoningen voor de overwegwachters gebouwd. De bouw van de wachtposten gebeurde in 1866 tegelijk met de bouw van het station-nuenen. Op de hoek van de Stationsweg en de weg Eeneind, tot 1977 Eeneindseweg geheten, werd Wachtpost 43 gebouwd. Het was de overweg in de toenmalige weg van Nuenen naar Geldrop. Op Vaarle stond Wachtpost 41 en ter hoogte van de steenoven aan de noordzijde van de spoorlijn, was Wachtpost 42 gevestigd. Van de Wachtposten 41 en 42 zijn geen afbeeldingen bekend. Wel is de kadasterkaart beschikbaar waarop de ligging nauwkeurig is vastgelegd. Wachtpost 41 op Vaarle werd al in 1926 afgebroken en twee jaar later, in 1928, ging de slopershamer in Wachtpost 42. Wachtpost 43 Nuenen op het Eeneind met wachteres Anna van Rooij en haar man Dries. Nichtje Dina van de Griendt (l) woonde verderop aan de spoorlijn bij haar ouders op Wachtpost 40 onder Mierlo-Hout. Het kloksein links waarschuwde Anna als er een trein naderde en zij de spoorbomen omlaag moest draaien. Wachtpost 43 werd lange tijd bewoond door Anna en Dries van Rooij. Anna was de wachteres en Dries werkte ook bij de spoorwegen. Daarvoor woonde er de familie Nijssen en na Anna en Dries van Rooij werd de wachtpost vanaf 1924 bewoond door Kees van den Nieuwenhof en Hanneke Martens. Zij vertrokken in 1952 naar de wachtpost in Heeze en werden opgevolgd door de familie Van Lith. Zij waren de laatste bewoners. Toen in 1957 de automatische overwegbeveiliging aangelegd werd, werd Wachtpost 43 overbodig. Het pand werd vervolgens gesloopt. n Het kloksein waarschuwt wachteres Anna van Rooij voor de aankomende trein

15 13 Hoewel geen spoorwegovergang aanwezig is, staat Wachtpost 42 aan de noordzijde van de spoorlijn ter hoogte van steenfabriek Nuenen. Op de kadasterkaart rechts onder Stoomlocomotief met passagierstrein van Eindhoven naar Venlo passeert de spoorwegovergang bij Wachtpost 43 op het Eeneind in 1955 Januari 2017: eens stond hier Wachtpost 43 van de Nederlandse Spoorwegen [ foto: Roland van Pareren] Nu verwijst de Terugbeeld-zuil van heemkundekring De Drijehornick naar de aanwezigheid van Wachtpost 43 [foto: Roland van Pareren]

16 14 Aquarel Houtverkoping (JH 438) Gerard Netten Zoektocht naar een nieuwe Van Gogh-locatie in Nederwetten Samen met een Vincentre-collega werk ik al enige jaren aan een internetsite 1 die locaties in Europa op de kaart zet waar Vincent van Gogh gewerkt, gewoond en verbleven heeft voor zover die plek van belang is geweest voor zijn leven of zijn ontwikkeling als kunstenaar. Met name het onderdeel schilderlocaties toont veel plekken waar je nu nog kunt zien wat Vincent in zijn tijd zag, toen hij daar een schilderij of een tekening maakte. In dat licht is er een Nuenense aquarel van Vincent van Gogh die onze aandacht al een hele poos vasthoudt. Wij vragen ons af waar Vincent deze waterverftekening van een openbare houtverkoop in Nuenen gemaakt kan hebben. Nu heb ik op basis van argumenten het sterke vermoeden dat deze locatie in Nederwetten is te vinden! Het gaat hier om het werk Houtverkoping (JH 438) dat door Jan Hulsker in zijn oeuvre-overzicht 2 gedateerd wordt eind december Dat is kort na Vincents aankomst in Nuenen op 5 december van dat jaar. In brief 419 van 4 januari 1884 schrijft hij aan zijn broer Theo: Ik heb ook een teekening gemaakt, ofschoon slechts een impressie, van een houtverkooping. Daarbij maakte Leo Jansen in zijn wetenschappelijke brievenstudie 3 de aantekening: This impression is not known; it seems unlikely that Van Gogh is referring to the large watercolour Timber sale (F 1113/JH 438 ), since this is too detailed and finished to be an impression. The drawing, which has not survived, probably served as a model for the watercolour. There had been a timber auction on 31 December Jansen doelt hier op een openbare houtverkoop die volgens de officiële notarisakte (nummer 431) 4 plaatsvond op 28, niet op 31, december door de Nuenense notaris Abraham Schutjes. 5 Het betrof boomen op stam te Tongelre die tesamen 500,25 gulden opbrachten. In dezelfde akte staat ook te lezen dat deze verkoping heeft plaats gevonden in Tongelre, in het gebied De Gooren. Dit drassige natuurgebied lag ten noorden van de spoorlijn Eindhoven Venlo rond de huidige Prof. Dr. Dorgelolaan waar zich nu de Technische Universiteit Eindhoven (TUE) bevindt. Het Tongelrese natuurgebied Ik neem niet aan dat de aquarel Houtverkoping gemaakt is bij of naar aanleiding van deze openbare houtverkoop

17 op 28 december Nog afgezien van de stijlkenmerken (too detailed and finished to be an impression ) lijkt het ook niet aannemelijk dat Vincent zo snel na zijn aankomst op 5 december 1883 al vanuit Nuenen in dit afgelegen Tongelrese natuurgebied is geweest om daar te schetsen. En hoe zou Vincent op de hoogte kunnen zijn van deze openbare verkoop in dit verre gebied? Oude kaarten tonen in dit gebied ook geen boerderij aan die op Vincents aquarel is te zien. Vincent is mogelijk wel eens een eindje in de richting van De Gooren gelopen toen hij de tekening Mastbomen in het ven (JH 473) maakte, in de buurt van het Wasven in Tongelre. Maar dat was maanden later, in april Vincent van Gogh later is gemaakt. Hij moet daarom wachten tot de winter. Meierijsche Courant En dan verschijnt er op zaterdag 29 november 1884 een aankondiging in de Meierijsche Courant 6 : 15 Mastbomen in het ven (JH 473) Twijfels Tussen zondag 6 en vrijdag 18 januari 1884 schrijft Vincent in een brief (nummer 421) aan een kennis uit Den Haag, Antoine Philippe Furnée: Het gaat mij hier in Brabant nog al wel, ten minste ik vind de natuur hier erg opwekkend. Nu heb ik deze laatste weken 4 aquarellen gemaakt van Wevers. En nog een paar anderen van een houtverkooping, een binnenhuis met een naaistertje en een tuinman, allen aquarellen. Hierbij een paar krabbels er van. Leo Janssen annoteert daarbij in zijn genoemde studie: Van Gogh had probably finished the large, detailed and signed watercolour Timber sale (F 1113/JH 438 ) in the meantime. It is the only one of this subject that is known. See cat. Amsterdam 1997, pp , cat. no. 77. Maar ik heb wederom toch mijn sterke twijfels of de houtverkooping waarover Vincent zelf spreekt wel de houtverkoping betreft die we op de aquarel JH 438 zien. Hij voegt in zijn brief namelijk een paar getekende krabbels toe, maar juist niet van een houtverkoping. Ik vermoed daarom dat de schilder dat tafereel dan nog steeds in voorbereiding heeft. De aquarel zou een voorlopige uitwerking kunnen zijn van de impressie waarover hij op 4 januari 1884 aan zijn broer schreef. Tussentijds is er in Nuenen en omgeving ook geen verkoop van canadassen meer geweest; die vinden meestal plaats aan het einde van het jaar. Kortom, ik denk dat de bedoelde aquarel JH 438 door Dit is voor Vincent een uitgelezen kans om een houtverkoping 7 nog een keer van nabij mee te maken; een goede gelegenheid ook om de eerdere impressie nu eens goed uit te werken tot een definitieve, gedetailleerde aquarel. Daarvoor moest hij dan wel naar boerderij De Kerkhoeve in Nederwetten lopen, maar dat was voor hem geen grote afstand. Het is dan ook zeer waarschijnlijk deze boerderij die te zien is op de aquarel Houtverkoping (JH 438). Springend hert Allereerst zien we op dit werk zware Canada-boomen op de grond liggen en tegen de boerderij staan. Maar er is meer, namelijk een (houten) bord boven de ingang van de woning. Daarop staat een rood figuurtje dat op een springend dier lijkt. Niet geheel toevallig is zo n zelfde springend dier ook te vinden op het wapen van de familie De Cort/Kort uit Hilvarenbeek. 8 Deze familie heeft rond 1625 aan de oude Lambertuskerk, waarvan de toren nu nog naast de huidige Kerkhoeve staat, een hardstenen wijwatervat geschonken. >>> Wapen van de familie De Cort/Kort

18 16 Op dat wijwatervat staat het familiewapen afgebeeld. In het eerste kwartier van dit wapen staat een springend hert, in dezelfde richting als de figuur op het uithangbord op de aquarel Houtverkoping. Het wijwatervat met deze afbeelding heeft vele jaren in de oude veldkerk direct naast boerderij De Kerkhoeve gehangen. Het lijkt daarom niet vreemd dat de toenmalige bewoner, om welke reden dan ook, het springende dier op een bord boven zijn voordeur heeft afgebeeld. En dat Vincent dat bord heeft overgenomen op zijn aquarel van de houtverkoop. Toen op 13 december 1895 de nieuwe Lambertuskerk in Nederwetten is betrokken, werd in het voorportaal dat hardstenen wijwatervat, afkomstig uit de oude kerk, ingemetseld. Het vat is daar nu nog te vinden. Het wijwatervat met het springend hert in de kerk van Nederwetten Oude tekening We weten ook hoe de oude Kerkhoeve er ongeveer heeft uitgezien. Er is namelijk een tekening van Piet Panhuizen uit bekend van deze boerderij met op de achtergrond de toren met spits van de oude Lambertuskerk te Nederwetten. Aan de rechterzijde, tussen de boerderij en de kerktoren, staan bomen zoals die ook te zien zijn op de aquarel van Van Gogh. Daarnaast is er nog een foto 10 van deze boerderij die vanuit hetzelfde perspectief is genomen. Het heeft er dan ook alle schijn van dat Vincent een waterverftekening heeft gemaakt van de openbare houtverkoping die hier bij de boerderij de Kerkhoef op 11 december 1884 heeft plaatsgevonden. Deze aquarel heeft blijkbaar wel de nodige tijd en moeite gekost. Het aquarelleren gaat Van Gogh nog niet gemakkelijk af. Ruim vijf maanden later, op 22 mei 1885, verwijst hij ernaar in brief 502 aan Theo: Ik heb daarvan eene aquarel klaar in de manier van die houtverkooping doch ik geloof beter. Ik had tevens een tweede groote aquarel van het kerkhof die tot nog toe mij is mislukt. Vincent bedoelt hier nu, mijns inziens, met die houtverkooping zijn voltooide aquarel van de houtverkoop bij de Kerkhoef. Ik ben het dus ook nu niet eens met de datering december 1883 in de annotatie van Leo Jansen bij dit citaat: Sale of building scrap (F 1230/JH 770 ), which measures 37.5 x 55 cm; the earlier watercolour is Timber sale (F 1113/JH 438 ) of December Ik meen daarom stellig dat we als schilderlocatie voor de aquarel Houtverkoping van Vincent van Gogh de oude boerderij de Kerkhoeve of Kerkhoef aan de huidige straat Kerkhoef nummer 14 in Nederwetten kunnen aanwijzen. De datering voor deze waterverftekening kan dan gesteld worden op december n NOTEN 1 Website 2 Jan Hulsker. Van Gogh en zijn weg. Het complete werk. pp Leo Jansen, Hans Luijten, Nienke Bakker (eds.) (2009). Vincent van Gogh - The letters. Versie: december Amsterdam & Den Haag: Van Gogh Museum & Huygens ING. 4 Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCE). Notaris Abraham Schutjes, inventarisnummer 113, akte Abraham Schutjes is dezelfde notaris die op 21 mei 1885, na de dood van vader dominee Theodorus van Gogh, de inboedel heeft beschreven van de familie Van Gogh ten overstaan van moeder Anna van Gogh-Carbentus. Hierbij was ook Vincent van Gogh aanwezig. 6 Louis Bressers wees mij op deze aankondiging in de Meijerijsche Courant van 29 november Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCE). Notaris Hendrikus van der Voort, inventarisnummer. 116, akte Nico Nagtegaal. Nederwetten door de eeuwen heen. p Deelcollectie heemkundekring De Drijehornick. 10 F.V.M. van Roy. Nuenen c.a. in oude ansichten, deel 1. Afbeelding

19 17 De Kerkhoeve met oude toren, tekening van Piet Panhuizen uit 1910 De Kerkhoeve met oude toren, foto uit Nuenen c.a. in oude ansichten

20 18 Roland van Pareren De Schoteldonkse Hoeve Het enige bekende schildersobject van Vincent van Gogh in Nederwetten Vincent van Gogh tekende en schilderde in zijn Nuenense periode, tussen 5 december 1883 en 30 november 1885, veel objecten en landschappen die of nu nog als zodanig herkenbaar zijn of door nader onderzoek als locatie in Nuenen of Gerwen zijn aangemerkt. Tot nu toe is van de Nuenense periode van Van Gogh slechts één schilderij met als locatie Nederwetten bekend. Dat is het schilderij Populierenlaan in de herfst (JH 522). In zijn artikel Zoektocht naar een nieuwe Van Gogh-locatie in Nederwetten vermoedt Gerard Netten dat Vincent van Gogh de aquarel Houtverkoping (JH 438) heeft gemaakt nabij de Kerkhoef in Nederwetten. Als dat vermoeden waar zou blijken, betekent dat dat er een tweede locatie van Vincent van Gogh in Nederwetten kan worden aangewezen. Populierenlaan in de herfst Vincent van Gogh tekende en schilderde tijdens zijn Nuenense periode een groot aantal objecten in Nuenen en Gerwen. De oude toren in de Tomakker, windmolen De Roosdonck, de watermolens van Opwetten en Coll en de Gerwense kerk. Voor het schilderij De aardappeleters stonden de families De Groot en Van Rooij uit Gerwen model. Ook werden vele op het land werkende boeren en boerinnen door hem op de Nuenense en Gerwense akkers vereeuwigd. Tekeningen of schilderijen van Nederwettense boeren zijn niet bekend. Hoewel Van Gogh verschillende watermolens heeft geschilderd, waaronder die van Opwetten en Coll en de Genneper watermolen in Gestel, is er geen schilderij bekend van de Hooidonkse watermolen in Nederwetten. Ook de oude toren in de Tomakker in Nuenen werd veelvuldig door hem vastgelegd, maar een schilderij van Van Gogh van de oude toren in Nederwetten is niet bekend. Overigens stond in de tijd van Van Gogh aan deze toren nog de kerk, die negen jaar na zijn overlijden in 1899 is afgebroken. Slechts één schilderij is tot op heden gelokaliseerd in Nederwetten: het schilderij bekend als Populierenlaan in de herfst. Vincent van Gogh schilderde het in oktober Het is een olieverf op doek op paneel met de afmetingen 98,5 x 66 cm (99 x 65,7 volgens het Van Goghmuseum). Het schilderij bevindt zich in het Rijksmuseum Vincent van Gogh in Amsterdam. Het schilderij bekend als Populierenlaan in de herfst (JH 522) Lust for life in Nederwetten Er mag dan wel geen schilderij van Vincent van Gogh bekend zijn waarop hij de Hooidonkse watermolen in Nederwetten heeft afgebeeld, curieus is wel dat in de film Lust for Life 1 over het leven van Van Gogh, de Hooidonkse watermolen is te zien. In de Nuenense periode van de schilder is in de film een scène waarbij Vincent zit te picknicken met Margot Begemann 2. Op de achtergrond is de Hooidonkse watermolen zichtbaar. Een watermolen die Van Gogh dus nimmer heeft geschilderd! De opnamen van de scène zijn trouwens ook niet ter plaatse in Nederwetten gemaakt. Vanwege het slechte weer konden er in september 1955 bij de watermolen geen opnamen plaatsvinden. De Nederwettense scène is later opgenomen in de studio in Hollywood.

21 19 In de film Lust for Life de scène met Vincent van Gogh en Margot Begemann met op de achtergrond de door hem nooit vereeuwigde Hooidonkse watermolen in Nederwetten Populierenlaan is nu eikenlaan Aangenomen wordt dat de populierenlaan op het schilderij de huidige weg Eikelkampen is met aan het eind de zijgevel van de boerderij, nu bekend als Hoekstraat 1. Vanuit Nuenen via de Broekdijk komend de tweede boerderij links na de Hooidonkse Beek. 3 Op de voorgrond het bruggetje over de Hooidonkse Beek. De vrouw op het schilderij is tot op heden onbekend. De boerderij was ten tijde van Vincent van Gogh eigendom van Hendrikus Renders. Kennelijk is Van Gogh via de Broekdijk richting Nederwetten nooit verder gekomen dan de plaats waar hij de Populierenlaan in de herfst schilderde. In geen van zijn brieven maakt Van Gogh melding van een wandeling richting Nederwetten. Bekend is dat hij veel tochten maakte naar Gerwen en verder en naar Eindhoven via Opwetten en Tongelre. Ook is bekend dat hij naar het Nuenens Broek ging om te schilderen en te tekenen. Wie weet is hij toen toch wel via de Broekdijk gelopen om linksaf te slaan naar het Broek. De Broekstraat in de buurtschap Keske in Breugel met het bruggetje over de Breugelsche Beek [ foto: Roland van Pareren, februari 2017] Populierenlaan in Breugel? Volgens Kees Verkooijen moet de locatie waar Van Gogh de Populierenlaan in de herfst schilderde, worden gezocht in Breugel, om precies te zijn in de Broekstraat in de buurtschap Keske. Verkooijen baseert dat op een brief van Vincent aan Anthon van Rappard om naar Nuenen te komen om naar de mooie dorpen te komen kijken en noemt daarbij Son en Breugel. Met die gedachtengang heeft Verkooijen de topografische kaart van Son en Breugel geraadpleegd en een plek gevonden die helemaal aan de bewuste populierenlaan voldeed. 4 De populierenlaan heeft inmiddels plaatsgemaakt voor een eikenlaan en de stichting Van Gogh Village Nuenen plaatste er een informatiepaneel in de voetsporen van Vincent [foto: Roland van Pareren, januari 2017] >>>

22 20 aangenomen dat hij het pand huurde. Hij staat namelijk wel op het adres ingeschreven in het bevolkingsregister als bewoner van het pand. Vroeger kwam het vaak voor dat in boerderijen ook cafés waren gehuisvest. In het café van Filo Verhoeven vond op 29 februari 1872 de openbare verkoop plaats van het voormalige raadhuis van de gemeente Nederwetten dat na de opheffing van de gemeente als school had dienst gedaan. 5 De zijgevel van de boerderij, in 1884 door Vincent van Gogh geschilderd [foto: Roland van Pareren, januari 2017) De Schoteldonkse Hoeve, van het adres A 77 naar Hoekstraat 1 nu [ foto: Roland van Pareren, januari 2017] Boerderij De boerderij is gebouwd op de fundamenten van de oude Schoteldonkse Hoeve. Josephus Sengers, de zoon van landbouwer en burgemeester van Nederwetten Willem Sengers, liet de boerderij rond 1860 bouwen. De boerderij is later overgenomen door Cornelis van de Rijt die was getrouwd met de dochter van Jos Sengers. In 1877 werd Hendrikus Renders eigenaar, opgevolgd door zijn zoon Cornelis. Toen Frans Saris de boerderij in 1972 van zijn vader Arnold overnam, begon hij er een hoveniersbedrijf en bloemisterij. De boerderij van Jos Sengers gebouwd rond 1860 op de fundamenten van de Schoteldonkse Hoeve [ foto: Roland van Pareren, januari 2017] Café In de boerderij was ook de herberg van Filo Verhoeven gevestigd. Omdat Verhoeven niet als eigenaar van de boerderij in de registers voorkomt, moet worden Adres Op de kadasterkaart van 1832 is het perceel van de Schoteldonkse Hoeve aangegeven als sectie A (Nederwetten) nummer 519. In de loop van de jaren heeft het pand verschillende adressen gehad. In 1920 was het adres A 77 en toen per 1 april 1956 de officiële straatnamen zijn ingevoerd en de huizen per straat zijn genummerd kreeg de boerderij het adres Hoekstraat 3. In 1976 werd het huisnummer veranderd in nummer 1. 6 Schoteldonkse Hoeve De Schuytel-, Schuttel- of Schoteldonkse Hoeve is opgericht door de priorij van Hooidonk, het klooster dat in 1146 is gesticht. Deze priorij had meerdere hoeven in bezit. De hoeve Ten Hout, later de Bloemhoeve genoemd, en de hoeve op het terrein van de priorij op Hooidonk. Aangezien na de Vrede van Münster in 1648 de katholieke godsdienst in het hele grondgebied van de Republiek, en dus ook in deze contreien werd verboden is het klooster in 1650 door de Staten-Generaal 7 geconfisceerd. Dat betekende dat de priorij en alle eigendommen, waaronder de Schoteldonkse Hoeve, in het bezit kwamen van de Staten-Generaal. De Schoteldonkse Hoeve werd in 1668 door Izaak Battum als rentmeester van de geestelijke goederen in Peelland namens de staat verkocht aan een van de voorzaten van mr. Jeremias Storm van s Gravensande, schepen-president en ontvanger-generaal van s-hertogenbosch. Storm zelf was eigenaar van de Schoteldonkse Hoeve in

23 Willem Sengers Bekend is dat Willem Sengers met zijn vrouw Christina Arts de Schoteldonkse Hoeve bewoonde. Hij was landbouwer van beroep, maar was daarnaast ook plaatselijk actief als lid van het armbestuur en als beheerder van de dorpsfinanciën. In 1798 werd hij gekozen als lid van de gemeenteraad van Nederwetten en een jaar later werd hij aangesteld als president-schepen tevens loco-schout. Toen per 1 januari 1810 Nederwetten fuseerde met Eckart werd Willem Sengers benoemd tot burgemeester van de gemeente Nederwetten-Eckart. Hij vervulde deze taak tot aan zijn overlijden op 9 november Zijn zoon Josephus heeft rond 1860 de Schoteldonkse Hoeve gesloopt en op de fundamenten een nieuwe boerderij gebouwd. Handtekening van Willem Sengers als burgemeester van Nederwetten Complex Schoteldonk Het gebied Schoteldonk komt voor in het huisarchief van de heren van Helmond in 1406 als Scoteldonc en in 1498 als Schoeyteldonc. Het complex wordt omschreven als huys, hof, lant ende groese alles aen maelcanderen slans hoeve genompt Scheuyteldonck. De hoeve is gelegen op een hoogte nabij een zeer laag gebied, waar de Spektseloop of Hooidonkse Beek stroomt. De betekenis van schoot kan dan in verband worden gebracht met hoger gelegen land ten opzichte van een depressie, een laagte in een ander reliëf, in hoekvorm naar voren springend. Dat komt overeen met de plaatselijke ligging. Een andere betekenis van Schoteldonk of Schutteldonk zou kunnen zijn een plaats waar vee wordt geschut, bijeengedreven en ingesloten. 9 n NOTEN 1 Lust for Life is een Amerikaanse film uit 1956 van regisseur Vincente Minnelli met in de hoofdrollen Kirk Douglas en Anthony Quinn. De film is gebaseerd op de gelijknamige roman van Irving Stone uit 1934 en is een geromantiseerde versie van het leven van Vincent van Gogh. Opnamen van de film werden gemaakt in plaatsen waar Van Gogh verbleef. In Nuenen is gefilmd in september Zie ook: Hans Korpershoek. Hollywood in Nuenen. In: de Drijehornickels, jrg. 17, nummer 1, pp april Margot Begemann had in de zomer van 1884 een verhouding met Vincent van Gogh. Door een zelfmoordpoging van Margot nam de verhouding een dramatische wending. 3 Algemeen wordt aangenomen dat dit de Van Gogh-locatie moet zijn. In de rubriek Landmerk in het Eindhovens Dagblad van 24 juni 1995 motiveert Jan Smits, toenmalig voorzitter van heemkundekring De Drijehornick, dat het schilderij JH 522 de Schoteldonkse Hoeve in Nederwetten betreft. De stichting Van Gogh Village Nuenen plaatste op deze locatie een zuil met informatie over het schilderij. 4 Kees Verkooijen. Op zoek naar de voetstappen van Vincent van Gogh in zijn Nuenense periode Roland van Pareren. Het raadhuis van de voormalige gemeente Nederwetten krijgt een gezicht. In: de Drijehornickels, jrg. 25, nummer 1, pp april De boerderij die aanvankelijk het adres Hoekstraat 1 had kreeg door het raadsbesluit van 22 januari 1976, waarbij de straatnaam Eikelkampen werd vastgesteld voor de weg tussen de Hooidonkse Beek en Hooidonk, het adres Eikelkampen 3. 7 De Staten-Generaal van de Nederlanden waren tussen 1464 en 1795 een college waarin afgevaardigden van de Provinciale Staten van de gewesten van de Nederlanden samenkwamen. 8 A.M. Frenken. Memoriaal der dorpen en parochies Gerwen, Nuenen en Nederwetten, p Gegevens gebaseerd op Noordbrabantse Plaatsnamen monografie 2 Nuenen, Gerwen en Nederwetten, Met dank aan Louis Bressers voor het verstrekken van de kadastrale gegevens. De Schoteldonkse Hoeve op de kadasterkaart van Te zien is dat indertijd de weg vanaf Nuenen loodrecht op de zijgevel van de Schoteldonkse Hoeve uitkomt. Zo zou Vincent van Gogh dan ook de situtatie hebben aangetroffen toen hij er zijn schilderij Populierenlaan in de herfst schilderde.

24 22 Peter van Overbruggen Leeservaring De zussen van Vincent van Gogh en Nuenen Auteur Willem-Jan Verlinden In 2016 publiceerde Willem-Jan Verlinden 1 De zussen Van Gogh. 2 Op 16 februari 2017 presenteerde de auteur in Nuenen een herziene uitgave van zijn boek. In een lezing belichtte hij onder meer de Nuenense periode van de zussen. De genoemde publicatie van Verlinden is aanleiding tot de onderstaande leeservaring. Daarmee geeft Peter van Overbruggen een impressie van deze roerige episode, die zo belangrijk is voor Vincents ontwikkeling als kunstenaar en beschrijft hij ook andere zaken dan in Verlindens boek voorkomen. Zo krijgen we twee handgeschreven gedichten te lezen van Willemien en Lies in een Nuenens poëziealbum. De zussen Van Gogh (eerste uitgave 2016) 3 De zussen Van Gogh (tweede uitgave 2017) 4 Zussen komen tot leven Vincent van Gogh had naast twee broers, Theo en Cor drie zussen: Anna (*1855), Elisabeth (Lies, *1859) en Willemina (Wil of Willemien, *1862). In de talrijke publicaties over Vincent lezen we weinig over hen en in Vincents artistieke werk figureren ze niet of nauwelijks, met uitzondering van Willemien. In De zussen Van Gogh krijgen we intieme portretten te zien van veel familieleden Van Gogh over een periode van bijna honderd jaar. Maar de inkijk in het gezin van Gogh én de blik op de buitenwereld worden vooral gegeven vanuit het perspectief van de drie zussen. We doen het drietal natuurlijk geen recht door Anna de moederkloek, Lies de wispelturige en Wil de gevoeligste te noemen. 5 Gelukkig gaat de schrijver in de biografie genuanceerder te werk. Het Brabantse gezin Van Gogh De familiegeschiedenis van de Van Goghs in Brabant kan alleen goed begrepen worden in de wetenschap dat dit protestants domineesgezin een bijzondere positie inneemt in het katholieke Noord-Brabant gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw. Bijzonder, omdat het gezin vanwege zijn status en godsdienst een afgezonderde positie heeft binnen de andere, grotere - eveneens gesloten - katholieke gemeenschap. Het gezin volgt vader Theodorus, die als predikant achtereenvolgens Zundert, Helvoirt, Etten en tot slot Nuenen als standplaats heeft. Niettemin stelt Verlinden vast: Terwijl hun ouders afkomstig waren uit typisch Hollandse stedelijke families, is het mooi en opmerkelijk te zien hoe de kinderen Van Gogh binnen één generatie Brabanders in hart en nieren zijn geworden. Ik vraag mij echter af hoe Brabants de kinderen eigenlijk geworden zijn, als ze zo weinig in aanraking kwamen met de Brabantse leefwijze en de Brabantse bevolking? De kinderen namen niet of zeer kortstondig deel aan scholing of maatschappelijk leven in Brabant. Sommigen van hen verbleven tijdelijk in het buitenland, kregen onderricht van een gouvernante of zaten buiten de provincie op kostschool. Er kan nauwelijks sprake zijn van integratie in het Brabantse, als je je realiseert, dat de contacten van het gezin vooral beperkt bleven tot de eigen familie en gelijkgestemde kringen van stands- en geloofsgenoten. En ten slotte: de meeste kinderen Van Gogh zijn al vóór hun twintigste levensjaar uit Brabant vertrokken. Nuenen: de laatste plek waar het gezin samenkomt Het Nuenense verhaal van de familie Van Gogh lijkt te gaan beginnen in Dorus van Gogh krijgt dat jaar een aanbod voor een predikantenpost in Nuenen. Hij wijst dat echter af, wellicht vanwege een conflict tussen de plaatselijke kerkenraad en de Maatschappij van Welstand,

25 waarbij hij als bestuurslid van de Maatschappij liever niet betrokken wilde raken. In 1882 neemt Theodorus een tweede verzoek van harte aan. De pastorie wordt vóór de komst van het gezin, in de periode van april tot augustus, verbouwd, zodat het ouderpaar na de zomer het statige pand samen kan betrekken, eerst met hun jongste zoon, de 15-jarige Cor, en later in het jaar ook met de 20-jarige Wil. Vanaf dat moment is het een komen en gaan van de zussen in de Nuenense ambtswoning van dominee Van Gogh. 6 Voorgeschiedenis van de zussen De biografie van Willem-Jan Verlinden beschrijft uiteraard de voorgeschiedenis van de gezinsleden, inclusief de zussen, voorafgaand aan de Nuenense tijd. Die krijgen een speciale opvoeding en opleiding, die zich met name buiten het gezin afspelen. Zo hebben Anna en Lies een tijd onderwijs genoten aan een Franse kostschool in Leeuwarden. In 1874 gaat Anna samen met Vincent naar Engeland, waar ze een aanstelling vindt als onderwijzeres en gouvernante in Welwyn. Omdat het Anna daar goed bevalt, besluiten pa en ma Van Gogh dat Wil zich als 13-jarige leerling van de school in Welwyn bij Anna moet voegen. De beide zussen keren respectievelijk in het voorjaar van 1876 en 1877 weer terug naar Nederland. Lies, hersteld van een ziekte, krijgt in 1879 van moeder Van Gogh het verzoek om in Etten Wil onder haar hoede te nemen. Dat wordt geen succes en ze vindt vanaf 1880 een functie in Soesterberg als gezelschapsdame van Catharina van Willis, de echtgenote van Jean Philippe du Quesne van Bruchem, kantonrechter in Amersfoort. De relatie van Lies met deze familie zal later nog een bijzondere wending krijgen, als blijkt dat Lies zwanger is Anna heeft na haar terugkomst uit Engeland een taak gekregen als gezelschapsdame in Hengelo bij mevrouw Sara van Houten-van Heukelom. Daar ontmoet Anna de 27-jarige Joan van Houten, met wie ze zich al na drie maanden verlooft. Een jaar later, in augustus 1878 treden ze in het huwelijk en op 22 juli 1880 wordt hun dochter Sara Maria geboren. Anna heeft dan haar vaste plek gevonden in Leiderdorp. De zussen in Nuenen Voor de 20-jarige Wil is het niet gemakkelijk om in de Nuenense omgeving een baan te vinden. Zij zal zich derhalve vooral met de zorg voor haar ouders bezighouden. Maar Wil heeft ook contacten met de buitenwereld. Rond haar zeventiende is zij bevriend geraakt met de Amsterdamse Margaretha Meijboom, die al in Etten bij het gezin Van Gogh op bezoek kwam. Deze begint een correspondentie met Wil, die jarenlang zal duren. Ze blijken in veel onderwerpen geestverwanten te zijn, maar vooral zielsverwanten. Ze vinden in hun vriendschap veel steun en herkenning bij elkaar. Lies komt in de loop van 1883 een tijdje naar de Nuenense pastorie, mogelijk om geestelijk tot rust te komen vanwege de zware huishoudelijke en andere taken die ze bij de familie Du Quesne van Bruchem heeft. Tijdens haar logeerpartijen in Nuenen heeft Lies klaarblijkelijk vriendschappelijk contact gemaakt met Nuenense leeftijds- en geloofsgenoten. Zo heeft zij, de latere dichteres, een eigen gedicht geschreven in het poëziealbum van Liesbeth Buijsman die op Villa Houtrijk woonde. Willemien schreef op 22 juni 1884 een Engelstalig gedicht van Longfellow, The old house by the geraakt van de heer des huizes. lindens in dit album. >>> 23 Pastorie aan de Berg in Nuenen in de eerste helft van de 20e eeuw [foto: Van Gogh Museum Amsterdam]

26 24 Wil vallen de zorgtaken in de pastorie soms zwaar, van wege ziekte, zodat Lies in Nuenen haar rol tijdelijk over neemt. De huiselijke situatie wordt nog lastiger, als de 65-jarige moeder Van Gogh in januari 1884 bij het uit de trein stappen in Helmond haar dijbeen breekt. Vincent, vanaf 5 december 1883 eveneens woonachtig in de pastorie, is vol lof over de zorgzaamheid van Wil. Overigens is ook een zus van Theodorus van Gogh, tante Mietje, gearriveerd om haar schoonzus bij te staan. Zij doet daarvan later verslag in haar Aanteekeningen : In Nuenen gaat alles zeer voorspoedig, tien weken na de val begint de patiënte met veel hulp weer te leren lopen, ook krijgt zij een wagentje waarmee men haar door de tuin rijdt en zij daar zitten kan. Ook zij is vol lof over de zorgzame Wil. Brief (408) Vincent aan Theo van Gogh, Nieuw-Amsterdam, zaterdag 1 december 1883 Eenzaamheid zeg ik en niet eens stille maar die eenzaamheid welke een schilder treft die in een onbegane streek door Jan en alleman wordt aangezien voor gek moordenaar vagebond &c. &c. Werkelijk dat moge een petite misere zijn maar misère is het. Brief (411) Vincent aan Theo van Gogh, Nuenen, zaterdag 8 december 1883 In karakter wijk ik nogal af van de verschillende leden der familie en ik ben eigentlijk geen van Gogh. zussen als een hinderlijke stoorzender beschouwd. In het boek van Verlinden wordt overigens aan deze tragische eindigende liefdesaffaire geen aandacht besteed en het is dus ook niet duidelijk hoe de zussen over deze kwestie denken. Brief van vader Theodorus van Gogh aan zijn zoon Theo Met wezenlijk goede moed ondernemen we deze nieuwe proef en nemen ons voor hem volkomen vrij te laten in zijn zonderlingheden van kleding enzovoort. De mensen hier hebben hem nu gezien en schoon het jammer blijft dat hij zich niet wat toeschietelijker toont: het is nu eenmaal niet te veranderen dat hij zonderling is. Het is maart De belijdenis van Cor en zijn vriend Lodewijk Willem Begemann wordt door vader Van Gogh voorbereid. Maar die taak zal hij niet meer kunnen uitvoeren. Op 26 maart komt Theodorus van een inspannende tocht s avonds bij de pastorie aan en zakt op de drempel plotseling ineen. Wil is een van de eersten die haar 63-jarige vader dood aantreft. Cor arriveert de volgende dag uit Helmond. Zowel Lies als Wil schrijven later over de herinnering aan deze verschrikkelijke gebeurtenis. Op 30 maart 1885, de verjaardag van Vincent, wordt dominee Dorus van Gogh ter aarde besteld op de begraafplaats bij de oude toren, die vele malen is vereeuwigd door Vincent. Brief (438) Vincent aan Theo van Gogh, Nuenen, tussen zaterdag 15 en woensdag 19 maart 1884 Verder verlang ik er naar gij dezen hoek van Brabant m.i. veel mooier dan den kant van Breda nog eens zult leeren kennen. Het is dezer dagen hier verrukkelijk. Scheuren in het gezin Overigens betoont ook Vincent zich tijdens de herstelperiode van moeder een voorbeeldige verpleger aan haar bed, dat in de studeerkamer van pa aan de straatzijde is geplaatst. De 42-jarige Margot Begemann, woonachtig in het buurhuis, komt geregeld op ziekenbezoek. Vincent en Margot raken erg op elkaar gesteld en spreken zelfs over een huwelijk. Maar als hun relatie bekend wordt, breekt het verzet daartegen vanuit de familie Begemann in alle hevigheid los. Margot is ten einde raad en doet een zelfmoordpoging in het bijzijn van Vincent. Vooral vanaf dat moment wordt Vincent, die al veel onenigheid met zijn vader heeft gehad, door zijn Grafsteen dominee Theodorus van Gogh, begraafplaats voormalige oude toren te Nuenen [foto: Toon van der Linden] Gezinscrisis in Nuenen Na de begrafenis komt vooral bij Anna de jarenlange opgekropte emotie tot uitbarsting. Zij verwijt Vincent dat hij zijn vader zo veel verdriet heeft gedaan en vindt dat hij niet langer in de pastorie kan blijven wonen. Hij zou ook een belasting voor zijn moeder vormen. Bijna veertig jaar later herinnert Anna zich de onhoudbare situatie in de pastorie toen zij daar enkele weken doorbracht met haar twee dochters en het kindermeisje. Zij spreekt zelfs zo veel jaren na dato nog harde woorden over het onuitstaanbare gedrag van Vincent: Ook al bewonder ik zijn kunst, ik veracht zijn persoon.

27 Vincent had intussen, vanaf mei 1884, de schuur achter de pastorie al verruild voor een atelier bij Johannes Schafrat, de koster van de katholieke kerk. Nu wordt hij gedwongen om daar ook woonruimte te huren. Vincent is teleurgesteld als blijkt dat Anna door haar broers en zussen gesteund wordt. Vooral de houding van zijn geliefde zus Wil valt hem zwaar tegen. Theo vraagt vanuit Parijs aan Vincent om moeder, die nog een jaar in de Nuenense pastorie mag blijven wonen, zoveel mogelijk te ondersteunen. Maar Vincent heeft op 23 november 1885 de trein naar Antwerpen genomen, met achterlating van zijn bezittingen in Nuenen en is niet van plan nog ooit terug te keren: Als ik er standjes ondervind als vóór mijn vertrek, zou ik mijn tijd er verliezen, zo antwoordt hij aan Theo. Vanaf die tijd zal hij in zijn correspondentie nauwelijks nog over Anna en Lies reppen. Met het vertrek van moeder Anna van Gogh-Carbentus en Willemien uit Nuenen en later Breda hebben alle gezinsleden Brabant definitief verlaten. Vincent laat in 1885, na een uiterst vruchtbare periode van bijna twee jaar als kunstenaar, Nuenen en Nederland achter zich en zal zijn zussen nooit meer terugzien. Lies moet haar zwangerschap - de echtgenote van Du Quesne leeft dan nog - verbergen voor haar omgeving. Slechts enkelen zijn ervan op de hoogte dat zij in 1886 een bastaarddochter heeft gebaard in het Franse Normandië. De bizarre geheimhouding en het latere leven van deze tragische Hubertine 8 leveren een bijzonder verhaal op in het boek van Verlinden. Lies publiceert gedichten en boeken met nogal persoonlijk gekleurde herinneringen aan haar broer Vincent. In 1930 onthult zij de herdenkingsplaquette die op de buitenmuur van het atelier achter de Nuenense pastorie is aangebracht. In 1932 houdt ze een toespraak bij de onthulling van het monument voor Vincent van Hildo Krop, dat in de schaduw van de oude Nuenense lindeboom wordt opgericht. >>> 25 Brief (485) Vincent aan Theo, Nuenen, tussen maandag 9 maart en maandag 23 maart 1885 Het is mijn plan om zoodra ik kan een tijd naar het zuiden te gaan waar nog meer kleur is en nog meer zon. Hoe vergaat het de zussen na Nuenen? Anna krijgt twee dochters uit haar huwelijk met Joan van Houten. Na het overlijden van moeder Van Gogh (1907) ontvangt zij het schilderij dat Vincent van het Nuenense protestantse kerkje maakte in Het was het lievelingsschilderij van moeder Van Gogh. 7 Anna overlijdt op 75-jarige leeftijd in Dieren, waar zij ook begraven is. Anna van Houten van Gogh, door F. Rienks, Leiden 1878, Van Gogh Museum Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting). De portretfoto is gemaakt kort na haar huwelijk in 1878 in Etten met Joan van Houten, wanneer haar zus Wil bij haar op bezoek is Lies en haar dochter Jeanet (1e en 2e zittend vlnr) in juli 1930 bij de onthulling plaquette op het voormalige atelier van Vincent. De voorzitter van de Eindhovensche Kunstkring Jan de Louw houdt een rede. Dominee Plug (3e rechts van De Louw) luistert aandachtig [ foto: archief familie Hofkes] Lies houdt een toespraak bij de onthulling van het Van Goghmonument (Hildo Krop) in Nuenen (1932)

28 26 Willemien heeft diverse functies gehad, als gouvernante, verpleegster en godsdienstlerares. Ze ontwikkelt zich tot een vooruitstrevende vrouw en raakt betrokken bij de vrouwenbeweging. Vader Theodorus had in 1880 al opgemerkt dat Wil evenals Lies - geestelijk niet sterk was. Zelf schrijft ze in 1889 aan Jo Bonger, de vrouw van Vincents broer Theo, dat ze zich verward en eenzaam voelt. Vanaf 1902 zal zij in het psychiatrisch ziekenhuis Veldwijk in Ermelo verblijven. De verpleegkosten worden gedeeltelijk betaald uit de opbrengst van Vincents werk. Wil overlijdt op 17 mei 1941, de geboortedag van haar jongste broer Cor, en ligt begraven in Ermelo. Lies aan haar schrijftafel [ foto: archief familie Hofkes] Willemien van Gogh, door F. Rienks, Leiden 1878, Van Gogh Museum Amsterdam [Vincent van Gogh Stichting] Het huwelijk met Du Quesne verloopt, vooral in de periode van diens psychische instabiliteit, allesbehalve gelukkig. Na zijn dood raakt Lies in financiële problemen en is ze zelfs genoodzaakt om werk van Vincent te gelde te maken. Ze overlijdt op 30 november 1936 in een pension in Baarn, waar zij ook begraven wordt. Het enig overgebleven werk van Vincent dat ze dan nog bezit, is een tekening van de achterzijde van de Nuenense pastorie. 9 Tot slot Het verhaal over Anna, Lies en Wil is nog nooit eerder op zo n uitvoerige en ook integere manier verteld. Je geneert je bijna dat je zo dicht bij de privésfeer van de Van Goghs komt. Willem-Jan Verlinden presenteert als kunsthistoricus een levendig relaas over de dromen, de strijd en de teleurstellingen van deze drie bijzondere vrouwen. Op basis van - niet eerder bestudeerde - briefwisselingen tussen de gezinsleden krijgen we een persoonlijke en onthullende kijk in een beroemd gezin. En wat de Nuenense episode betreft: Verlinden schetst ook de sociaal-economische omstandigheden die het leven van de plaatselijke bevolking zo zwaar maken: de thuiswevers en de boeren die in het werk van Vincent figureren. Maar het zijn vooral de familieleden Van Gogh die maken dat het boek van Verlinden zich laat lezen als een boeiende privé-roman! n >>> Vincent van Gogh. Achterzijde pastorie Nuenen, tekening met witte hoogsels, voorjaar 1884 [particuliere collectie Canada]

29 Door Willemien en Lies in 1884 geschreven teksten in het poëziealbum van Elizabeth Buijsman ( ), destijds woonachtig in Villa Houtrijk aan de Papenvoort. Het album is nu het bezit van haar Nuenense kleindochter. 27 Een woord in uw album, wat of het zal zijn? k Doorblader mijn boeken, zal het lang zijn of klein? Verheven of ernstig, eenvoudig of zacht? In sierlijk proza of versmaat gebracht? Neen weg met die letters en weg met dat boek, Waarin ik den zin van een and ren slechts zoek; Het hart is het boek waar men t eerst en het meest Den innigsten wensch voor zijn vrienden steeds leest. Zoo zij dan uw leven, trotsch kommer en druk Aan zonneschijn rijk, en aan blijvend geluk; En als gij het tal uwer vrienden gedenkt Dat gij dan ook mij uw herinnering schenkt! Elizabeth Buijsman Uwe U liefhebbende Lize van Gogh The open window The old house by the lindens Stood silent in the shade, And on the gravelled pathway The light and shadow played. I saw the nursery windows Wide open to the air; But the faces of the children, They were no longer there. The large Newfoundland house-dog Was standing by the door; He looked for his little playmates, Who would return no more. They walked not under the lindens, They played not in the hall; But shadow, and silence, and sadness Were hanging over all. The birds sang in the branches, With sweet, familiar tone; But the voices of the children Will be heard in dreams alone! And the boy that walked beside me, He could not understand Why closer in mine, ah! closer, I pressed his warm, soft hand! Your affectionate Willemien van Gogh Nunen June 22nd 1884

30 28 NOTEN 1 Willem-Jan Verlinden (Helvoirt, 1971) studeerde kunstgeschiedenis in Leiden. Hij was werkzaam voor diverse Nederlandse musea en kunstfondsen en is adviseur op het gebied van fondsenwerving. In 2013 schreef hij samen met Kristine Groenhart Hoe ik van Londen houd. Wandelen door het Londen van Vincent van Gogh. Bij het schrijven hiervan ontstond het idee voor een boek over de zussen van Vincent. Twee van hen kwamen in dezelfde tijd als Vincent naar Engeland. De auteur gebruikte voor dit boek familiekronieken, schoolrapporten, medische dossiers, documenten van Van Goghnazaten, en vooral honderden brieven van de zussen, die zij aan elkaar, hun ouders familie en hun beste vriendinnen schreven. 2 Willem-Jan Verlinden. De zussen Van Gogh. Eerste uitgave, Ambo/ Anthos. Amsterdam, Op de voorkant van deze uitgave staat een deel van Vincents schilderij Herinneringen aan de tuin in Etten. Later schrijft Vincent over dit werk, dat het hem doet denken aan natuur rondom de domineeswoningen in Etten en Nuenen. Hij maakte het schilderij uit het hoofd. In een brief aan Wil uit 1888 legt hij uit dat het geen letterlijke weergave is van de werkelijkheid, maar een poëtische droomachtige uitbeelding. De linker figuur doet hem denken aan Wil. De oudere vrouw vertoont gelijkenis met zijn moeder, van wie hij kort tevoren een portretfoto ontving. De in gedachten verzonken figuren lijken geheel op te gaan in het kleuren- en lijnenspel. 4 Willem-Jan Verlinden. De Zussen Van Gogh. Herziene uitgave, vijfde druk, Querido Amsterdam, Marianne Vermeijden. Uit de schaduw van hun broers. NRC Handelsblad.10 juni In het Vincentre is een tijdelijke expositie De familie Van Gogh, toen en nu, en hun bijzondere band met Nuenen. 7 Peter van Overbruggen. Nuenens kerkje van Van Gogh teruggevonden. In: de Drijehornickels, jrg. 25, nr. 3, pp december Op 3 augustus wordt in het Normandische Saint-Sauveur-le-Vicomte in een hotelkamer het kind van Lies geboren. De hoteleigenaresse doet samen met huisarts dokter Bellet, die de bevalling heeft geleid, aangifte van de geboorte. De dochter ontvangt de namen Hubertina Marie Normance. Hubertine wordt toevertrouwd aan de plaatselijke kruidenierster, de 22-jarige weduwe Balley. 9 Het gaat om de tekening die Vincent eind 1884 maakte: pastorie achterzijde (JH 475). Lies schrijft daarover in Vincent van Gogh. Persoonlijke herinneringen aangaande een kunstenaar (1910): Van het ouderwetse, een weinig voorovergezakt gebouw, uit de welverzorgde, vriendelijk aangelegde tuin, heeft hij een spookhuis gemaakt door wilde grassen omgeven, evenals de bomen gezweept naar een zij door de wind, met een paar onherkenbare figuurtjes, waarvan niet uit te maken is wie ze zijn. Negentig jaar kloosterleven in Nuenen in boekvorm Veel inwoners van Nuenen, Gerwen en Nederwetten kennen het klooster in het Park nog uit de tijd dat de zusters de zorg hadden voor het onderwijs, de zieken en bejaarden, de wijkverpleging en diverse nevenactiviteiten. Negentig jaar kloosterleven in Nuenen ( ) is de titel van het door heemkundekring De Drijehornick uitgegeven boek dat de auteurs Tjeu Hermans, Hans Korpershoek, Ger van Erkel en Jos Thielemans hebben samengesteld over dit beeldbepalende gebouw en zijn voormalige bewoners. Met 180 pagina s op A4 formaat is het een bijzonder boek met veel nog niet eerder gepubliceerd beeldmateriaal uit deze periode. Vanaf juni 2017 verkrijgbaar in het Heemhuis van De Drijehornick, Bruna Parkstraat, Risjamo Kernkwartier en Vincentre. n

31 Begunstigers heemkundekring De Drijehornick ACCOUNTANTS EN BELASTINGADVISEURS VAN GASTEL EN NEIJNENS Postbus 110, 5670 AC Nuenen AUTOBEDRIJF JANSEN BV, TOYOTA-DEALER De Pinckart 10, 5674 CC Nuenen - BAN BOUW B.V. Collseweg 23, 5674 TR Nuenen BOEKHANDEL BRUNA Parkstraat 13, 5671 GD Nuenen BPD ONTWIKKELING BV (NUENEN WEST) Kronehoefstraat 72, 5622 AC Eindhoven CAFÉ SCHAFRATH Park 35, 5671 GB Nuenen CROOIJMANS MANNENMODE Parkstraat 9b, 5671 GD Nuenen DRUKKERIJ MESSERSCHMIDT Berkenbos 6, 5672 AK Nuenen EVERT TEBAK KEURSLAGER Parkstraat 12, 5671 GG Nuenen FYSIO- & MANUELE THERAPIE F.J.A.L. KOOTSTRA Weverstraat 16, 5671 BC Nuenen HOUTHANDEL VAN HOORN Wettenseind 2a, 5674 AA Nuenen HOVENIERSBEDRIJF FONS LINDERS Broekdijk 1, 5674 SJ Nuenen - HOVENIERSBEDRIJF LE JARDIN Ruiterweg 1, 5674 XA Nuenen IT PRO SERVICE EN PROFESSIONALITEIT IN ICT Berg 41a, 5671 CB Nuenen JO KLOMP, MODE EN QUILTSTOFFEN Park 17, 5671 GB Nuenen JUMBO TON GRIMBERG De Smidse 1, 5671 EW Nuenen LE SOURIS, ETEN & DRINKEN Berg 16, 5671 CC Nuenen RISJAMO KANTOORBOEKHANDEL Hoge Brake 66, 5672 GM Nuenen VAN SANTVOORT MAKELAARS EN ARCHITECTEN Berg 2-4, 5671 CC Nuenen TEUNISSE ZONWERING Mierlo, telefoon WINKELIERSVERENIGING KERNKWARTIER Hoge Brake 42, 5672 GL Nuenen

32