schubben & slijm Resultaten Meetprogramma Reptielen Excursies voor boeren en particulieren Kamsalam'anders' Cyclopen

Transcriptie

1 schubben & slijm RAVON nieuwsbrief voor en door vrijwilligers nummer 37 oktober 2018 Resultaten Meetprogramma Reptielen Excursies voor boeren en particulieren Kamsalam'anders' Cyclopen

2 colofon inhoud Schubben & Slijm is de nieuwsbrief van Stichting RAVON en wordt uitgegeven door de vier grote vrijwilligersprojecten: Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën en de Meetprogramma's Amfibieën, Reptielen en Zoetwatervissen. Schubben & Slijm wordt 4 keer per jaar verspreid aan alle waarnemers en monitoorders van RAVON. ISSN (print): ISSN (digitaal): Stichting RAVON Postbus BK Nijmegen (Nijmegen) (Amsterdam) Aanmelden Ga naar om u aan te melden voor de digitale editie van Schubben & Slijm. Stuur een mail naar kantoor@ravon.nl om u aan te melden voor de print editie. Adreswijzigingen kunt u doorgeven aan kantoor@ravon.nl Foto omslag: Ringslang (Foto: Jelger Herder) Redactie: Edo Goverse (NEM Meetprogramma Amfibieën) Ingo Janssen (NEM Meetprogramma Reptielen) Jan Kranenbarg (NEM Meetprogramma Zoetwatervissen) Jelger Herder (NEM VO Reptielen en Amfibieën) Kris Joosten Kopij kunt u sturen naar k.joosten@ravon.nl Aan deze nieuwsbrief werkten verder mee: André van den Berg, Annemarie van Diepenbeek, Arnold van Rijsewijk, Ben Wielstra, Corlène van den Camp, Edwin Harkema, Edwin Post, Elfiede Schotmans, Els Vos, Geert Timmermans, Gert Gelmers,, Hans Veurink, Ingrid den Boer, Jac Mulders, Jan van Arkel, Jelle Hofstra, Jeltje Berendsen, Jöran Janse, Kees van Limpt, Luuk Folkerts, Mariska de Wild-Scholten, Marjon Kooijman, Marnix de Zeeuw, Martijn van de Loo, Matthijs Hollanders, Naomi Lambrikx, Paul van Hooff, Pascal Losekoot, Peter Keijsers, Piet Huitema, Pim Arntzen, Rémon ter Harmsel, Richard Struijk, Rolf van Leeningen, Ronald de Boer, Sergé Bogaerts, Tariq Stark, Tonnie Verheijden Vormgeving - layout: Pleun van der Linde Publish Impuls - Cross Media Solutions Druk: Ten Brink Deze nieuwsbrief is mede mogelijk gemaakt door: Centraal Bureau voor de Statistiek, Universiteit van Amsterdam, RAVON 3 10 jaar Padden.nu 4 Groningse hazelwormen 5 Levendbarende hagedis top voedselbron voor de teek 5 Dubbel pech 6 Zandhagedissen zoeken in de Hondsbossche Duinen 7 Opgaan in de achtergrond 7 Witwangstern eet kikkervisjes 7 Zandhagedis verslindt pissebed 8 ANLb-excursies voor boeren en particulieren 9 Reptielen en de hittegolf 10 Levendbarende hagedissen in een stadstuin bedreigd 10 RAVON-stimuleringsfonds 11 Albino dril op de Liphústerheide 11 Blauwe groene kikker 12 Meetprogramma Reptielen Drielandenpunt - Een herpetologisch knooppunt 17 Uit de oude doos 17 Zoek je een artikel? 18 Cyclopen onder de amfibieën 20 Uit de validatiefabriek - Kamsalam'anders' 21 Paddenvlieg in de tuin 22 RAVON-dag zaterdag 10 november Activiteiten 23 Vrijwilliger aan het woord: André van den Berg 24 Vrijwilliger aan het woord: Piet Huitema Opgietertje 2 nieuwsbrief (Cartoon: Arnold van Rijsewijk)

3 Tien jaar Padden.nu In 2018 bestaat Padden.nu tien jaar. Wat in het eerste jaar begon met 30 paddenwerkgroepen is inmiddels uitgegroeid tot een platform van bijna 100 paddenwerkgroepen verspreid over heel Nederland. Jaarlijks worden door al deze werkgroepen honderdduizenden amfibieën veilig de weg over gezet. Behalve deze lokale bescherming, vormen alle overzetgegevens ook nog eens een unieke dataset. Inmiddels worden er zo veel gegevens verzameld dat we samen met het CBS trends kunnen berekenen voor de drie meest algemene amfibieënsoorten (gewone pad, bruine kikker en kleine watersalamander). Het heugelijke feit van tien jaar Padden.nu willen we niet zo maar voorbij laten gaan. Op de landelijke RAVON-dag op zaterdag 10 november zullen we daarom naast het reguliere lezingenprogramma, een parallelprogramma aan Padden.nu wijden. Daarin zullen een aantal werkgroepen hun ervaringen presenteren, presenteren we de trends die berekend zijn door het CBS, gaan we in op amfibieëntunnels en zal er een lezing zijn vanuit Vlaanderen waar ze een soortgelijk project hebben. Daarnaast zal er voldoende tijd zijn om met elkaar ervaringen en kennis uit te wisselen. Ook bestaat de mogelijkheid om het reguliere programma van de RAVON-dag te volgen voor de nodige kruisbestuiving. Het belooft een hele gezellige en interessante dag te worden. Toegang is gratis en iedereen is welkom. Rolf van Leeningen & Jelger Herder nieuwsbrief

4 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Groningse hazelwormen De hazelworm (Anguis fragilis) is een bijzondere verschijning binnen het kleine groepje reptielensoorten in Nederland. Dit pootloze reptiel lijkt op een slang maar heeft een relatief star lichaam met een lange, afbreekbare staart. De schubben zijn ook anders dan die van een slang. Met name aan de buikschubben, die uit meerdere rijen bestaan, is dit goed te zien. Als we beter kijken, zien we ook beweegbare oogleden en een paar gaten achter de kleine ogen: de gehoorgangen. Hoewel voor een leek dit dier een slang lijkt, is het toch echt een hagedis. Een pootloze hagedis. Belangrijke kerngebieden voor de soort zijn de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug en Zuid-Limburg, met diverse kleinere, meer versnipperde kernen in het midden, oosten en zuiden van Nederland. Het Drents Plateau vormt tevens een belangrijke kern. Met name in de omgeving van het Drents- Friese Wold, het Drentsche Aa-gebied en diverse andere gebieden in noorden midden Drenthe kan de soort aangetroffen worden. Eén van de provincies waar de hazelworm al ruim 10 jaar niet was gezien, is de provincie Groningen. Hoewel deze hagedis wel te vinden is in het noordelijke deel van Drenthe blijven Groningse waarnemingen uit. Er zijn slechts een handvol waarnemingen bekend uit de provincie Groningen: Termunten (1952), Vlagtwedde (1987), Glimmen (1990) en Bedum (2009). De waarnemingen uit Termunten en Bedum betreffen mogelijk onopzettelijke uitzettingen, bijvoorbeeld door aanvoer van grond of De in 2017 in Groningen aangetroffen hazelworm, midden in een woonwijk van Foxhol. (Foto: Edwin Post) tuinplanten. De hazelworm in Bedum is in de tuin van de waarnemer aangetroffen. Het habitat in de omgeving van Termunten en Bedum is atypisch (met name polders) en doet vermoeden dat het om uitzettingen gaat. De waarneming uit Vlagtwedde is meer plausibel. In het dal van de Ruiten Aa, tussen Ter Wupping (noord) naar Ter Apel (zuid) liggen diverse bos-, heide- en heischrale terreinen. Levendbarende hagedis kan in deze gebieden aangetroffen worden, hetzij in lage dichtheden. Deze gebieden lijken ook voor hazelworm geschikt. De waarneming uit Glimmen is gedaan nabij het natuurgebied de Appelbergen, waar thans nog levendbarende hagedis voorkomt en vroeger ook adder. In het noordelijke deel van het Drentse Aa-gebied zijn populaties van de soort aanwezig. In de bos- en heideterreinen in de omgeving van Zeegse, Schipborg, Annen en Gasteren is de soort bekend. Ten zuiden van deze gebieden is een vrij grote populatie aanwezig op het Balloërveld nabij Rolde. Afgelopen voorjaar (2018) bleek dat er in 2017 zeker 1 hazelworm in de provincie Groningen woonde. Tijdens een gesprek over beestjes in de natuur met studenten vertelde één van hen dat hij een hazelworm achter het huis had gezien. Ze waren in 2017 bezig met bestraten, toen er een hazelworm tussen een stapel stenen vandaan kroop. De stenen stonden er al geruime tijd. Student Edwin Post heeft het dier gevangen en op de foto gezet. De locatie was bijzonder te noemen: midden in een woonwijk van Foxhol. De dichtstbijzijnde waarneming betreft die uit Glimmen (Appelbergen), hemelsbreed ongeveer 6,5 km ten zuidwesten van Foxhol. De Appelbergen ligt op de Hondsrug. De zandige bodem, heide, bos en veentjes vormen typisch habitat voor de soort op het Drents Plateau. Foxhol en omgeving bestaat uit een oud veengebied waar het veenriviertje de Hunze doorheen meanderde. Tegenwoordig ligt hier het Natura 2000-gebied het ZuidLaardermeer en aangrenzende polders. Een nat gebied dat weinig geschikt lijkt voor hazelwormen. De herkomst van de Foxholse hazelworm is onbekend. Betreft het natuurlijke verspreiding of is het een aangevoerd individu? Misschien dat er in de toekomst meer waarnemingen gedaan worden in de nabije omgeving. In Noord-Drenthe en Groningen liggen nog diverse hokken voor het verspreidingsonderzoek reptielen en amfibieën die actualisatie behoeven. (Kijk op: Binnen het Meetprogramma Reptielen zijn er in beide provincies ook nog leuke trajecten beschikbaar. Edwin B. Harkema, Edwin Post & Tariq Stark 4 nieuwsbrief

5 Levendbarende hagedis top voedselbron voor de teek eens iets in de struiken moet fotograferen, werkt dit uitstekend. Levendbarende hagedis met in totaal 41 teken. (Foto s : Corlène van den Camp en Ronald de Boer) In de nummers 28 en 33 van Schubben & Slijm waren onder het kopje Parasieten bij reptielen én Teken lusten ook hagedissenbloed zowel bij een levendbarende hagedis als een zandhagedis teken achter of bij de voorpoten gezien. Vooral in gebieden waar veel grof wild rondloopt, zoals in het Nationaal Park Veluwezoom en het Deelerwoud wordt ik als onderzoeker ook vaak als voedselbron gezien. Wel moet ik zeggen dat ik het sinds vorig jaar zat was om steeds met de lucht van een anti-tekenspray (zonder DEET) rond te lopen, en ben daarom overgestapt op het dragen van een regenbroek over mijn laarzen in het veld zodat ik nu tekenvrij ben. Het ziet er natuurlijk niet uit, maar op een enkele teek op de armen als ik weer zo nodig We zien in deze gebieden vooral de laatste jaren een toename van het aantal teken (schapenteek, Ixodes ricinus?) op de zand- en levendbarende hagedis. Op bijna alle foto s die gemaakt worden van de volwassen hagedissen zitten meerdere teken rond de voorpoten, waarschijnlijk zijn ze hier niet af te krabben en worden de teken die zich wat meer naar achter op het lichaam proberen te vestigen eraf gebeten. De levendbarende hagedis op bijgaande foto s was wel erg in trek! Tijdens een excursie, die een 15-tal IVN-cursisten en hun begeleiders als afsluiting volgende voor de cursus Herkennen reptielen en amfibieën, kon dit hagedisje na te zijn gevangen goed bekeken worden. Achter de rechtervoorpoot zijn zeker 15 teken te tellen. Aan de andere kant zitten ongeveer 26 teken achter de poot én is ook nog een exemplaar achter de kop te zien. Het beestje leek geen last te hebben van zijn gasten en was erg actief op een stukje waar de zon op deze warme ochtend niet echt doordrong. Met dank aan Natuurmonumenten voor de toestemming voor de excursie/cursus op landgoed Beekhuizen. Ronald de Boer Dubbel pech Een wanhopige geelbuikvuurpadman heeft zich vastgegrepen aan een gewone padvrouw. De gewone pad heeft echter nog meer pech, want die is inmiddels al bezweken aan de parasitaire paddenvlieg. Naomi Lambrikx Amplex geelbuikvuurpad x gewone pad. (Foto: Naomi Lambrikx) 5 nieuwsbrief

6 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Zandhagedissen zoeken in de Hondsbossche Duinen Jaarlijks organiseert de VAR (Vissen Amfibieën Reptielen Noord-Holland) minimaal drie excursies, voor alle RAVONsoortgroepen eentje (zie Op 12 mei is een reptielexcursie verzorgd onder leiding van Edo Goverse (RAVON) en Geert Timmermans (KNNV-afdeling Amsterdam). Er is onderzocht of de zandhagedis de nieuw aangelegde Hondsbossche Duinen al heeft gekoloniseerd. Om 13:00 uur werd er gestart vanaf de parkeerplaats te Schoorl. Het weer werkte deels mee, er stond een vrij zwakke wind en de zonneschijn werd door een dun wolkendek enigszins getemperd. Maar in de loop van de middag verdween het wolkendek en ging de zon volop schijnen en werd het (te) warm. Om een goed beeld te krijgen van de zandhagedis (nog niet iedereen had een zandhagedis gezien) werd door de veertien deelnemers eerst een deel van de oude duinen ten zuiden van Hondsbossche Duinen geïnventariseerd. Als snel werden eerste ritsels gehoord en werden zandhagedissen zelf gezien. In totaal werden zeven zandhagedissen waargenomen, zowel mannen als vrouwen. Naast zandhagedissen werd er onder andere nog een grote rupsendoder met rups gezien en werd er nog stilgestaan bij de bastaardzandloopkever. Na een uurtje werd de aandacht verlegd naar de nieuwe duinen van de voormalige Hondsbossche Zeewering. Door het project Kust op kracht veranderde de 5,5 kilometer lange asfalt zeewering van meterhoge verharde dijk met strekdammen in duinen en strand. Met 35 miljoen m3 zand werd een strand en nieuwe duinenrij gecreëerd. De duinen werden ingeplant met helm en aan de binnenzijde met o.a. duindoorn. Geïnventariseerd werd de vallei tussen de oude asfalt/basalt glooiing van de dijk en de nieuwe duinenrij omdat hier de best ontwikkelde vegetatie groeide. Ondanks dat de biotoop met begroeiing op de duinenrij en open stukken zand er hier en daar geschikt uitzagen werden er geen zandhagedissen gezien en het lijkt erop dat er nog gewacht moeten worden voordat de zandhagedis de duinen op de oude zeewering is gekoloniseerd. Met een blik op de binnendijkse plasjes van De Putten -op de aangelegde eilandjes broeden ruim grote sterns- en een koel drankje in een van de strandtenten werd om 16:00 uur een geslaagde excursie beëindigd. Geert Timmermans & Edo Goverse (namens de VAR) Zandhagedisvrouw. (Foto: Geert Timmermans) Zandhagedisman. (Foto: Geert Timmermans) De vallei tussen de oude asfalt/basalt glooiing van de dijk en de nieuwe duinenrij. (Foto: Els Vos) De Putten met broedende grote sterns. (Foto: Els Vos) 6 nieuwsbrief

7 Opgaan in de achtergrond Ingrid den Boer zag op 17 augustus jl. in het duingebied deze boomkikkerdame perfect opgaan in de achtergrond. Ingrid probeert deze boomkikker te volgen en houdt de locatie daarom nog even voor zichzelf om te voorkomen dat zij het te druk krijgt. Er zijn diepgaande studies gedaan naar het vermogen van de Hyla-familie naar het hoe en waarom en wanneer aan de achtergrond aanpassen van de habitat. Deze boomkikker is een prachtig voorbeeld van die 'specialiteit'. Witwangstern eet kikkervisjes Op 12 juli jl. zag Gert Gelmers in de Onnerpolder bij Onnen (Groningen) deze zeldzame witwangstern kikkervisjes vangen. De witwangstern vloog met de prooi direct naar zijn jongen waar de prooi werd overgedragen. Een bijzondere waarneming die wij met onze lezers mogen delen. (Foto: Gert Gelmers) Zandhagedis verslindt pissebed De zandhagedisman voor zijn tunneltje en later in zijn tunneltje terwijl hij een pissebed verslindt. (Foto's Pascal Losekoot) Op 21 augustus trok ik, zoals wel vaker, met mijn camera de Soesterduinen in. Eigenlijk wilde ik net uitgevlogen boomvalken op de foto krijgen; maar ineens viel mijn oog op een zandhagedis. Nu zie ik wel vaker hagedissen in het heidegebied daar, die voor m'n voeten wegschieten. Deze had echter een tunneltje (diameter ca. 5 cm) in een hoopje zand als uitvalsbasis en stak daar half uit. Ik begin foto's te nemen en sluip op mijn buik steeds dichterbij. Op een gegeven moment draait hij zich om en grijpt van achteruit zijn tunneltje een pissebed, die hij smakelijk verslindt. Een prachtig schouwspel! Een dag later loop ik weer langs, en ja hoor, hij zit er weer! Pascal Losekoot 7 nieuwsbrief

8 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën ANLb-excursies voor boeren en particulieren In het kader van het Meetnet Agrarisch Natuur en Landschapsbeheer (ANLb) heeft RAVON in samenwerking met het collectief Utrecht Oost en het collectief Natuurrijk Limburg een aantal excursies georganiseerd. Door nauw samen te werken met de agrarische collectieven en de deelnemers van het ANLb rechtstreeks uit te nodigen voor de excursies, proberen we onze soortgroepen en de beleidsmonitoring meer onder de aandacht te brengen. Er zijn immers nog veel kansen om de biodiversiteit in het agrarisch gebied te vergroten! Uiteraard zijn ook onze vrijwilligers en andere geïnteresseerden altijd welkom op deze excursies. Op zoek naar de grote modderkruiper Op 21 april is een excursie georganiseerd in Schalkwijk. We werden hartelijk ontvangen bij één van de deelnemers, en na een kop koffie zijn we richting het onderzoeksgebied gegaan. Het kilometerhok dat we bezocht hebben was een zogenaamd ANLb-hok. Dit wil zeggen dat er binnen het hok een of meerdere ANLb-pakketten zijn afgesloten die relevant zijn voor de doelsoorten. In dit geval waren de doelsoorten grote modderkruiper, bittervoorn en heikikker. Na een korte inleiding over de ANLb-beleidsmonitoring, de doelsoorten en de methodiek kon de pret beginnen. Iedereen werd voorzien van een waadpak en schepnet en ging enthousiast aan de slag. Zelfs de kleinste onder ons wist met gemak tiendoornige stekelbaarsjes en enkele juveniele groene kikkertjes te vangen. Ook kleine modderkruiper, baars, vetje, marmergrondel en enkele kleine watersalamanders kwamen voorbij. Van de doelsoorten werd uiteindelijk alleen bittervoorn aangetroffen. Boomkikkers in midden Limburg Op 11 mei vond in samenwerking met het collectief Natuurrijk Limburg een boomkikker excursie plaats in de omgeving van Echt. Jac Mulders, veldmedewerker bij het collectief, zorgde voor een welkome ontvangst met een picknickbankje, koffie, thee en koekjes. Nadat iedereen geariveerd was zijn we samen verschillende poelen gaan inventariseren. Wederom ging het om een ANLb-locatie, waarbij gericht beheer word uitgevoerd voor boomkikker en kamsalamander. Hoewel er veel kleine- en Alpenwatersalamanders zijn gevangen, werd de kamsalamander niet aangetroffen. Het leek erop dat we de excursie moesten afsluiten zonder een van de doelsoorten waargenomen te hebben, toen net bij de afsluiting van de excursie toch nog een boomkikkermannetje begon te roepen. Figuur 3. Een korte inleiding over de ANLb- beleidsmonitoring, onder het genot van een kop koffie. (Foto: Jac Mulders) Figuur 1. Een kleine greep uit de vangsten van de dag. (Foto: Naomi Lambrikx) Figuur 2. Deelnemende agrariërs op zoek naar de doelsoorten. (Foto: Hans Veurink) 8 nieuwsbrief

9 ANLb in Zuid-Limburg De zeldzame geelbuikvuurpad en vroedmeesterpad komen voor in en nabij het agrarische gebied. Voor de intensivisering van de landbouw vormden juist de diepe karresporen en overgelopen weilanden perfect voortplantingshabitat voor de geelbuikvuurpad. Rommelhoekjes en stapels stenen op boerderijen vormden geschikt landhabitat voor de vroedmeesterpad. Op 29 juni heeft RAVON samen met veldmedewerker Pieter Puts van Natuurrijk Limburg een excursie georganiseerd met de focus op deze soorten. Hoewel de soorten zelf niet zijn aangetroffen is het beheer van de poelen uitgebreid aan bod gekomen en werden er veel vragen gesteld door de betrokken agrariërs. Op 31 juli gefotografeerde zandhagedisman in verdroogde struikheide in de Schoorlse Duinen. Van een schutkleur is geen sprake meer! (Foto: Mariska de Wild-Scholten) Reptielen en de hittegolf De zomer van 2018 breekt vooralsnog alle records en er leek geen eind te komen aan het warme, droge en zonnige weer dat eigenlijk al vanaf half april in Nederland heerste. Welke invloed hebben deze extreme weersomstandigheden op onze reptielen? Overzomeren Een van de manieren waarop reptielen zo n droge, warme en zonnige periode kunnen overleven is door te overzomeren. Enkele jaren geleden werd dit tijdens een droge, hete en warme zomer vastgesteld bij adders in Engeland: de dieren begaven zich weer naar hun overwinteringsverblijven. Figuur 4. Pieter Puts, veldmedewerker bij het collectief Natuurrijk Limburg, geeft toelichting op poelenbeheer voor onder andere vroedmeesterpad. (Foto: Naomi Lambrikx) Op 20 juli werd een tweede excursie in het zuiden van Limburg georganiseerd. Met een groep van 11 personen zijn verschillende poelen bezocht waarbij vooral gekeken is naar het beheer. Wat zijn goede poelen en waar en wanneer is er beheer nodig? (zie ook Uiteraard werd er ook gekeken naar welke amfibieën in de poelen leefden. Hoewel ook hier geen kamsalamanders gevonden werden, wekten de gevonden Alpenwatersalamanders en hun larven al veel enthousiasme op onder de deelnemers. Een van de deelnemende beheerders was zelfs zo enthousiast dat ze zich meteen heeft aangemeld om ook haar eigen poel te gaan inventariseren! Wij danken Hans Veurink van het collectief Utrecht Oost en Paulien Sijbers, Jac Mulders en Pieter Puts van het collectief Natuurrijk Limburg voor hun medewerking en enthousiasme. In 2019 zullen we weer meerdere excursies in het agrarisch gebied organiseren. Heb je interesse om mee te doen, of ken je wellicht zelf een leuke locatie? Laat het ons weten! Rémon ter Harmsel & Naomi Lambrikx r.terharmsel@ravon.nl Nachtactiviteit Normaliter ga je er overdag op uit als je reptielen wilt zien maar onder bij de huidige temperaturen kun je ook s avonds of s nachts hagedissen en slangen tegenkomen. Vroege juvenielen Aangezien het al vanaf half april bijna onafgebroken goed weer is kunnen er al vroeg in het jaar (juni/juli) juvenielen worden gevonden. De incubatie van de eieren bij zowel de eierleggende- als de levendbarende soorten gaat bij deze temperaturen razend snel. Tweede legsels Gedurende dit soort warme zomers kan het voorkomen dat vooral onze eierleggende hagedissen (zand- en muurhagedis) een tweede legsel produceren. Soorten in afwijkende habitats Onder deze omstandigheden kun je ook reptielen tegen komen in afwijkende habitats zoals zandhagedissen in een kletsnat veen en adders in een donker bos. Oproep! Heb jij deze zomer ook reptielen gezien op afwijkende plekken, tijdens rare tijdstippen of met raar gedrag? Geef het door, liefst met foto en begeleidende tekst. Ingo Janssen redactie@ravon.nl 9 nieuwsbrief

10 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Levendbarende hagedissen in een stadstuin bedreigd Aan de uiterste zuidwestelijke rand van de bebouwing in Tilburg ligt nog een klein stukje heide: De Gaas. Dit is een restant van wat vroeger een uitgestrekte heide was. De heide in De Gaas is inclusief bosranden en ruigtes circa 4,5 hectare groot. Het gebied is grotendeels omsloten door woonwijken, wegen, een spoorlijn en bos. Het is vooral droge heide met struikheide en pijpenstrootje. Daarnaast is in mindere mate onder andere dopheide en stekelbrem aanwezig. De bosranden zijn open en verruigd met braam en opslag van berk, vuilboom en eik. Om de heide open te houden wordt in mei en september de heide korte tijd begraasd door schapen. Daarnaast wordt tijdens de jaarlijkse Natuurwerkdag opslag verwijderd en ander klein onderhoud verricht. De Gaas is opgenomen in een groot gemeentelijk plan genaamd Stadsbos013. Het doel van dit plan is om de bossen en heide aan de westkant van de stad meer toegankelijk te maken voor de inwoners van Tilburg. Naar de actuele natuurwaarden wordt daarbij niet goed gekeken. In De Gaas wordt veel gerecreëerd door de bewoners van de aangrenzende wijken. Je ziet er veel wandelaars, spelende kinderen en worden er hutten gebouwd en honden uitgelaten. Ondanks de verstoring die deze recreatie veroorzaakt, is een van de bijzondere bewoners van De Gaas de levendbarende hagedis (Zootoca vivipara). Er leeft hier een kleine populatie van deze soort. De locatie van De Gaas met op zeer korte afstand de tuin van Tonnie Verheijden. De tuin van Tonnie Verheijden grenst aan De Gaas en regelmatig ziet ze hagedissen in haar tuin. Ze komen s morgens de tuin in en steken dan de plaats over om naar een waterbak met stenen te gaan. De levendbarende hagedis leeft bij voorkeur op een overgang van nat naar droog. Misschien dat ze dit aspect van hun habitat in De Gaas missen en het daarom in de tuin zoeken? Het is heel bijzonder dat een populatie van de soort zich weet te handhaven op zo n drukke heide en dat ze zich ook in stadstuinen laten zien. RAVON krijgt dikwijls meldingen van hagedissen in tuinen, maar dat blijken bijna altijd watersalamanders te zijn. In dit geval zijn het dus échte hagedissen. Met Stadsbos013 heeft de gemeente Tilburg ook een mountainbikeroute van ruim 20 kilometer laten ontwerpen. In de voorbereiding wordt gesteld dat een mountainbikeroute niet over heide aangelegd moet worden. Voor wat betreft De Gaas doet de gemeente dat toch, ondanks herhaaldelijke bezwaren van ondergetekenden. Onbegrijpelijk. Tonnie Verheijden & Arnold van Rijsewijk RAVON-stimuleringsfonds Dit fonds is met name bedoeld voor landelijke, provinciale, regionale of lokale (RAVON)werkgroepen, maar ook particuliere personen kunnen er een beroep op doen. Bedrijven of andere professionele organisaties zijn uitgesloten. De bijdrage kan alleen aangevraagd worden voor een vergoeding van te maken kosten, zoals reis- of drukkosten, kosten van veldmaterialen of instrumenten. Levendbarende hagedissen. (Foto's: Tonnie Verheijden) 10 nieuwsbrief Om in aanmerking te komen voor een bijdrage dient u het aanvraagformulier inclusief bijlagen volledig in te vullen en met een begroting voor 23 oktober digitaal te sturen naar redactie@ravon.nl. U kunt maximaal 1.500,- aanvragen (exclusief BTW). Kijk voor meer informatie en het downloaden van het formulier op:

11 Albino dril op de Liphústerheide Onder het kopje 'Kleur bekennen' in Schubben & Slijm nr 37 (juli 2018) werd melding gemaakt van de vondst van wit kikkerdril door Diana Lexmond in een vijver in de kasteeltuin in Geldrop. Er wordt bij vermeld dat de larven uit deze albino eiklomp dus ook wit zullen zijn, als er niets mis gaat. Hieronder mijn ervaring met een klompje wit dril van een aantal jaren geleden. Albinodril op de Liphústerheide Op 17 april 2006 vond ik in een sloot op de Lippenhuisterheide tussen normaal gekleurd kikkerdril van de bruine kikker, een klompje dril waarvan de eitjes niet zwart, maar wit waren. Albino-dril dus. Donkere larven Dat het hier niet om beschimmeld dril ging was mij meteen duidelijk. Beschimmeld dril kenmerkt zich door de witte, wollige structuur rond de eitjes. Deze eitjes waren glad en glimmend. Na iets dril te hebben meegenomen naar huis, bleek na enkele dagen dat ook de larfjes wit waren. Echte albino s bleken de dikkopjes na weer een aantal dagen verder echter niet te zijn. De oogjes waren in plaats van rood, donker gekleurd. Na nog een aantal dagen verdween de witte kleur echter en geleidelijkaan werden de larven donker, zoals een normale larve betaamt. Onderzoek Naar aanleiding van deze vondst wees herpetologe drs. Annie Zuiderwijk, toen nog verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, mij op een oud artikel van een zekere Smallcombe die onderzoek had gedaan aan de ontwikkeling van witte eitjes en de kruisingsresultaten van de volwassen geworden dieren. In een beek in de buurt van Londen werd in 1938 net als in Blauwe groene kikker Wij ontvingen deze foto gemaakt op 30 augustus jl. in de Kop van Overijssel. Het blijkt te gaan om een kleurafwijking bij een groene kikker: cyanisme. Dit komt bij groene kikker wel vaker voor, maar is altijd bijzonder om te zien. Wij ontvangen dit soort meldingen daarom graag: redactie@ravon.nl Albino dril bruine kikker, Lippenhuisterheide. (Foto: Jelle Hofstra) Albino larven bruine kikker, Lippenhuisterheide. (Foto: Jelle Hofstra) mijn geval een wit legsel gevonden tussen tientallen normaal gekleurde eiklompen van de bruine kikker. Het legsel werd apart opgekweekt en de eitjes ontwikkelden zich tot geheel witte larven. Na enkele dagen kregen de larven echter kleur en toen ze tot kikkertjes metamorfoseerden, waren ze niet meer van normaal gekleurde bruine kikkertjes te onderscheiden. Na nog enkele jaren met deze nakomelingen te hebben gekweekt, bleek na een jaar tussen de nakomelingen een albino kikker te zitten. Een jaar later zaten er tussen de normale larven opnieuw enkele albino s. Vanaf 1942 zijn er geen verdere waarnemingen meer gedaan. Dit vooral in verband met de oorlogsomstandigheden. Genetische grondslag Zonder al te technisch te worden is de verklaring van Smallcombe s waarneming als volgt. Albinisme bij kikkers heeft een genetische grondslag. Slechts één gen is verantwoordelijk voor albinisme. Zodra dat gen in beide ouderparen voorkomt treedt albinisme op. Het eistadium van een embryo bestaat vooral uit het weefsel van de moeder en pas later komen de kleurfactoren van het embryo tot uiting. De eitjes van een volledig albino vrouwtje zijn dus altijd wit, ook al zijn deze eitjes bevrucht door een normaal gekleurd mannetje. De kleuring komt dan pas zoals in mijn geval in het larvale stadium tot stand. Omgekeerd kunnen uit normaal gekleurde eieren albino kikkertjes groeien, als de betreffende eitjes de eigenschap voor albinisme van beide ouders hebben. Dan komt het albinisme pas na de metamorfose tot uiting. Het zal duidelijk zijn dat de werkwijze van Smallcombe toen, door mij niet herhaald kon worden. Verder kweken met de uit deze eitjes ontstane kikkertjes is niet mogelijk aangezien de kikkers beschermd zijn en we die dus niet onder ons mogen hebben. Jelle Hofstra Blauwe groene kikker, Woldlakebos. 11(Foto: nieuwsbrief Marjon Kooijman)

12 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Meetprogramma Reptielen 2017 Ingo Janssen(RAVON) & Marnix de Zeeuw(CBS) 24 jaar Reptielen tellen In 2017 werden de trajecten voor het 24e achtereenvolgende jaar bezocht. Tijdens bezoeken werd keer een slang of hagedis gezien op de trajecten. Net als in voorgaande jaren was de zandhagedis de meest getelde soort en werd de gladde slang het minst gezien. De zandhagedis, muurhagedis en adder kenden een prima jaar; de trends van deze soorten blijven ongewijzigd positief (zandhagedis en muurhagedis) of vertonen een verheugende toename na enkele mindere jaren (adder). Toch is er niet alleen maar goed nieuws want levendbarende hagedis en ringslang kenden in 2017 een slecht jaar. Hazelworm hazelworm, Anguis fragilis matige afname (p<0.01), laatste 10 jaar stabiel index trend betrouwbaarheidsinterval hazelworm (377) zandhagedis (4947) levendbarende hagedis (1911) muurhagedis (2048) gladde slang (187) ringslang (868) adder (1045) Het weer in 2017 De winter van 2016/2017 was zacht, droog en zonnig. Het voorjaar van 2017 begon vroeg: maart was een van de zachtste sinds De gemiddelde temperatuur lag ruim 2 o C hoger dan het langjarig gemiddelde (8,6 o C vs. 6,2 o C). Perfecte omstandigheden om reptielen te spotten die net ontwaken uit hun winterslaap. De rest van het voorjaar was ook zeer reptielvriendelijk: zeer zacht, zeer droog en zeer zonnig. De zomer begon met een extreem warme juni gevolgd door een wisselvallige en koele juli en augustus. De herfst begon met een koele en wisselvallige september maar in oktober zorgde een hogedrukgebied voor zacht en zonnig weer. Al met al was de herfst van 2017 zacht en vrij nat. Over zijn geheel was 2017 zeer warm, zeer zonnig en aan de natte kant. Net als de drie voorafgaande jaren eindigt 2017 in de top-10 van warmste jaren sinds 1706 (Bron: website KNMI). Hazelworm, Anguis fragilis Onze geheimzinnige pootloze hagedis kende in 2017 een topjaar. In totaal telden we op de trajecten 377 hazelwormen, nooit eerder telden we zoveel hazelwormen tijdens een seizoen. De langjarige trend van de hazelworm vertoont een matige toename, de laatste tien jaar is de soort in Nederland stabiel. In 2017 werden hazelwormen vooral weer waargenomen onder de plaatjes van de diverse plaatjesroutes. In het Drenthse Nijenslekerveld werden er liefst 28 tijdens een ronde geteld! Ook in Noord-Brabant, Zuid-Limburg en Het Gooi werden aanzienlijke aantallen hazelwormen waargenomen. Hazelworm zonnend op mierenhoop. (Foto: Annemarie van Diepenbeek) 12 nieuwsbrief

13 Levendbarende hagedis met jong. (Foto: Kees van Limpt) Zandhagedis, Lacerta agilis Ook in 2017 werd de zandhagedis weer het meest frequent waargenomen door de tellers. Niet zo verwonderlijk want deze soort heeft de hoogste trefkans van de inheemse reptielen en doet het al meer dan 20 jaar uitstekend in Nederland. Zowel de langjarige trend alsook de trend over de laatste tien jaar vertonen een matige toename. De hoogste aantallen gezien tijdens een telling kwamen weer van de bekende kerngebieden van deze soort: de Utrechtse heuvelrug (121), Montferland (89), de Veluwe (61) en de duinen (38). Levendbarende hagedis, Zootoca vivipara De levendbarende hagedis had in 2017 een slecht jaar. De omvang van de populatie is kleiner dan ooit. Over de gehele periode bezien is de populatie duidelijk afgenomen (trendbeoordeling: matige afname). Kijken we naar de laatste tien jaar, dan is nog niet hard te maken dat de populatie (in de periode ) afgenomen is, maar de vooruitzichten zijn niet positief. De hoogste aantallen werden waargenomen in het Gooi (42) en de Utrechtse Heuvelrug (35). Alleen in de duinen (Zeeland en Terschelling) lijkt deze soort het wat beter te doen, de soort vertoont hier sinds er begonnen werd met tellen in 1999 een sterke toename. Zandhagedis Levendbare hagedis 400 zandhagedis, Lacerta agilis matige toename (p<0.01), laatste 10 jaar matige toename 160 levendbarende hagedis, Zootoca vivipara matige afname (p<0.01), laatste 10 jaar stabiel index trend betrouwbaarheidsinterval index trend betrouwbaarheidsinterval nieuwsbrief

14 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Juveniele gladde slangen. (Foto: Arnold van Rijsewijk) Muurhagedis, Podarcis muralis Ons zeldzaamste reptiel beleefde in 2017, net als voorgaande jaren, weer een absoluut topjaar. Niet eerder sinds de start van de monitoring van deze soort in 1995 leefden er zo veel muurhagedissen in Maastricht. Hoewel de soort elders in Nederland ook voorkomt zijn deze populaties allemaal (illegaal) uitgezet of aangevoerd en doen derhalve niet mee in het meetprogramma. De vindplaats op de Bemelerberg in Zuid- Limburg is inmiddels wel opgenomen in het meetprogramma. Deze plek is zeer interessant omdat we hier kunnen gaan meten hoe de muurhagedis en de levendbarende hagedis het doen binnen één leefgebied. Zal de muurhagdis, die momenteel de wind in de zeilen heeft, een zorgenkindje als de levendbarende hagedis verdringen? Gladde slang, Coronella austriaca De lastig te vinden gladde slang kende een doorsnee jaar, de laatste tien jaar is deze soort toegenomen in Nederland (trendbeoordeling: matige toename). Net als in voorgaande jaren is dit de minst waargenomen soort op de trajecten (187 waarnemingen). De meeste waarnemingen komen weer van de trajecten op de bekende zwaartepunten van deze soort: de Veluwe, Drenthe en Noord-Brabant waar maximaal 10 individuen tijdens een telronde werden waargenomen. Muurhagedis Gladde slang 800 muurhagedis, Podarcis muralis matige toename (p<0.01), laatste 10 jaar sterke toename (p<0.01) 700 gladde slang, Coronella austriaca stabiel, laatste 10 jaar matige toename (p<0.01) index trend betrouwbaarheidsinterval index trend betrouwbaarheidsinterval nieuwsbrief

15 Ringslang Adder 180 ringslang, Natrix helvetica stabiel, laatste 10 jaar matige afname (p<0.05) 200 adder, Vipera berus stabiel, laatste 10 jaar stabiel index trend betrouwbaarheidsinterval index trend betrouwbaarheidsinterval Ringslang, Natrix helvetica De ringslang had in 2017 een slecht jaar, er werden zeer weinig exemplaren geteld. De indexcijfers laten dat ook zien, net als de trend over de laatste tien jaar. Bezien over de laatste tien jaar is de soort afgenomen (trendbeoordeling: matige afname). Regionaal zijn er grote verschillen in het reilen en zeilen van deze soort. Zo doet de soort het slecht in Drenthe, Utrecht en de Randstad terwijl de situatie in Gelderland juist uitstekend lijkt. Grote aantallen ringslangen werden door heel het land gezien op de bekende vindplaatsen: onderlangs (27), Kuinderbos (21), Houten (20) en Marken (17). Adder, Vipera berus De adder kende een prima jaar. Zo goed zelfs, dat de trend over de laatste tien jaar nu als stabiel wordt beoordeeld. De vijf afgelopen jaren was deze trend telkens negatief (trendbeoordeling: matige afname). Net als bij de ringslang zijn er regionale verschillen Opvallend zijn de hoge aantallen die gezien werden op de uitzetplek op de Utrechtse Heuvelrug, hier werden tijdens een telling maximaal 25 exemplaren geteld. Al met al lijkt de adder de neerwaartse trend van de afgelopen jaren achter zich te laten. Zwarte adder (kleurafwijking: melanistisch). (Foto: Richard Struijk) 15 nieuwsbrief

16 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Drielandenpunt Een herpetologisch knooppunt Op 2 september 2017 organiseerde collega Ingo Janssen een excursie in de omgeving van het Drielandenpunt. De opkomst was groot met veel deelnemers uit de Herpetologische Studiegroep Limburg (HSL), maar ook van ver buiten de provincie. Doel: herbevestiging van de gladde slang en ringslang in diverse terreinen. Waarnemingen van gladde slang bleven uit die dag maar de ringslang werd wel gevonden. Op een Waalse houtzagerij nabij het dorpje Gemmenich, hemelsbreed 500 ten zuidwesten van het Drielandenpunt, werd een dode, subadulte ringslang gevonden. Dit is een bekende vindplaats voor de soort in deze regio. In de zaagselhopen zetten de vouwtjes hun eieren af. Deze heerlijk rommelige houtzagerij is een waar Mekka voor reptielen waar grote aantallen levendbarende hagedissen en hazelwormen zich goed thuis voelen en tevens een kraamkamer is voor de ringslang. Collega s Jöran en Tariq waren naar beide slangensoorten aan het speuren op dit terrein. Het bleef voor beide heren bij levendbarende hagedissen en hazelwormen. Al slenterend over het terrein troffen zij de eigenaar van de zagerij. Aangezien er een paar mooie beekjes nabij- en door het terrein lopen waren zij benieuwd of er ook wel eens salamanders gezien werden. Vuursalamander in het bijzonder. Tot hun vreugde en twijfel kregen ze een bevestigend antwoord: vuursalamander werd wel eens gezien bij het opruimen van de stapels hout. Meteen werden de smartphones gepakt om de eigenaar te bestoken met afbeeldingen van vuursalamanders en of hij echt niet Alpenwatersalamanders had gezien. Alpenwatersalamanders worden in deze regio dikwijls aangezien voor vuursalamander vanwege hun helder oranje buik, ook erg vurig immers. Hier ging het herpetologisch hart sneller van kloppen en zodra het weer het toeliet werden dan ook veldbezoeken ingepland. Jöran en Tariq hebben het gebied tweemaal bezocht ( en ). Collega Edo Goverse en Stephan Huijgens hebben ook nog een avondbezoek afgelegd ( ). Het voornaamste doel was beoordelen of het gebied geschikt was en stiekem werd er gehoopt op meer Er bleek een heel klein beekje vlakbij de houtzagerij te lopen dat zeer geschikt leek voor vuursalamander. Ook de bossen rondom dit beekje leken perfect voor de soort. Het beekje stroomopwaarts volgend werd een bronpoel aangetroffen. De inventarisaties op relatief zachte avonden in leverde niets op wat salamanders betreft. Edo en Stephan troffen in de bronpoel veel bruine kikkers aan die al duidelijk klaar waren voor de lente. Een herkansing kwam vrijdag 11 mei 2018 tijdens het Hemelvaartweekend te Cottessen. De bronpoel bleek een extreem hoge dichtheid aan bruine kikker larven te hebben die ook s nachts zeer actief waren. We konden zien dat zwakkere larven door de overige larven langzaam opgegeten werden. Of moet dat op gegraasd genoemd worden? Zulke kannibalistische trekjes zijn we nog maar weinig tegen gekomen. In dezelfde poel werd ook Alpenwatersalamander en kleine watersalamander aangetroffen. De primeur van de avond was een mannetje vinpootsalamander. De soort is met name bekend uit de Driehoek Cottessen, Epen en Vaals. De laatste waarneming in de ruime omgeving van Gemmnich is uit In de buitenlandse literatuur is te vinden dat de soort uit de omgeving van Gemmenich en Kelmis bekend is (Denoël, 2007). De biotoop van de vinpootsalamander in deze omgeving (Mergelland) is afwijkend te noemen. In andere delen van zijn Nederlandse verspreidingsgebied wordt de soort aangetroffen in zwakzure, voedselarme wateren in heide- en bosterreinen in de provincies Noord-Brabant en Limburg. In het Mergelland wordt de soort aangetroffen voedselrijkere gebieden zoals beekdalen en hellingbossen. Hier kent de soort een lage bezettingsgraad en wordt in lage dichtheden aangetroffen. Populaties in deze gebieden zijn grensoverschrijdend en maken deel uit van een groter verspreidingsgebied. De soort lijkt het moeilijk te hebben in het Mergelland door beschaduwing van poelen, bladinval, verlanding en frequent (te vroeg) droog vallen van poelen. Gezien de vinpootsalamander in Nederland zijn noordwestelijke grens van zijn areaal op het Europese vasteland bereikt is het belangrijk het voortbestaan van de soort in o.a. het Zuid- Limburgse Mergelland te waarborgen. Toch wel interessant om wat meer tussen Cottessen en houtzagerij naar vinpootsalamanders te zoeken. Er valt nog veel te ontdekken in dit herpetologisch knooppunt! Nu die vuursalamander nog... Vinpootsalamander. (Foto: Jöran Janse) Jöran Janse, Tariq Stark & Elfiede Schotmans 16 nieuwsbrief

17 Uit de oude doos Wij ontvingen via Peter Keijsers onderstaande leuke berichten uit de oude doos. Zoek je een artikel? In 2015 heeft RAVON een samenwerkingsovereenkomst getekend met Naturalis Biodiversity Center betreffende digitalisering en digitale repository van ons tijdschrift RAVON, en sinds dit jaar ook onze nieuwsbrief Schubben & Slijm! Al onze jaargangen (gehele nummers en artikelen) worden digitaal vrijgegeven via Alle nummers zijn te doorzoeken op bijvoorbeeld soortnaam of auteur. Vervolgens is de PDF van het specifieke artikel te downloaden. Natuurtijdschriften.nl omvat inmiddels ruim artikelen uit maar liefst 70 tijdschriften over de Nederlandse bioen geodiversiteit. Kris Joosten 17 nieuwsbrief

18 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Cyclopen onder de amfibieën Dit jaar opvallend veel meldingen van amfibieen met maar één oog. Boomkikker, rugstreeppad, groene kikker en geelbuikvuurpad, we zagen ze allemaal langskomen. Soms betreft het een afwijking die genetisch van oorsprong is, soms door een beschadiging als jong dier. Hieronder een greep uit de meldingen. Martijn van de Loo en Tariq Stark vonden 19 augustus 2018 in Wallonië een juveniele geelbuikvuurpad. Een specialist van de Waalse natuurorganisatie Natagora melde dat er met enige regelmaat jonge geelbuikvuurpadden met één oog of missende ledematen gevonden worden op deze locatie. De dieren ogen doorgaans wel gezond en lijken prima met één oog te kunnen functioneren. (Foto: Martijn van de Loo) Groen krentje met één oog Deze boomkikker met één oog werd aangetroffen op landgoed De Eese. (Foto: Jan van Arkel) Op 19 juli jl. waren ondergetekenden een dagje vrij. We bezochten de Amsterdamse Waterleidingduinen, ter ontspanning en natuurlijk om beestjes te zoeken. Ondanks het hete weer ruim dertig zandhagedissen gezien. Bij beschaduwde verlande wateren golfde het oppervlak en oevers van de juveniele bruine kikkers die vocht en koelte opzochten. Af en toe een gewoon padje gezien en bij één plas duizenden kleine rugstreeppadjes. Natuurlijk ook even gekeken of de illegaal uitgezette boomkikkers thuis waren. Bij de bekende poel waren twee volwassen dieren snel gevonden. Langs de oever in het pitrus en varens zaten tientallen juveniele boomkikkertjes. Opmerkelijk klein vergeleken met de juveniele dieren uit de Achterhoek. Mogelijk dat de voortplanting van boomkikker wat later is door het koelere zeeklimaat in het voorjaar. Het zoekbeeld om de jonge boomkikkertjes te vinden was het uitkijken naar groene krentjes. Een niet verkeerde vergelijking als een tiental jonkies bij elkaar zitten op varenbladeren. Één exemplaar viel op. Deze miste een oog! Bij volwassen exemplaren eerder gezien (zie Schubben & Slijm nr 28, juli 2016), dus ze lijken toch een overlevingskans te hebben. Jonge groene kikker met één oog, gevonden op De Meinweg. (Foto: Tariq Stark) Edo Goverse & Tariq Stark 18 nieuwsbrief

19 Rariteiten ontdekken achter de computer af (met zaklamp) om de roepende rugstreeppadden te tellen. Één rugstreeppad viel op omdat hij minder schuw was en niet weg liep toen ik aan kwam lopen. Deze pad ging gewoon door met kwaken, al zittend op een hoger terras naast het water. Daardoor kon ik m goed fotograferen. Bij thuiskomst, toen ik de foto s op de computer had gezet, zag ik pas dat deze rugstreeppad een oog miste! Rugstreeppad met één oog. (Foto: Jeltje Berendsen) Tijdens een monitoringsronde voor het NEM Meetprogramma Amfibieën op 19 april in het Azewijnse Broek kwam ik een opmerkelijke waarneming tegen. Het was een prachtige zwoele avond en ik struinde de waterkant Enkele dagen later, tijdens een ledenexcursie van onze Vogelwerkgroep IVN De Oude IJsselstreek op 21 april in het Haaksbergerveen, kwam ik een groene kikker tegen. Ook nu weer een amfibie die van geen wijken wilde weten. Hij bleef midden op het graspad zitten toen wij passeerden. We maakten ons zorgen dat deze kikker misschien door andere wandelaars over het hoofd zou worden gezien en per ongeluk vertrapt zou kunnen worden. We hebben m daarom voorzichtig in de berm gezet. En wederom viel me na het bekijken van de foto s thuis op de computer eigenlijk pas op dat de groene rugstreep bij deze kikker niet helemaal klopte Groene kikker met afwijkende rugstreep. (Foto: Jeltje Berendsen) Juveniele boomkikker met één oog, gevonden in de Amsterdamse Waterleidingsduinen. (Foto's: Tariq Stark) Zo zie je maar weer hoe belangrijk het is om je camera bij je te hebben om dit soort aparte waarnemingen alsnog mee te pikken! Jeltje Berendsen 19 nieuwsbrief

20 Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's etprogr ramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Uit de validatiefabriekabriek Kamsalam'anders' Sinds bekend is dat er in Nederland Italiaanse kamsalamanders anders zitten, kijken vrijwilligers en professionals kritischer naar kamsalamanders die er anders uitzien dan 'normale' dieren. Ook de incidentele waarnemingen van ontsnapte of losgelaten uitheemse salamanders zorgen hiervoor. Daar zijn de validatoren van RAVON erg blij mee want het is belangrijk om te weten en of er niet ergens een populatie exotische salamanders aan het ontstaan is. Bij de meeste afwijkende dieren is het gelukkig toch snel duidelijk dat het toch inheemse soorten zijn, maar soms twijfelen ook de deskundigen. In 2015 werden in Nuland, noordoost Brabant opvallend gekleurde kamsalamanders met diep oranje buiken en weinig gevlekte kelen gevangen (zie figuur 1). De poel was nog niet vaak bemonsterd en opeens kwamen er veel kamsalamanders boven water bij bemonstering. Er werd meteen een stukje mitochondriaal DNA verzameld gesequenced. Op basis van deze resultaten was er geen reden om te twijfelen dat het om de inheemse kamsalamander gaat. De buikkleur van kamsalamanders wordt grotendeels bepaald door het voedsel wat de dieren krijgen. Uit ervaringen met in gevangenschap gekweekte kamsalamanders is gebleken dat met name het aandeel kreeftachtigen (watervlooien, waterpissebedden en vlokreeftjes) sterk bepalend is voor de intensiteit van de buikkleur (Fahrbach & Gerlach, 2018). Bovendien zijn zeker bij jonge en halfwas kamsalamanders, de kelen nog minder zwaar gevlekt. Een gele rugstreep komt vooral voor bij Italiaanse kamsalamanders (Triturus carnifex) en is bij vrouwtjes en jonge dieren een goed kenmerk om ze, op het eerste gezicht, van inheemse kamsalamanders te onderscheiden. Maar bij inheemse kamsalamanders kan ook een gelig-bruine streep op de rug aanwezig zijn. Een dergelijk dier werd dit voorjaar gevonden in Winterswijk (zie figuur 2). Doordat het dier ook een grijzige basiskleur heeft en de kop er wat raar, spits toelopend uitziet werd even gedacht aan de Pyreneeënbeeksalamander (Euproctus asper). Maar als je goed kijkt zie je dat de tenen duidelijk gebandeerd zijn, en geen verhoornde uiteinden hebben, en dat stekels op het lijf ontbreken. Ook zie je witte stippen aan de zijkant. Op dezelfde plek werden ook 'normale' kamsalamanders gevonden, dus dit is een gevalletje apart' dier tussen meer normale soortgenoten. Een combinatie is natuurlijk ook mogelijk, dat bleek dit voorjaar in Meijendel. Ook hier zijn sommige kamsalamanderbuiken fel oranje gekleurd en hebben dieren gelig-bruine rugstrepen (zie Figuur 2. (Foto: Evelien Harmelink) Figuur 1. (Foto: Paul van Hoof) figuur 3). Maar er was ook een dier dat nauwelijks witte stippen aan de zijkant had (zie figuur 4). Echter, er waren ook genoeg dieren met gelige buiken. Verder geven de vlekken patronen op rug en buik, in combinatie met de bouw van de dieren voor ons toch de doorslag: het zijn inheemse kamsalamanders. Soms kunnen dieren je in eerste blik op het verkeerde been zetten. Als waarnemer hoop je stiekem ook wel iets bijzonders te vinden, terwijl de kans groter is dat het een inheems dier betreft 20 nieuwsbrief

21 dat misschien niet aan alle regels voldoet. Daarom moet je ook nooit op één kenmerk afgaan om een soort te determineren. Ga zorgvuldig na welke kenmerken wel en eventueel niet kloppen. De kleur van een dier kan sterk beïnvloed worden door de omgeving, tijd van de dag of seizoen, ondergrond (zo zijn veel amfibieën 's nachts lichter gekleurd) en zelfs van voeding. Blijf echter wel scherp opletten, maak goede foto's (liefst ook van de buik) en schakel bij twijfel altijd een specialist van RAVON in. Sergé Bogaerts, Paul van Hoof, Matthijs Hollanders, Pim Arntzen & Ben Wielstra Fahrbach, M. & U. Gerlach (2018) The genus Triturus. History Ecology Systematics Captive Breeding. Edition Chimaira. (in press). Figuur 3. (Foto: Matthijs Hollanders) Figuur 4. (Foto: Matthijs Hollanders) Paddenvlieg in de tuin Luuk Folkerts kwam in zijn tuin een gewone pad tegen met daarop eitjes van de groene paddenvlieg (Lucilia bufonivora). Hij heeft alle eitjes met een pincet verwijderd maar het heeft niet mogen helpen. Na een aantal dagen vond hij de pad dood terug. Besmette gewone padden overleven het vrijwel nooit. De paddenvlieg is een inheemse soort die met name volwassen, gewone padden treft. Er zijn geen aanwijzingen dat de paddenvlieg, hoe naar een infectie ook oogt, een negatieve impact heeft op populaties gewone pad. Het artikel inclusief een samenvatting is te vinden op Tariq Stark & Rolf van Leeningen Arias-Robledo, G., Stark, T., Wall, R.L., Stevens, J.R The toad fly Lucilia bufonivora: its evolutionary status and molecular identification. Medical and Veterinary Entomology Collega Tariq doet onderzoek naar de paddenvlieg. Waarnemingen van besmette padden en andere amfibieën zijn dan ook zeer welkom. Zowel de gastheer (het onfortuinlijke amfibie) als de parasiet (de paddenvlieg) graag invoeren in of Zo krijgen we een nog beter beeld van de verspreiding van de paddenvlieg. Voor genetisch onderzoek zijn we ook op zoek naar eieren en/of maden van de paddenvlieg afkomstig van dode gastheren. Deze mogen op alcohol bewaard worden of ingevroren worden. Ook interessant beeldmateriaal (foto/ video) is waardevol voor dit onderzoek. Recent is een artikel verschenen over de evolutionaire status en moleculaire identificatie van de paddenvlieg. Collega Tariq is coauteur van dit artikel. De eitjes van de paddenvlieg op de flank van de gewone pad. (Foto: Luuk Folkerts) 21 nieuwsbrief

22 Activiteiten Activiteiten Activiteiten RAVON-dag Zaterdag 10 november 2018 te Nijmegen Bij deze Schubben & Slijm treft u als bijlage het programma van de RAVON-dag 2018 aan. En wel een heel bijzonder programma! Jubilea Want dit jaar hebben we niet 1 zaal maar 2 zalen in gebruik omdat we vieren dat Padden.nu 10 jaar bestaat. En zij verdienen een eigen parallelprogramma op de RAVONdag. We hopen natuurlijk dat er dit jaar extra veel leden van Paddenwerkgroepen zullen komen. Ook het Meetprogramma Reptielen viert een feestje want al 25 jaar lopen vele vrijwilligers hun monitoringsroutes en geven hun waarnemingen door. Daar staan we graag bij stil in het programma net als bij de jubilerende Viswerkgroep De Prik (ook 25 jaar) en de Herpetologische Studiegroep Limburg (40 jaar!) Basiscursussen Reptielen & Amfibieën en Vissen Nieuw dit jaar is de mogelijkheid in de ochtend deel te nemen aan een Basiscursus Reptielen & Amfibieën of een Basiscursus Vissen. Deelname is gratis en de eerste aanmeldingen zijn al binnen. Opgeven kan via RAVON-films in een aparte filmzaal in de pauzes Tijdens de RAVON-vijwilligersdag begin september is gebleken dat veel vrijwilligers de mooie films die RAVON dit jaar heeft gemaakt nog nooit hebben gezien. Sommige films zijn gemaakt voor educatieve doeleinden, andere films zijn gekoppeld aan natuurberichten, activiteiten of projecten. Daarom is besloten tijdens de RAVON-dag in de pauzes een selectie van deze films te tonen in een aparte filmzaal. Kijk ook eens op ons RAVON YouTube-kanaal: Ignace Schops We zijn ontzettend blij en dankbaar dat Ignace Schops dit jaar de grote afsluitende presentatie verzorgt met als titel 'Van kikkersperspectief tot bird's-eye view. Ignace is een inmiddels wereldberoemde en veel gevraagde spreker. Velen Het programma is ook te downloaden kennen hem als winnaar van de op Groene Nobelprijs en van zijn grote bijdrage aan het Climate Leadership Corps van Al Gore. Hij zal zeker spreken over zijn visie op duurzaamheid en verlies en herstel van biodiversiteit, en we verwachten dat ook actuele ontwikkelingen zoals de dit najaar gepresenteerde visie (kringlooplandbouw) van Carola Schouten, Minister van LNV, aan de orde komen. Borrel met een muziekale verrassing De lezing van Ignace is een prima opstap naar de borrel die dit jaar niet in het Natuurplaza maar gewoon in het Linneausgebouw zal plaatsvinden. Tijdens de borrel zullen Caspar Terra (klarinet) en Coos Lettink (accordeon) van Trio C tot de Derde op speelse wijze voor een muzikale verrassing zorgen. Aanmelden op Aanmelden is niet verplicht maar we stellen het wel heel erg op prijs. Degenen die zich aanmelden ontvangen tijdens de dag een gratis koffie/thee-bon en een naambadge. We hopen dat deze bijzondere RAVON-dag extra veel bezoekers zal trekken. Tot ziens op zaterdag 10 november! Kris Joosten Activiteitenoverzicht Datum Aanvang Locatie Titel u Zuid-Holland Zaklampvissen in de Stevenshof Leiden u Noord-Holland Visbemonstering Kalverpolder met de VAR u Gelderland Grote modderkruiper-excursie Ruybossche Loop u Zuid-Holland Visinventarisatie met KNNV IJssel & Lek u Gelderland Visbemonstering met Viswerkgroep De Prik Er zullen de komende maanden weer veel excursies en andere activiteiten gepland worden. Kijk voor actuele informatie op Wilt u uw activiteit(en) opnemen in deze nieuwsbrief, geef dit dan door aan de redactie: k.joosten@ravon.nl 22 nieuwsbrief

23 Vrijwilliger aan het woord André van den Berg André van den Berg & Piet Huitema, beiden gepensioneerd, monitoren al geruime tijd samen de natuurgebieden van het Zuid-Hollands Landschap en Staatsbosbeheer op het voorkomen van onder andere de kamsalamander en heikikker. Zij zijn onder andere actief in de gebieden Diefdijk, Zouweboezem en Polder Achthoven. André is in deze gebieden al sinds de jaren 90 actief en heeft hierdoor een belangrijke bijdrage geleverd bij aanwijzen van deze Natura 2000-gebieden voor onze soorten. Piet die ook graag in deze mooie Zuid-Hollandse natuurgebieden aan de gang wilde is in 2012 door Edo Goverse, coördinator Meetprogramma Amfibieën, aan André gekoppeld, en sindsdien voeren ze de inventarisaties gezamenlijk uit. Daarom in dit nummer twee vrijwilligers aan het woord: André op deze pagina en Piet op de volgende pagina. André: "We tellen in een vast aantal poelen in het voorjaar de kamsalamandereitjes in de vegetatie. Vervolgens wordt in juli, als de voortplantingsperiode bijna voltooid is, de aanwezigheid van de larven geïnventariseerd met een schepnet. Hiermee ontstaat een beeld van het reproductiesucces in de poelen." Zo werden in het Diefdijkgebied in 2017 meer dan eitjes gevonden. In juli werden echter slechts 107 larven gevangen! Het voortplantingssucces in dit gebied en ook in veel van de andere gebieden die gemonitord worden blijkt beperkt. Soorten als grote modderkruiper zijn leuke bijvangsten. Adviezen van André (& Piet) Predatie door vissen vormt in veel poelen een belangrijk knelpunt. Dit komt doordat de veelal laag in het landschap gelegen poelen in de loop der tijd gekoloniseerd zijn door met name stekelbaars, die tijdens hoosbuien vanuit sloten tussen de vegetatie door de poelen bereiken. Een poel waaromheen een kraag van aarde is geplaatst, zodat bij overstromingen geen overloop van vis kan plaatsvinden, scoort daarentegen goed met betrekking tot het aantal kamsalamanderlarven. Een ander probleem vormt de sterke ontwikkeling van riet en/of grote lisdodde als gevolg van de wisselende waterstanden. Hierdoor worden de oever- en waterplanten waar kamsalamanders hun eitjes op afzetten verdrongen. Wat wil je andere vrijwilligers meegeven? Eind jaren 90 was André betrokken bij een monitoring van uiterwaardwateren voor Rijkswaterstaat. Het viel hem daarbij op dat de submerse vegetatie verdween wanneer een aantal jaren achtereen een water op dezelfde plek bemonsterd werd. Vooral watersalamanders zijn hier gevoelig voor. Het in het voorjaar scheppen in vegetatie kan bovendien leiden tot verlies van de eitjes doordat deze met de vegetatie op de kant terecht komen. Bijzondere waarnemingen Een bijzondere waarneming werd gedaan in Polder Achthoven. Een groot deel van de hier aanwezige kamsalamanderlarven bleek namelijk geen staart te hebben. Het vermoeden is dat dit veroorzaakt wordt door de aanwezigheid van Amerikaanse rivierkreeften. Een andere bijzondere waarneming was het visueel aantreffen van een school grote diklipharders in een plas langs de Waal in de Crobse Waard. Hierover is op 2 oktober 2013 een natuurbericht uitgegeven met als titel 'Harder zwemmen helpt nu even niet', zie Jan Kranenbarg Contactpersonen Op deze pagina was in Schubben & Slijm altijd een overzichtslijst van regiocoördinatoren en contactpersonen van werkgroepen opgenomen. RAVON heeft inmiddels zoveel werkgroepen en afdelingen, dat het niet meer op één pagina past. Daarom is besloten dit overzicht allen nog op te nemen op de RAVON-website. Zie werkgroepen Ook hebben alle werkgroepen en afdelingen een eigen webpagina gekregen om zich te kunnen presenteren. Om de omstandigheden voor de kamsalamander te verbeteren geven André en Piet in hun rapporten ook beheers- en inrichtingsadviezen aan het Zuid-Hollands Landschap. Naast het open houden van poelen door het verwijderen van riet, zien zij kansen door het graven van nieuwe poelen en het vergroten en verdiepen van bestaande poelen. 23 nieuwsbrief

24 In the spotlight Verspreidingonderzoek Reptielen en Amfibieën Meetprogramma's Zoetwatervissen Reptielen Amfibieën Vrijwilliger aan het woord Piet Huitema Piet Huitema, 68 jaar, uit Geldermalsen is natuurgids voor het IVN Maas en Waal en vrijwilliger bij het Zuid-Hollands Landschap, Staatsbosbeheer en RAVON. Het begon met straatkolken Het water en alles wat er in leeft heeft mij altijd gefascineerd, als kind zwierf ik door de Beemster en later werd het gebied tussen Lek en Waal mijn habitat. Ik ben vrijwilliger geworden na een contact met Annemarie van Diepenbeek. Mijn eerste klus was het straatkolkenproject in 2012 in de gemeente Buren. Al snel kwam ik in contact met Edo Goverse; hij en een boswachter van Staatsbosbeheer hebben me aangespoord kennis te maken met André. Nu monitor ik samen met André de amfibieën in de Natura 2000 gebieden Lingedijk en Diefdijk-Zuid, Zouweboezem en Loevestein. We zijn ook actief in de andere terreinen van Staatsbosbeheer tussen de grote rivieren. Dit jaar zijn we ook begonnen in een terrein van het Geldersch Landschap & Kasteelen. Gekoppeld aan André Samen met André, de ongerepte natuur in, elkaar soms kwijt raken in een rietveld, wegzakken in de slappe grond langs de Diefdijk en vooral heel veel leren over planten, vogels, vissen en amfibieën. In het vroege voorjaar eitjes van kamsalamander vinden is voor mij een hoogtepunt. Bij een wiel (waterplas ontstaan door een dijkdoorbraak) telde ik vorig jaar ruim twee duizend eitjes van de kamsalamander, dat kan niet kloppen dacht ik: het is teveel. Ook André had er in zijn stuk meer dan twee duizend geteld. Dan moet het wel goed zijn. Helaas hebben we door de grootte en diepte van het wiel niet kunnen vaststellen hoeveel larven er zijn uitgekomen. Wat ook bijzonder leuk is, is het staan op een natuurmarkt met een aantal folders RAVON en dan met bezoekers praten over kikkers en zo. Op deze manier ben ik ook achter een plek gekomen langs de Linge waar regelmatig ringslangen worden gezien. Met een aantal anderen ben ik betrokken bij het overzetten van amfibieën in het land van Maas en Waal. Samen op een druilerige avond over een rivierdijk lopen geeft een band en leidt altijd tot leuke gesprekken, bovendien redden we elk jaar wel een aantal kamsalamanders. Tot slot nog een advies voor nieuwe vrijwilligers. Zoek een plek op waar elk jaar amfibieën de weg oversteken en leer zo de soorten kennen die in je omgeving voorkomen. Het is eigenlijk heel simpel, neem een goede zaklantaarn en een zoekkaart mee. Kijk later in sloot en plas of je eitjes kunt vinden. Voer de waarnemingen in op waarneming.nl of telmee.nl. Jan Kranenbarg 24 nieuwsbrief