Gebiedsdossiers drinkwaterwinningen Overijssel

Transcriptie

1 Gebiedsdossiers drinkwaterwinningen Overijssel Gebiedsdossier Engelse Werk Provincie Overijssel Eenheid Ruimte en bereikbaarheid Augustus 2017

2 Colofon Uitgave provincie Overijssel Datum Augustus 2017 Auteur A.C van Vugt, Witteveen+Bos I. Phernambucq, Witteveen+Bos A. Biesheuvel, Witteveen+Bos L. Pompe, Vitens R. Klijn, Vitens A.R. van Lienden, provincie Overijssel Project/kenmerk Actualisatie gebiedsdossiers (ZL511-16) Inlichtingen bij A.R. van Lienden Ruimte en bereikbaarheid Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon Fax postbus@overijssel.nl DIT GEBIEDSDOSSIER DIENT IN SAMENHANG MET DE ALGEMENE INLEIDING / HANDLEIDING (DEEL 1) GELEZEN TE WORDEN.

3 Inhoudsopgave 1 kenmerken winning Historie winning Vergund en onttrokken debiet 6 2 bescherming winning Inleiding Bestaande beschermingszones Relevante vergunningsvoorschriften Borging in bestemmingsplannen Borging in calamiteitenplannen 12 3 beschrijving omgeving en watersysteem Beschrijving bodemopbouw en grondwatersysteem Diepte winputten Beschrijving oppervlaktewatersysteem Geochemische karakterisering Zuivering Kwetsbaarheid winning 21 4 waterkwaliteit en waterkwantiteit Probleemstoffen winputten Risicostoffen waarnemingsputten Beperkingen aan debiet vanuit omgevingsrisico s 29 5 ruimtegebruik en relevante ontwikkelingen Landgebruik Inventarisatie emissiebronnen Relevante ontwikkelingen 41 6 (rest) opgave winning Doelstelling KRW Oorzaken problemen en risico s waterkwaliteit Risico s in preventie Risico s waterkwantiteit en relatie met vergunning Risico s ruimtelijke ontwikkelingen Beoordeling actuele risico s Resterende opgave Monitoringsbehoefte en geschiktheid early warning 50 7 referenties 51

4

5 SAMENVATTING naam winning Engelse Werk start winning 1951 vergund debiet type winning beschermingszones 12 Mm 3 /jaar (12 Mm 3 /jr ondiep, 2 Mm 3 /jr diep) oevergrondwaterwinning en diepe winning kwetsbaarheid probleemstoffen (boven 75 % signaleringswaarde in winput) Mangaan Ammonium 1,2-Dichloorbenzeen 1,2-Dichloorethaan 1,4-Dioxaan 1H-Benzotriazole 2,2,5,5-tetramethyltetrahydrofuraan Bentazon Chlooretheen (Vinylchloride) Chloridazon-desphenyl cis 1,2-Dichlooretheen Di-glyme Dikegulac MCPP Metolachloor (ESA) Metolachloor (OA) MTBE Tetra-glyme TPPO (Triphenylphosphine oxide) Trichloormethaan Tri-glyme risico s en mogelijke emissiebronnen Lijnbronnen A28 IJsselallee IJssel spoor en opstelterrein RGS rioleringen Puntbronnen Pluim VC vanuit stationsgebied stortplaatsen Diffuse bronnen Landbouwactiviteiten en stedelijk gebied in kwetsbare zones 1

6 problemen en risico s Tabel 0.1 Overzicht mate waarin sprake is van duurzaam veiliggestelde drinkwaterbron aspect voldoet? motivering geen achteruitgang kwaliteit bronnen inspanningen kwaliteitsverbetering opkomende stoffen kwantitatieve beschikbaarheid maatregelen relevante ontwikkelingen X - ondiep: geen sprake van stijgende trend, wel overschrijding signaleringswaarden diverse stoffen in enkele pompputten en waarnemingsputten (zie tabel 4.1). VC pluim nog deels aanwezig, risico wel onderzocht en wordt gemonitoord. diep: geen overschrijding signaleringswaarden. Maatregelen tegen verzilting tot nu toe effectief ondiep: verplaatsing gedeelte winputten, verbetering ten aanzien van aantrekken verontreinigingen uit Zwolle diep: maatregelen verzilting ondiep: diverse gewasbeschermingsmiddelen en oplosmiddelen worden boven signaleringswaarde aangetroffen (zie tabel 4.1). Uit een risicobeoordeling op basis van onderzoeksmaatregel [ref. 5] volgt mogelijke bedreiging vanwege enkele stoffen. Afhankelijkheid waterkwaliteit IJssel van maatregelen in (internationaal) stroomgebied. diep: geen opkomende stoffen gemeten ondiep: Beperking verontreinigingen opgeheven door verplaatsing winning en gebiedsgericht beheer Zwolle. Vergunning voor winveld Schellerwade is verleend, winveld nog niet in gebruik. diep: verzilting ondervangen door debietbeperking / putschakeling, maar winvergunning diepe putten kan niet volledig worden benut. nog geen volledig correcte weergave intrekgebied in bestemmingsplannen, wel werkafspraak gemaakt met provincie waarmee intrekgebied afdoende wordt beschermd monitoring kwaliteit en kwantiteit het meetnet voldoet = voldoet geheel. Geen maatregelen nodig. - = voldoet deels. Maatregelen uitgevoerd, maar nog niet effectief / uitgewerkt. X = voldoet niet. Nog geen maatregelen voorzien waarmee risico kan worden beheerst. 2

7 Afbeelding 0.1 Samenvattend overzicht beoordeling actuele risico s 1 = verwaarloosbaar risico 2 = beperkt risico 3 = actueel risico (rest)opgave De winning Engelse Werk kent de volgende resterende opgave om te komen tot een duurzaam veiliggestelde drinkwaterbron: - de waterkwaliteit van de winning is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de waterkwaliteit van de IJssel. Diverse gewasbeschermingsmiddelen en oplosmiddelen overschrijden de signaleringswaarden in winputten (zie tabel 4.1) en waarnemingsputten. Via een onderzoeksmaatregel is de invloed van de bodempassage bepaald en is vastgesteld welke stoffen in de IJssel voorkomen die ook als probleemstof in de winning worden aangetroffen of potentieel bedreigend zijn. Het is nog niet te bepalen of reeds ingezette en voorgenomen maatregelen voor kwaliteitsverbetering op landelijk niveau en stroomgebiedsniveau afdoende zullen zijn. Deze kwaliteitsverbetering is sterk afhankelijk van internationale afspraken; - de winvergunning voor de diepe winputten kan niet volledig worden gebruikt. Debietbeperkingen en putschakelingen houden het chloridegehalte nog voldoende laag. Het is niet duidelijk welk debiet gewonnen kan worden, zonder dat er sprake is van verdergaande verzilting. Hier zal nader onderzoek naar moeten plaatsvinden; - het nieuwe winveld Schellerwade (waarvoor de vergunning is verleend) is nog niet in de omgevingsverordening opgenomen. Binnen het waterwingebied komt een conflicterende bestemming voor. 3

8 Afbeelding D impressie van de winning in relatie tot de ondergrond en de omgeving 4

9 1 KENMERKEN WINNING 1.1 Historie winning De drinkwaterwinning Engelse Werk is aan de zuidkant van Zwolle gelegen direct aan de dijk van de IJssel(zie afbeelding 1.1 en 1.2). De grondwaterwinning is gestart rond De winning is onderdeel van het landschapspark Engelse Werk dat rond 1830 in Engelse landschapsstijl is aangelegd op het voormalige vestingswerk [ref. 1], zie afbeelding 1.2 en 1.4. De winning had in het begin een omvang van circa 0,9 Mm 3 /jaar, maar heeft met de uitbreiding van Zwolle een sterke groei doorgemaakt. Rond 1978 zijn de diepere pompputten in het tweede watervoerende pakket aangelegd. Begin jaren negentig was het debiet al gestegen naar meer dan 11 Mm 3 /jaar. Vanwege bedreiging door grondwaterverontreinigingen vanuit het centrum van Zwolle en de aanleg van een nieuwe spoorlijn (Hanzelijn) heeft Vitens een deel van de drinkwaterwinning verplaatst naar het gebied Schelle Oldeneel (Schellerdijk). Vanaf 1 oktober 2010 is de vernieuwde winning in bedrijf gesteld. Met deze verplaatsing is bereikt dat de stijghoogte in de richting van de binnenstad zijn gestegen (waardoor verontreinigingen minder richting de winning stromen) en nabij de rivier zijn gedaald. Het aandeel rivierwater is hierdoor toegenomen ten opzichte van het aandeel grondwater vanuit de binnenstad. In 2015 is de interceptiewinning stilgelegd. Deze interceptiewinning was bedoeld om de winning te beschermen tegen grondwaterverontreinigingen die vanaf de binnenstad en met name het spoorcomplex in de richting van de winning stroomden. Het water uit de interceptiewinning werd niet gebruikt voor de drinkwaterbereiding. Omdat de interceptie de laatste jaren minder effectief was (in de zin van vrachtverwijdering) is deze stopgezet. Afbeelding 1.1. Regionale ligging winning Engelse Werk 5

10 1.2 Vergund en onttrokken debiet Het vergunde debiet bedraagt sinds 1 oktober 2012 totaal 12,0 miljoen m³/jaar, waarvan 10,0 miljoen m³/jaar uit het ondiepe pakket (WVP 1b, zie tabel 3.1, ook wel middeldiepe winning genoemd) en 2,0 Mm³/j uit het diepe pakket (WVP2). Op 4 december 2014 heeft Vitens een vergunning ontvangen voor de uitbreiding van de winning naar 14,0 Mm 3 /j, waarvan 12,0 Mm 3 /j in het WVP 1b. Onderdeel hiervan is dat na het stopzetten van de interceptiewinning de winning in het park Engelse Werk mag uitbreiden met 0,5 Mm 3 /j. Deze uitbreiding van de winning is tot op heden nog niet gerealiseerd, omdat de leidinginfrastructuur hiervoor nog niet gereed is. De winning uit WVP1b in park Engelse Werk bedraagt maximaal 3,7 Mm 3 / jaar en mag uitbreiden naar 4,2 Mm 3 /jaar nadat de interceptie winning is gestopt. De winning uit WVP1b in het wingebied Schellerdijk bedraagt maximaal 6,3 Mm 3 /jaar en mag uitbreiden naar 7,8 Mm 3 /jaar in het wingebied Schellerdijk en het nieuw te realiseren waterwingebied Schellerwade. De winning uit het diepe pakket bedraagt maximaal 2 Mm 3 /jaar en mag op basis van de nieuwe vergunning in alle wingebieden plaatsvinden. In paragraaf wordt deze ontwikkeling nader toegelicht. Het daadwerkelijk onttrokken debiet is weergegeven in afbeelding 1.3. Na een hoogtepunt in het debiet in 2006 schommelt het debiet de laatste jaren tussen de 11 en 11,5 Mm 3 /jaar. Op basis van modelberekeningen wordt verwacht dat circa 75 % van het opgepompte grondwater uit de IJssel komt, met een minimale reistijd van circa 2 jaar oplopend tot een maximale berekende reistijd van circa 460 jaar [ref. 5]. De variaties in het debiet worden mede verklaard door de aanpassingen in de winning (nieuwe winveld) en de bijdrage van de diepe winputten. Afbeelding 1.2. Historische kaart 1900 omgeving winning met beschermingszones (bron Atlas van Overijssel) 6

11 Afbeelding 1.3 Verloop van het daadwerkelijke onttrekkingsdebiet Afbeelding 1.4 Overzicht van het winterrein Engelse Werk (situatie rond 1993) 7

12 2 BESCHERMING WINNING 2.1 Inleiding Ter bescherming van de winning is er een aantal ruimtelijke zones ingesteld die gebaseerd zijn op de berekende reistijden naar de winning. Het waterwingebied en het grondwaterbeschermingsgebied zijn gebaseerd op berekende reistijden met grondwatermodellen en zoveel als mogelijk praktisch vertaald naar nabijgelegen herkenbare grenzen zoals eigendomsgrenzen of infrastructuur. Het vigerend intrekgebied is gebaseerd op stroomlijnen naar de winning die berekend zijn met grondwatermodelberekeningen. Binnen deze beschermingszones voert de provincie Overijssel een beschermingsbeleid, waarbij restricties gelden voor de functies aan maaiveld die wel / niet zijn toegestaan. Harmoniërende functies (zoals extensieve recreatie en natuur) gaan goed samen met de functie drinkwaterwinning en worden daarom gestimuleerd. Ook biologische landbouw wordt onder voorwaarden als harmoniërende functie beschouwd [ref. 14]. De beschermingszones zijn weergegeven in afbeelding 2.1 en 2.2 en worden onderstaand nader toegelicht. Afbeelding 2.1 Ligging beschermingszones en relatie met winputten Engelse Werk Vigerend intrekgebied Boringsvrije zone 2.2 Bestaande beschermingszones Waterwingebied Het waterwingebied omvat de percelen waar de pompputten staan (afbeelding 2.2). De reistijd vanaf de grens van het waterwingebied naar de winputten is minimaal 60 dagen. Andere activiteiten die niet 8

13 samenhangen met de waterwinning zijn in het waterwingebied niet toegestaan. Voor het Engelse Werk valt het waterwingebied uiteen in 2 delen, namelijk in het park het Engelse Werk en langs de Schellerdijk. In het waterwingebied staat nog een woning die momenteel wordt bewoond. Vanuit de omgevingsverordening wordt dit als conflicterende bestemming beschouwd Grondwaterbeschermingsgebied Het grondwaterbeschermingsgebied ligt rondom het waterwingebied het Engelse Werk (afbeelding 2.2). De grens van het grondwaterbeschermingsgebied is de lijn van waaraf het grondwater minimaal een periode van 25 jaar nodig heeft in het bepompte pakket om de pompputten ter bereiken (25-jaarszone). Het is in een grondwaterbeschermingsgebied verboden om buiten inrichtingen grote en grootschalige projecten tot stand te brengen, te wijzigen of uit te breiden, voor zover de risico's op verontreiniging van het grondwater voor de waterwinning toenemen. Onder grote en grootschalige projecten worden onder andere dag- of verblijfsrecreatie, grootschalige woningbouw, stedenbouw, autowegen, bedrijventerreinen en buisleidingen verstaan. Voor inrichtingen waarvoor een omgevingsvergunning is vereist gelden aanvullende regels. Er gelden tevens aanvullende regels voor onder andere het toepassen van grond, lozingen, mechanische ingrepen in de bodem en bodemenergiesystemen Intrekgebied Het vigerende intrekgebied is een grens die op basis van modelberekeningen is afgeleid en de berekende maximale reistijd van 100 jaar van het grondwater in het bepompte pakket omvat. Voor het Engelse Werk is het vigerend intrekgebied afgekapt op de IJssel. Het vigerend intrekgebied is opgenomen in afbeelding 2.2. Het intrekgebied vanaf maaiveld is het aaneengesloten gebied waarbinnen grondwater vanaf maaiveld in de winning in het WVP 1 (zie afbeelding 3.2) terecht komt. De buitenste contour van het intrekgebied vanaf maaiveld omvat voornamelijk de uiterwaarden van de IJssel. Aan de noordoostzijde ligt de rand van het stedelijke gebied van Zwolle in het intrekgebied (zie ook afbeelding 2.1). In intrekgebieden worden in principe alleen functies toegestaan die harmoniëren met de functie van de drinkwatervoorziening. Risicovolle functies worden alleen toegestaan als wordt voldaan aan het standstill principe (geen toename van het risico voor de grondwaterkwaliteit). Nieuwe grootschalige risicovolle functies in intrekgebieden worden alleen toegestaan als dit noodzakelijk is vanuit een zwaarwegend maatschappelijk belang, waarvoor redelijke alternatieven ontbreken en mitsvoldaan wordt aan het stapvooruit-principe Boringsvrije zone Rondom de drinkwaterwinning Engelse Werk is een boringsvrije zone aangewezen door de provincie Overijssel. Deze boringsvrije zone geldt voor een diepte vanaf 75 m-maaiveld en dieper en beschermt dus het tweede watervoerende pakket. Naast de boringsvrije zone rondom de winning ligt er aan de westkant buiten het grondwaterbeschermingsgebied van de winning een boringsvrije zone voor de bescherming van de strategische voorraad van het diepe grondwater (Sallands Diep). Deze boringsvrije zone geldt ook voor een diepte vanaf 75 m-maaiveld en dieper en beschermt dus het tweede watervoerende pakket. Deze boringsvrije zone is niet gerelateerd aan deze winning en daarom niet op de kaart weergegeven. In boringsvrije zones is het beschermingsregime erop gericht om de zones te vrijwaren van mechanische bodemingrepen, die de beschermende functie van slecht doorlatende bodemlagen teniet zouden kunnen doen. Ook moet worden voorkomen dat schadelijke stoffen het grondwater verontreinigen dat wordt gebruikt voor de drinkwatervoorziening. Om die reden is een verbod opgenomen om koelwater, afvalwater en overige (verontreinigde) vloeistoffen te lozen en om bodemenergiesystemen dieper dan 75 m-mv te plaatsen. 9

14 Afbeelding 2.2 Beschermingszones conform omgevingsverordening

15 2.3 Relevante vergunningsvoorschriften In de meest recent verkregen vergunning voor het Engelse Werk zijn de volgende relevante vergunningsvoorschriften opgenomen [ref. 11]: - Vitens dient de kwaliteit en kwantiteit van het onttrokken water te monitoren in zowel het ruwwater als in de omliggende waarnemingsputten; - het aanbrengen en monitoren van peilbouten in enkele representatieve woningen om effecten op zetting te kunnen monitoren; - Vitens dient de onttrekking zodanig in te richten dat ten minste 60 % van het onttrokken grondwater via een bodempassage afkomstig is uit de IJssel. Door middel van modelonderzoek dient dit aangetoond te worden; - Vitens moet, indien het Natuurgebiedsplan wordt gerealiseerd, nabij de Schellerwade mitigerende maatregelen (laten) nemen om de nadelige gevolgen van de onttrekking voor de natuurontwikkeling en/of de vogels nabij de Schellerwade te voorkomen of te beperken. Hiertoe dienen met het waterschap afspraken te worden gemaakt over het verhogen van het stuwpeil in de Schellerwade en moet, indien gewenst voor de ontwikkeling van de natte natuur, het maaiveld verlaagd worden op het terrein langs de Schellerwade; - de (eventuele) effecten van het verminderen van de grondwateronttrekking in het parkbos Engelse Werk op de daar aanwezige bomen dienen door de vergunninghouder te worden gevolgd, onder andere door het peilen van de grondwaterstand; - Vitens dient met het waterschap afspraken te maken over de monitoring van de eventuele zetting van/onder de dijk. Indien uit de monitoring blijkt dat er zetting van/onder de dijk optreedt, dient Vitens met het waterschap afspraken te maken over de maatregelen die zullen worden uitgevoerd. Bovenstaande voorschriften vormen een momentopname: afhankelijk van verdere ontwikkelingen in de winning en aanpassing van de vergunning kunnen bovenstaande voorschriften nog wijzigen. 2.4 Borging in bestemmingsplannen De preventieve bescherming van de winning wordt onder andere geregeld door de opname van de beschermingszones in de bestemmingsplannen. Hiermee wordt naar initiatiefnemers gecommuniceerd welke mogelijkheden en beperkingen er gelden ten aanzien van bepaalde functies. Daarom is een juiste opname in de bestemmingsplannen van belang. In de omgevingsverordening 2017 van de provincie is het beleid ten aanzien van de opname in bestemmingsplannen opgenomen: - bestemmingsplannen voorzien in een specifieke aanduiding voor waterwingebieden waarbij alleen functies zijn toegestaan die ten dienste staan aan de drinkwaterwinning; - bestemmingsplannen voorzien in een aanduiding voor grondwaterbeschermingsgebieden en intrekgebieden waarbij alleen functies worden toegestaan die harmoniëren met de functie voor de drinkwatervoorziening. Op deze regel is voor diverse categorieën van functies uitzondering mogelijk op basis van het stand still-principe, het stap-vooruit principe of op basis van zwaarwegend maatschappelijk belang en het ontbreken van alternatieven. Zie voor een nadere uitwerking de omgevingsverordening van de provincie Overijssel. Als onderdeel van het maatregelprogramma in het kader van de vorige generatie gebiedsdossiers is een programma gestart waarbij gemeenten expliciet zijn gevraagd om de beschermingszones op een juiste wijze mee te nemen in de bestemmingsplannen. Volgens opgave van de gemeente Zwolle is dit inmiddels uitgevoerd. De bestemmingsplannen van de gemeente worden tegenwoordig digitaal ontsloten via ruimtelijkeplannen.nl. De wateratlas van de provincie Overijssel is doorgelinkt naar deze gegevens. De beschermingszones worden veelal opgenomen als milieuzonering. Uit de onderstaande afbeelding 2.3 blijkt dat het grondwaterbeschermingsgebied inderdaad als milieuzonering is aangeduid. Het vigerend intrekgebied is niet opgenomen in het bestemmingsplan. Dit bestemmingsplan zal naar verwachting 11

16 voorlopig niet geactualiseerd worden. Tussen de provincie en de gemeente zijn daarom nadere afspraken gemaakt hoe in de praktijk de bescherming wordt geregeld. De bescherming wordt op basis van die afspraken geregeld door een toetsingsgrond voor binnenplanse afwijkingen en wijzigingsbevoegdheden. De overig aangegeven zoneringen in afbeelding 2.3. zijn verder niet van belang voor dit dossier (maar kunnen niet apart uitgezet worden in de kaart). Afbeelding 2.3. Kaartbeeld met daarin de milieuzonering uit het bestemmingsplan met daaronder de beschermingszones van de winning 2.5 Borging in calamiteitenplannen In afbeelding 2.4 is een uitsnede uit de risicokaart van Overijssel opgenomen. Binnen het intrekgebied van de winning worden de volgende risico s aangeduid: - risico s van vervoer gevaarlijke stoffen op de weg (A28); - risico s van vervoer gevaarlijke stoffen per spoor; - risico spoorwegemplacement door rangeren; - risico vanwege de aanwezigheid van een chloorbleekloog tank bij de Hogeschool Windesheim (op basis van de verleende milieuvergunning). 12

17 Afbeelding 2.4 Overzicht risicokaart Engelse Werk Deze risico s kunnen zich voordoen bij het optreden van calamiteiten. Het is daarom van belang dat er tijdens een calamiteit op een juiste wijze wordt gehandeld en daarbij rekening wordt gehouden met het belang van de drinkwaterbescherming. Om dit te controleren zijn de beschikbare calamiteitenplannen / crisisplannen geraadpleegd van de Veiligheidsregio IJsselland, Waterschap Drents Overijsselse Delta, Prorail, wegbeheerders en het Ministerie IenM / Rijkswaterstaat Veiligheidsregio Het crisisplan van de veiligheidsregio IJsselland [ref. 16] is veruit het belangrijkst, omdat dit het plan is van de samenwerkende hulpdiensten die tijdens een calamiteit de feitelijke handelingen in het veld coördineren. In het plan wordt het belang van drinkwater niet apart onderscheiden. Wel is er aandacht voor de algemene gevolgen voor het milieu die kunnen optreden bij een brand. De drinkwaterbedrijven worden expliciet als partner benoemd, naast onder andere de gemeenten, waterschappen en Rijkswaterstaat. Voor de samenwerking tussen Vitens en de veiligheidsregio is in 2010 een convenant voor Regionale samenwerkingsafspraken gesloten. Hiermee is het betrekken van deskundigheid vanuit het drinkwaterbedrijf bij het optreden van een relevante calamiteit geborgd Waterschap Drents Overijsselse Delta Het crisisplan van het waterschap [ref. 17] richt zich op diverse calamiteiten die voor het waterschap relevant zijn, zoals falen van een waterkering, overvloedige neerslag. Ook ernstige verontreiniging van het watersysteem wordt apart benoemd als calamiteit. In die zin is de zorg voor het in algemene zin beperken van de gevolgen van een oppervlaktewaterverontreiniging goed geborgd. Dit is mede in het belang van de drinkwaterbescherming. In het plan wordt geen expliciete relatie gelegd met de grondwaterkwaliteit of het drinkwaterbelang. Ook wordt Vitens als netwerkpartner niet apart benoemd. In het onderliggende Crisisbestrijdingsplan verontreiniging oppervlaktewater [ref. 30] wordt het drinkwaterbelang wel expliciet geborgd in relatie tot lozingen, calamiteiten en wateraanvoer. Ook is een verwijzing opgenomen naar de gebiedsdossiers en wordt Vitens expliciet als te betrekken partner bij calamiteiten benoemd Prorail Het Handboek Incidentmanagement Rail [ref. 18] beschrijft de manier van handelen tijdens treinincidenten. Dit handboek richt zich zowel op de voorbereiding, afhandeling en de nazorgfase. Het handboek is tactisch van aard en bedoelt voor medewerkers van Prorail. De operationele uitwerking is 13

18 opgenomen in werkwijzen en procedures. Voor bepaalde objecten (zoals spooremplacementen) zijn aparte bedrijfsnoodplannen en calamiteitenbestrijdingsplannen opgesteld. In het handboek wordt ten aanzien van de invloed van gevaarlijke stoffen op het milieu het volgende opgemerkt: Ongewenste emissies (als gevolg van een treinincident) naar de omgeving die een direct gevaar kunnen veroorzaken zijn benoemd in de scenario s over gevaarlijke stoffen (TIS 4). Ook andere emissies vanuit het spoorsysteem die bedreigend kunnen zijn voor lucht, bodem of water worden afgehandeld binnen wettelijke kaders zodat overtredingen worden voorkomen en de effecten zo snel mogelijk worden weggenomen. Geborgd is tevens dat meldingen aan het bevoegd gezag volgens de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht worden gedaan als er sprake is van een Wabo-inrichting. In eerdere gesprekken in het kader van de gebiedsdossiers is door Prorail aangegeven dat door ProRail wordt automatisch contact gezocht met het waterschap en de drinkwaterbedrijven wanneer sprake is van een relevante calamiteit. Bij ProRail zijn de winningen en grondwaterbeschermingsgebieden bekend Wegbeheerders In de quickscan risico's doorgaande wegen in Grondwaterbeschermingsgebieden [ref. 13] zijn de risico s van wegen nader onderzocht. Onderdeel daarvan is het wel of niet aanwezig zijn van een calamiteitenplan. Uit dit onderzoek blijkt dat Rijkswaterstaat beschikt over een relevant calamiteitenplan voor incidenten op snelwegen. Er zijn tevens voorzieningen aangebracht langs de weg die de gevolgen van een incident voor het milieu beperken (zie paragraaf 5.2.2). Voor de gemeente (beheerder IJsselallee) blijkt dit niet het geval. Wel zijn er voorzieningen langs de weg die de gevolgen van een incident voor het milieu beperken (zie paragraaf 5.2.2) Ministerie Infrastructuur en Milieu / Rijkswaterstaat Het ministerie van IenM heeft een eigen crisisorganisatie, namelijk het Departementaal Coördinatiecentrum Crisisbeheersing (DCC). Het DCC heeft een beleidsplan opgesteld voor de periode Waterkwaliteit van rijkswateren en drinkwater zijn volgens het plan beleidsterreinen waar het DCC verantwoordelijkheid draagt. De drinkwatervoorziening wordt als vitale sector aangemerkt. De inhoudelijke expertise bij het optreden van een crisis in relatie tot drinkwater is ondergebracht bij de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), bij de Eenheid Planning en Advies drinkwater. Verontreiniging van drinkwaterbronnen is aangemerkt als specifiek risico, waarvoor als actie is opgenomen om scenario s te ontwikkelen en deze te oefenen. 14

19 3 BESCHRIJVING OMGEVING EN WATERSYSTEEM 3.1 Beschrijving bodemopbouw en grondwatersysteem De bovenste meters van de bodem bestaan uit periglaciaal eolische (zand) en meerafzettingen (leem) uit het Midden en Laat Pleistoceen- Vroeg Holoceen (formatie van Boxtel). Hieronder bevinden zich fluviatiele afzettingen uit het Laat- en Vroeg Pleistoceen. Dit zijn grofzandige en grindige afzettingen van de formatie van Kreftenheye en de formatie van Peize-Waalre. In de formatie van Peize-Waalre komen gestuwde afzettingen (grijs in afbeelding 2.1) voor die zijn ontstaan onder invloed van landijs dat vanuit het noord(oosten) kwam. Zwolle ligt op een begraven oostelijke uitloper van de Veluwe stuwwal. Onderzoek heeft getoond dat de interne structuur van deze stuwwal een vast patroon volgt. De geohydrologische opbouw van de ondergrond op de projectlocatie is opgenomen in tabel 3.1. Aan het maaiveld is een dunne deklaag aanwezig. Hieronder liggen twee watervoerende pakketen (WVP1a en WVP1b), waarin in het onderste deel van het 1 e watervoerende pakket (WVP1b) scheefgestelde kleilagen kunnen voorkomen. Hieronder ligt een scheidende kleilaag tussen NAP -90 en -120 m, de Tegelen klei. De hydraulische weerstand van deze kleilaag is groot. Uit stroombaanberekeningen die met een grondwatermodel zijn uitgevoerd, is getracht de gemeten ouderdom van het grondwater te reconstrueren [ref. 8]. Op basis hiervan is ter plaatse van Zwolle een weerstandswaarde van tot dagen voor de Tegelen klei afgeleid. In het regionale grondwatermodel MIPWA is ter plaatse van de projectlocatie een lagere weerstandswaarde aanwezig, namelijk circa dagen. Tussen NAP -120 en m ligt het tweede watervoerend pakket (WVP2). De hydrologische basis begint rond NAP -270 m. Tabel 3.1 Geohydrologische schematisatie Diepte (m NAP) Afzetting Formatie Geohydrologische naamgeving Parameter +1 tot -5 matig fijn tot matig grof zand (lemig) Boxtel deklaag k = 20 m/d -5 tot -25 zeer grof zand tot grind Kreftenheye WVP1a k = m/d -25 tot -90 grof zand met lokaal kleilagen gestuwde afzettingen WVP1b k = m/d -90 tot -120 klei Peize complex (Tegelen klei) slechtdoorlatende laag C = d -120 tot (zeer) grof zand Maassluis WVP2 k = m/d -160 tot fijn zand met kleilenzen Oosterhout (complex) matig doorlatend deel WVP2 C = d -270 tot klei Breda slechtdoorlatende laag 15

20 De vervorming van de sedimenten heeft plaatsgevonden in de vorm van verschubbing. Hierbij zijn pakketten grond dakpansgewijs over elkaar geschoven, waarbij tussen de schubben, op de glijvlakken, kleilagen voorkomen [ref.1]. De hypothetische ligging van deze kleischotten is opgenomen in afbeelding 3.1. De aanwezigheid van deze kleischotten kan van invloed zijn op grondwaterstroming. Afbeelding 3.1 Schematische ligging schubben in de ondergrond [ref. 1]. Locatie winning: gele pijl De basis van de stuwing bevindt zich rond NAP -90 m diepte. Tussen NAP -90 en -120 m diepte komt een slecht doorlatende kleilaag voor die onderdeel uitmaakt van het Peize complex (donkergeel in afbeelding 2.1). Onder de kleilaag bevinden zich mariene afzettingen van de Formatie van Maassluis en de formatie van Oosterhout bestaande uit zandlagen met kleilenzen. De formatie van Breda wordt gezien als geohydrologische basis vanaf circa NAP -270 m. 3.2 Diepte winputten De winputten van het Engelse Werk zijn in te delen naar ondiep (freatisch) en diep (onder de Tegelen kleilaag), zie afbeelding 3.2. De ondiepe onttrekking vindt plaats uit het WVP1b (circa m-mv) en de diepe onttrekking uit WVP 2 onder de kleilaag (circa m-mv). 16

21 Afbeelding 3.2 Dieptetraject van de winputten en watervoerende pakketten 3.3 Beschrijving oppervlaktewatersysteem In afbeelding 3.4. is het oppervlaktewater rondom het Engelse Werk weergegeven. Veruit het meest belangrijke oppervlaktewater voor de winning Engelse Werk vormt de IJssel. Circa 75% van het debiet van de ondiepe winning is afkomstig uit de IJssel. Op basis van de waterkwaliteit van de IJssel, de reistijden in het grondwater en de verwijdering als gevolg van reacties tijdens bodempassage is een lijst opgesteld van bedreigende stoffen, zie afbeelding 3.3 [ref. 5]. Al deze stoffen worden nu al in enige mate boven de analysegrens in het ruwwater gemeten, met uitzondering van AMPA, iohexol, iomeprol en iopromide. De groen gemarkeerde stoffen worden op basis van hun geochemisch gedrag niet in de winning boven de drempelwaarde verwacht, de geel gemarkeerde stoffen wel. Afbeelding 3.3 Gemeten stoffen in de IJssel die de drinkwaterwinning kunnen bereiken Voorgestelde lijst met bedreigende stoffen Voorgestelde lijst met potentieel bedreigende stoffen Stof Toepassing Drempel # Stof Toepassing Drempel # ug/l ug/l 1,2-Dichloorethaan Oplosmiddel 3 2,2,5,5,-tetramethyl-tetrahydrofuraan 1 1,4 dioxaan stabilisator oplosmiddel 1 4-methylbenzotriazol gladheidspreventie, anticorrosie 1 AMPA metaboliet Glyphosaat 0.1 Acesulfaam synthetisch zoetmiddel 1 AOX Somparameter 25 Amidotrizoezuur Rontgencontrastmiddel 0.1 Atrazine Herbicide 0.1 Caffeine Genotmiddel, velerlei toepassingen 0.1 Bentazon Herbicide 0.1 DEHP = Bis(2-ethylhexyl)ftalaat Plastificerende stof 1 Carbamazepine Anti epilecticum 0.1 Diatrozoezuur chloramphenicol Geneesmiddel 0.1 Chlorotoluron Herbicide 0.1 Diglyme Oplosmiddel 1 Chloridazon Herbicide 0.1 DTPA = diethyleentriaminepenta-azijnzuur Complexeringsmiddel 1 Chloride Zout 100 Johexol Rontgencontrastmiddel 0.1 Diclofenac Pijnstiller 0.1 Jomeprol Rontgencontrastmiddel 0.1 Dikegulac Groeiregulator 1 Jopromide Rontgencontrastmiddel 0.1 DOC Geen 3 Metaprolol Rontgencontrastmiddel 0.1 EDTA Complexeringsmiddel 5 Trichloroethyleen (tri) Oplosmiddel 1 ETBE Brandstofadditief 1 Triglyme Oplosmiddel 1 Jopamidol Rontgencontrastmiddel 0.1 Isoproturon Herbicide Co Geen? MCPP (mecoprop) Herbicide Sr Geen? MTBE Brandstofadditief 1 Sulfaat Zout 100 LEGENDA KLEURING VAN STOFFEN Som vluchtige organohalogenen Oplosmiddel 10 Stof die winning normaliter niet boven drempelwaarde zal bereiken bij reistijd 2-5 jaar TOC Geen 4 Stof die winning normaliter boven drempelwaarde kan bereiken bij reistijd 2-5 jaar #: Drempelwaarde volgens DMR Memorandum Onvoldoende bekend wat inputniveau Ijssel is en/of verwijderingspercentage Bovenstaande stoffen kunnen als volgt ingedeeld worden op basis van hun gedrag tijdens de grotendeels anaerobe bodempassage bij Engelse Werk [ref. 5.]: 17

22 - vrijwel conservatief, dat wil zeggen zonder retardatie door sorptie en zonder afbraak of omzetting. Bodempassage verandert dus niets of nauwelijks iets aan de concentratie zoals gemeten vlak vóór infiltratie. Het betreft met name: 1,4-dioxaan, bentazon, carbamazepine, chloride, diglyme, dikegulac, EDTA, MCPP, MTBE, sulfaat en triglyme; - weinig retarderend en met vrij langzame afbraak of omzetting. Dergelijke stoffen arriveren in de winning na (iets) langere tijd dan verwacht op grond van de reistijd van het water, in lagere concentratie dan gemeten vlak vóór infiltratie. Voorbeelden zijn: DOC, 1,2-dichloorethaan en tri; - weinig of niet retarderend maar met vrij snelle afbraak of omzetting. Het betreft naar alle waarschijnlijkheid stoffen als AMPA, isoproturon en chloroform, die niet of in sterk verlaagde concentratie de winning bereiken; - sterk retarderend en traag afbrekend of omzettend. Voorbeelden zijn 60 Co en 90 Sr. De IJssel heeft dus een grote invloed op de kwaliteit van het gewonnen water door het Engelse Werk. De winning Engelse Werk is daardoor gevoelig voor wijzigingen in de uiterwaarden en in de rivier, omdat daarmee het aandeel infiltratie naar de winning kan wijzigingen. Hierbij kan worden gedacht aan het baggeren van het zomerbed of de hank en vergravingen in de uiterwaard. 18

23 Afbeelding 3.4. Ligging oppervlaktewater rondom Engelse Werk 19

24 3.4 Geochemische karakterisering Het grondwater uit het eerste watervoerende pakket is overwegend sterk kalkhoudend, ijzer-gereduceerd en de kwaliteit wordt sterk beïnvloed door de IJssel en bodemverontreinigingen in het stedelijk gebied. Het grondwater uit het diepe pakket (WVP 2) is kalkhoudend en deels oxisch en sulfaat-gereduceerd en zout. Naar het voorkomen van het zoute grondwater in het tweede watervoerend pakket en de invloed van de winning op het grensvlak zoet/zout is een onderzoek uitgevoerd [ref. 8]. De van nature voorkomende grens van zoet-zout in het WVP 2 ligt op circa NAP -200 m. Onder invloed van de winning in WVP 2 is het grensvlak ter plaatse van het huidige puttenveld Park Engelse Werk omhooggekomen tot circa NAP -190 m. Tot eind jaren 90 is er sprake geweest van een oplopend chloride gehalte in enkele winputten. Na het stopzetten van enkele specifieke putten is het chloride gehalte in de winning sterk verminderd, maar kent het nog altijd in enkele winputten een licht stijgende trend [ref. 8]. Verder is er vrijwel geen beïnvloeding van de waterkwaliteit in het WVP 2 door menselijke activiteiten. In het centrumgebied van Zwolle is er sprake van omvangrijke verontreinigingen in de bodem en het grondwater. In het grondwater bevinden zich mobiele verontreinigingen, onder andere met chloorkoolwaterstoffen (PER, TRI, CIS, VC) en BTEX. De verontreinigingen worden gemeten tot een diepte van 90 m-mv. Onder het eerste watervoerende pakket ligt een dikke slecht doorlatende laag, waardoor de verwachting is dat de verontreinigingen niet zijn verspreid tot in het tweede watervoerende pakket. Hierbij is de inschatting dat de aromaten voornamelijk in het bovenste deel van eerste watervoerende pakket (WVP-1a) zijn verspreid, met in meer dan de helft van het aandachtsgebied concentraties in het grondwater hoger dan de streefwaarde. In het onderste deel van het eerste watervoerende pakket (WVP- 1b) is de overschrijding van de streefwaarde naar schatting minder dan 10 % van het grondwater in het aandachtsgebied. Voor de chloorkoolwaterstoffen wordt verwacht dat in het bovenste deel van eerste watervoerend pakket (WVP-1a) in circa 10 % van het grondwater de concentratie boven streefwaarde uitkomt, terwijl dit voor het onderste deel van het eerste watervoerende pakket (WVP-1b) 25 % is [ref. 3.]. In 2012 is geochemisch onderzoek uitgevoerd naar de geochemie van de winning [ref. 8]. In dit onderzoek zijn met behulp van modellen en tracers 5 clusters van winputten onderscheiden: - O = Gebiedseigen grondwater uit (zuid)oostelijke gebied, met nauwelijks enig IJssel-oeverfiltraat bijgemengd; - V = Gebiedseigen grondwater uit WVP-2 waarschijnlijk afkomstig uit de Veluwe, zonder enig bijgemengd oeverfiltraat; - Y = IJssel-oeverfiltraat vrijwel zonder bijgemengd gebiedseigen grondwater; - Yo = IJssel-oeverfiltraat met bijgemengd gebiedseigen grondwater uit (zuid)oosten; - Ys = IJssel-oeverfiltraat met bijgemengd gebiedseigen grondwater uit stad. In de onderstaande tabel zijn de belangrijkste kenmerken van deze clusters weergegeven. Hierbij moet worden opgemerkt dat dit een momentopname is, omdat er sprake is van een continue uitbreiding van het oeverinfiltraat richting de winning, die bovendien aan veranderingen onderhevig is (zoals bijvoorbeeld de aanleg van een nevengeul in de Schellerwaard). Afbeelding 3.5 Overzicht aandeel oeverinfiltraat per cluster van winputten [ref. 3] 20

25 3.5 Zuivering Als basiszuivering vindt beluchting en snelfiltratie plaats, dit is bij vrijwel alle winning een standaard zuiveringsstap en kan in het licht van de KRW worden gedefinieerd als eenvoudige zuivering. Om van het oeverwater goed drinkwater te kunnen maken vindt aanvullend actief koolfiltratie en membraanfiltratie plaats. Vanuit de doelstellingen van de KRW is het wenselijk om de waterkwaliteit van de bron (grotendeels de IJssel) zodanig te verbeteren dat deze aanvullende zuivering op langere termijn niet meer nodig is. 3.6 Kwetsbaarheid winning De kwetsbaarheid van de winning is een maat voor de gevoeligheid van de waterkwaliteit van het opgepompte water voor bovengrondse activiteiten en oppervlaktewater. In afbeelding 3.5 is de kwetsbaarheidskaart weergegeven. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een relatieve schaal van De kwetsbaarheid is gebaseerd op de gevoeligheid van de bodem voor uitspoeling, de reistijden en de aanwezigheid van weerstandbiedende lagen. Het idee is dat een freatische winning op een zandgrond zonder een kleilaag boven de winputten nauwelijks bescherming kent tegen verontreiniging van bovenaf. Voor de ondiepe winputten van het Engelse werk is dit het geval. De freatische winputten liggen niet onder een scheidende laag en zijn dus vooral bij korte reistijden gevoelig voor het huidige grondgebruik. In het geval van het Engelse Werk behoeft deze kaart wel enige nuancering. Immers, circa 75 % van de ondiepe winning is afkomstig uit de IJssel. Daarnaast liggen de diepe winputten onder een dikke scheidende laag, wat maakt dat ze niet kwetsbaar zijn voor invloed vanaf maaiveld. 21

26 Afbeelding 3.6 Kwetsbaarheidskaart (groen score 1-3 : minder kwetsbaar. Geel / oranje score 4-7 : matig kwetsbaar. Oranje / rood score 8-10: kwetsbaar) 22

27 4 WATERKWALITEIT EN WATERKWANTITEIT 4.1 Probleemstoffen winputten De kwetsbaarheid van een winning kan zich uiten in het aantreffen van bepaalde stoffen in de winputten. Bepaalde specifieke stoffen zijn een indicatie dat activiteiten aan maaiveld invloed hebben op de winning. Het feit dat deze stoffen worden aangetroffen in individuele winputten hoeft niet te betekenen dat het geleverde water van de winning niet aan de eisen van het Drinkwaterbesluit kan voldoen. Immers, al het opgepompte ruwwater van de individuele winputten wordt gemengd en aanvullend gezuiverd middels eenvoudige zuivering (zoals beluchting) alsook meer geavanceerde zuivering (zoals membraanfiltratie). Hiermee wordt het zogenoemde reinwater verkregen dat vervolgens als drinkwater wordt gedistribueerd. Dit reinwater dient aan het Drinkwaterbesluit te voldoen. Voor het bepalen van de probleemstoffen is gebruik gemaakt van de aangeleverde monitoringsgegevens door Vitens [ref. 19, 20, 23, 24, 25]. De waterkwaliteit is vervolgens getoetst conform het Protocol voor monitoring en toetsing drinkwaterbronnen KRW [ref. 21]. In het inleidende rapport bij dit gebiedsdossier wordt nader ingegaan op deze methode. In tabel 4.1. zijn de stoffen aangegeven die op basis van deze gegevens in 1 of enkele ondiepe winputten worden aangetroffen op basis van de gemiddeld gemeten waarde over de periode voor macroverontreinigingen en voor microverontreinigingen. Hierbij moet worden opgemerkt dat het gemiddelde van met name enkele organische microverontreinigingen is gebaseerd op een beperkt aantal metingen. In de diepe winputten worden geen stoffen boven de signaleringswaarde aangetroffen. De signaleringswaarde voor bekende probleemstoffen is gelijk aan de norm voor drinkwater in het Drinkwaterbesluit. Voor nieuwe opkomende stoffen waarvoor nog geen drinkwaternorm is afgeleid wordt een signaleringswaarde van 0,1 ug/l gehanteerd. De signaleringswaarden zijn geen milieukwaliteitseisen met een juridische verplichting, maar het zijn hulpmiddelen om te kunnen toetsen in hoeverre de kwaliteitsontwikkeling van de drinkwaterbronnen in overeenstemming is met de KRW-doelen voor water voor menselijke consumptie. Hierbij wordt uitgegaan van het toepassen van een eenvoudige zuivering op de winlocatie. Overschrijding van de signaleringswaarde duidt op een mogelijk risico voor het bereiden van drinkwater met eenvoudige zuivering en vraagt om een nadere risicobeoordeling. Tabel 4.1 Aangetroffen gemiddeld gehalte van stoffen in de ondiepe winputten boven 75 % van de signaleringswaarde Stof Aard stof Signaleringswaarde Tussen 75 % en 100 % van de signaleringswaarde? Boven signaleringswaarde? Mangaan metaal 50 µg/l X Ammonium macroparameter 0,2 mg/l X 1,2-Dichloorbenzeen oplosmiddel 3 µg/l X 1,2-Dichloorethaan oplosmiddel / ontvetter 1,4-Dioxaan oplosmiddel / ontvetter 3 µg/l X 0,1 µg/l X 1H-Benzotriazole complexvormer 0,1 µg/l X 23

28 Stof Aard stof Signaleringswaarde Tussen 75 % en 100 % van de signaleringswaarde? Boven signaleringswaarde? 2,2,5,5- tetramethyltetrahyd rofuraan Bentazon Chlooretheen (Vinylchloride) Chloridazondesphenyl cis 1,2- Dichlooretheen oplosmiddel / ontvetter gewasbeschermings middel, biocide of afbraakprodukt vluchtige organochloor verbinding gewasbeschermings middel, biocide of afbraakprodukt oplosmiddel / extractiemiddel 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X Di-glyme oplosmiddel / complexvormer 0,1 µg/l X Dikegulac MCPP Metolachloor (ESA) Metolachloor (OA) MTBE gewasbeschermings middel, biocide of afbraakprodukt gewasbeschermings middel, biocide of afbraakprodukt gewasbeschermings middel, biocide of afbraakprodukt gewasbeschermings middel, biocide of afbraakprodukt loodvervanger brandstof 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X 0,1 µg/l X Tetra-glyme oplosmiddel 0,1 µg/l X TPPO (Triphenylphosphine oxide) complexvormer 0,1 µg/l X Trichloormethaan oplosmiddel 0,1 µg/l X Tri-glyme oplosmiddel 0,1 µg/l X De macroparameters mangaan en ammonium kunnen met behulp van eenvoudige zuivering worden verwijderd. Voor de macroparameters en metalen is tevens bepaald of er sprake is van een trendmatige ontwikkeling. In de ondiepe winputten is er voor alle macroparameters en metalen sprake van een dalende trend over de periode In de diepe winputten is er sprake van een stijgende trend voor chloride, sulfaat en bicarbonaat. Voor deze stoffen is er geen sprake van overschrijding van de (75 %) signaleringswaarde. Overige probleemstoffen betreffen dus vooral beschermingsmiddelen, oplosmiddelen en complexvormers. 24

29 4.2 Risicostoffen waarnemingsputten Doel waarnemingsputten Vitens heeft rondom haar drinkwaterwinningen waarnemingsputten geplaatst. Deze waarnemingsputten hebben filters op verschillende diepten. Met deze waarnemingsputten kan een vroegtijdig beeld worden verkregen van de waterkwaliteit die onderweg is naar de winning. Het kan echter soms wel tientallen jaren duren voordat dit water in de winning is. Het aantreffen van deze stoffen betekent echter niet dat er geen goed drinkwater gemaakt kan worden. Onderweg naar de winning treedt er omzetting en afbraak van deze stoffen op. Daarnaast wordt het ruwwater van de winning bepaald door de bijdrage van meerdere winputten, er treedt menging op. Tot slot vindt er zuivering plaats, waardoor de meeste stoffen alsnog verwijderd worden en er drinkwater conform de normen uit het drinkwaterbesluit geleverd kan worden Metalen en macro s Macro-parameters zijn veel voorkomende stoffen, die deels een natuurlijke en deels een antropogene herkomst hebben. In Afbeelding 4.1 staan de metalen en macro s weergegeven die boven 75 % van de normen uit het drinkwaterbesluit zijn gemeten in de waarnemingsputten rondom het Engelse werk. De belangrijkste aangetroffen stoffen zijn mangaan (rood), ammonium NH 4 (lichtblauw) en arseen (blauw). De hoogste meting van mangaan betreft een uitschieter: 8,3 mg/l (166x de signaleringswaarde). Mangaan wordt ook in enkele winputten aangetroffen boven de signaleringswaarde. Nabij het winveld Engelse Werk zijn ook natrium (donkerblauw) en koper (paars) boven de norm gemeten. 25

30 Afbeelding 4.1 Metalen en macro s gemeten >75 % van de norm. De omvang van de cirkel geeft een indicatie van het totaal van overschrijding van de signaleringswaarden, de taartpunt het aandeel per stof daarin 26

31 4.2.3 Organische microverontreinigingen (OMIVE) Afbeelding 4.2 laat de gemeten organische microverontreinigingen zien; de legenda is apart weergegeven na de afbeelding. Bij park Engelse Werk laten de verschillende meetpunten dezelfde stoffen zien (Afbeelding 4.2). Er is vooral 1,4-dioxaan (turkoois, tot 2,1 µg/l) en tetrahydrofuraan (roze, tot 1,1 µg/l) gemeten. Bij wingebied Schellerdijk zijn er andere gemeten OMIVE, namelijk dikegulac (bruin, 0,75 µg/l), bentazon (geel, tot 0,39 µg/l) en dichlyme (blauw, tot 0,49 µg/l). Op de meetlocatie ten zuidwesten van park Engelse werk worden verschillende OMIVE gemeten met een relatief kleine overschrijding van de norm. De hoogst gemeten concentratie is vlakbij de IJssel gemeten: 9,1 µg/l EDTA. Uit vergelijking met afbeelding 3.3. blijkt dat veel van deze stoffen naar verwachting afkomstig zijn uit de IJssel. Opvallend is echter wel dat er sprake lijkt van een ruimtelijk patroon. 1,4-dioxaan lijkt met name in de noordelijke winputten van het winveld Engelse Werk park aangetroffen te worden. Dit duidt mogelijk - gezien de gehaltes- op een herkomst uit het stationsgebied van Zwolle waar diverse verontreinigingen aanwezig zijn. Bentazon wordt met name rondom het winveld Schellerdijk aangetroffen. Gezien het feit dat dit winveld slechts relatief kort actief is, kan een lokale herkomst niet worden uitgesloten. Dit vermoeden wordt versterkt door het feit dat Bentazon in relatief ondiepe waarnemingsfilters wordt aangetroffen. 27

32 Afbeelding 4.2 Maximale waarden van gemeten organische microverontreinigingen bij het Engelse Werk (> 0,1 µg/l) 28

33 4.3 Beperkingen aan debiet vanuit omgevingsrisico s Vanuit de omgeving wordt de winning beperkt in het debiet als gevolg van 2 oorzaken: - verzilting van het diepe winpakket; - verontreinigingen vanuit het stedelijk gebied van Zwolle. In het diepe winpakket is van nature zout grondwater aanwezig. Door de onttrekking in het diepe winpakket is er sprake van het omhoogkomen ( upconing ) van het zoute grondwater. De diepe winning kan daardoor niet op vergunde capaciteit worden ingezet. Door het slim verdelen en beperken van het debiet wordt het omhoogkomen van het zoute water zoveel als mogelijk beperkt. Tot op heden lukt dit zodanig dat van overschrijding van de signaleringswaarde voor chloride in de bestaande winputten nog geen sprake is. Voor het beheer van de grondwaterverontreinigingen binnen Zwolle voert de gemeente gebiedsgericht grondwaterbeheer uit [ref. 22]. Dit betekent dat binnen de grens van het beheergebied verontreinigingen die niet te saneren zijn worden beheerd en gemonitoord. Hierbij gelden restricties aan het gebruik van het grondwater. Daarnaast is het beheer er op gericht om verspreiding buiten de grens van het beheergebied te voorkomen. Voor de beheersing van een grondwaterpluim is er een interceptiewinning aan de Oostzeelaan actief. Daarnaast is er voor een specifieke pluim (van met name vinylchloride) een apart monitoringsprogramma actief (zie paragraaf ). Een deel van de noordelijke begrenzing van het grondwaterbeschermingsgebied valt samen met de gebiedsgrens van het gebiedsgericht beheer. Deze grens is in afbeelding 4.3. daarom aangeduid als kritische grens: de verontreiniging zou hier zonder goed beheer buiten de grens van het beheersgebied kunnen stromen, waardoor er risico s voor de omgeving kunnen optreden. Dat betekent dat de winning in het noorden is begrensd in haar mogelijkheden vanwege de aanwezigheid van grootschalige grondwaterverontreiniging. 29

34 Afbeelding 4.3 Begrenzing gebiedsgericht beheer [ref. 22] 30

35 5 RUIMTEGEBRUIK EN RELEVANTE ONTWIKKELINGEN 5.1 Landgebruik In Afbeelding 5.2 is het landgebruik rondom de winning Engelse Werk weergegeven. Het noordelijke en zuidelijke gedeelte van het wingebied Engelse Werk bestaat voornamelijk uit recreatief terrein met bomen, weides en water. Langs het wingebied loopt een spoorlijn. De aangegeven bebouwing in het wingebied betreft de gebouwen van Vitens van de winning zelf. Het wingebied Schellerdijk is aangeduid als agrarisch grasland, maar sinds de realisatie van het nieuwe winveld is sprake van grasland met een natuurbestemming. Een groot deel van het grondwaterbeschermingsgebied bestaat uit agrarische extensieve graslanden met natte natuur langs de IJssel. Aan de noordoostkant ligt de stedelijke bebouwing van Zwolle. 31

36 Afbeelding 5.1 Landgebruik (LGN7) 32

37 5.2 Inventarisatie emissiebronnen De emissiebronnen worden in drie categorieën behandeld: diffuse bronnen, lijnbronnen en puntbronnen Diffuse bronnen Voor het bepalen van de belasting van de diffuse bronnen is analoog aan de eerder opgestelde gebiedsdossiers gebruik gemaakt van de CBS kaart van het landgebruik (zie afbeelding 5.2). Het wingebied Schellerdijk is hier aangeduid als semi bebouwd, terwijl er feitelijk sprake is van natuurlijk grasland. 33

38 Afbeelding 5.2 Landgebruik [Bestand bodemgebruik, CBS] Het type landgebruik is bepalend voor de belasting van het beschermingsgebied van de winning. Een beoordeling van de belasting op basis van het landgebruik is weergegeven in afbeelding 5.3. Over het algemeen is er sprake van een gemiddelde belasting in het intrekgebied op basis van het agrarische gebruik. In de wingebieden is de belasting laag. Het wingebied Schellerdijk vormt nu natuurgebied en kent geen agrarische belasting meer. Nabij de IJssel ligt een Natura2000 gebied met een lage belasting. Het 34

39 paars-rose perceel in het oosten van het grondwaterbeschermingsgebied betreft een kwekerij voor tuinplanten. Afbeelding 5.3 Beoordeling van de belasting op basis van het landgebruik 35

40 De bovenstaande belastingkaart gecombineerd met de kwetsbaarheidskaart uit Afbeelding 3.6 resulteert in onderstaande risicokaart. De winvelden zelf hebben een laag risico vanwege de lage belasting. In het gebied direct om de winningen heen is het risico hoog, door de gemiddelde belasting en de hoge kwetsbaarheid. Het Natura2000 gebied bij de IJssel heeft een lage belasting, wat tot een laag risico leidt. Afbeelding 5.4 Risicokaart Engelse Werk 36

41 5.2.2 Lijnbronnen De lijnbronnen en de beoordeling hiervan is weergegeven in afbeelding 5.5 en afbeelding 5.6. Belangrijke lijnbronnen zijn: - de snelweg A28: uit de quickscan naar risico s van wegen [ref. 13] komt deze snelweg als een hoog risico naar voren vanwege de verkeersintensiteit en het feit dat het een route voor gevaarlijke stoffen is. Langs de weg is echter wegriolering aanwezig met een olieafscheider. Deze wegriolering watert af op de naastgelegen watergangen. Het afstromend wegwater kan dus niet zomaar naar het grondwater infiltreren. De verwachting is daarom dat de risico s in de praktijk meevallen, zolang er tijdens en na een calamiteit adequaat gehandeld wordt; - de provinciale weg N337 (IJsselallee); komt deze provinciale weg als een hoog risico naar voren vanwege de verkeersintensiteit en het feit dat het een route voor gevaarlijke stoffen is. Langs de weg is echter wegriolering aanwezig met een olieafscheider. Het afstromend wegwater kan dus niet zomaar naar het grondwater infiltreren. De verwachting is daarom dat de risico s in de praktijk meevallen, zolang er tijdens en na een calamiteit adequaat gehandeld wordt; - de spoorweg Zwolle Amersfoort / Dronten die langs het waterwingebied loopt, inclusief het opstelterrein RGS nabij het station; - een aantal rioleringen en persleidingen. Uit een uitgevoerd onderzoek [ref. 10] naar de risico s van riolering komt naar voren dat op het terrein van Hogeschool Windesheim (private riolering) is afgekoppeld door middel van ondergrondse infiltratie. Er vindt hier geen inspectie plaats door de gemeente. In de memo infiltratievoorzieningen woongebieden 2016 is opgenomen dat de gemeente ook op particuliere terreinen inspectie moet kunnen uitvoeren; - de IJssel. Ten aanzien van de invloed van de IJssel zijn een aantal risicofactoren te onderscheiden: het risico op een dijkdoorbraak waardoor het puttenveld overstroomt raakt. Hierdoor kan er IJsselwater versneld infiltreren of kunnen er kortsluitstromingen in de winputten optreden. De winning zal hierdoor gedurende enige tijd onbruikbaar kunnen zijn voor drinkwaterproductie; als gevolg van calamiteiten (scheepvaartongeluk, lozing, brand) kan er een piekbelasting van verontreiniging ontstaan vanuit de IJssel. Het overgrote deel van deze verontreiniging zal echter met de rivier meestromen en slechts beperkt infiltreren. Het deel wat wel infiltreert zal qua concentraties worden afgevlakt door reistijdenspreiding, retardatie, omzetting of afbraak; het afzetten van verontreinigd slib in de uiterwaard of de hank kan leiden tot diffuse verontreiniging van het grondwater. De algehele kwaliteitsverbetering van het rivierwater in de afgelopen decennia draagt er echter aan bij dat de impact van dit risico sterk is gereduceerd. 37

42 Afbeelding 5.5 Lijnbronnen (spoor) wegen en beoordeling [ref. 13] 38

43 Afbeelding 5.6 Overzicht ligging riolering en persleidingen [ref. 10] Puntbronnen In 2012 is er een inventarisatie uitgevoerd binnen alle kwetsbare drinkwaterwinningen naar de aanwezigheid van puntbronnen [ref. 12]. Uit de inventarisatie voor het Engelse Werk zijn 10 locaties met potentiële risico s naar voren gekomen en 1 locatie wordt als risico beschouwd. Deze locaties zijn nader onderzocht door middel van verkennende onderzoeken in het veld. Op basis van de resultaten van deze verkennende onderzoeken wordt geen van deze locaties meer als risico beschouwd. 39

44 Daarnaast is in het onderzoek [ref. 12] de ligging van stortlocaties geïnventariseerd. De ligging van deze locaties is weergegeven in afbeelding 5.7. De volgende locaties zijn onderscheiden: 2 OV Willemsvaart Engelse Werk; 3 OV Kleine Veerweg Engelse Werk; 4 OV Assendorperdijk Engelse Werk; 5 90 OV Jhr S v Linschotenln Engelse Werk. Het is niet bekend in hoeverre in lopende programma s als Navos en spoedlocaties voor deze stortplaatsen de risico s voor de drinkwaterwinning nader zijn afgewogen. Afbeelding 5.7 Overzicht stortlocaties [ref. 12] In enkele pompputten wordt vinylchloride (VC) in lage concentraties aangetroffen. Dit VC is afkomstig van een pluim vanuit de omgeving van het stationsgebied (zie afbeelding 5.8). Voor de beheersing van deze pluim zijn jarenlang een aantal interceptieputten in bedrijf geweest. De effectiviteit van deze interceptieputten is sterk afgenomen [ref. 26]. Daarnaast staan de interceptieputten niet op de meest optimale plek. Daarom is besloten de interceptie te stoppen. Met behulp van modelberekeningen zijn de gevolgen voor de VC concentraties in enkele winputten onderzocht. Hieruit blijkt dat ook zonder interceptie de concentraties lokaal oplopen, maar beperkt blijven. Daarnaast is de huidige zuivering goed in staat om het VC te verwijderen. Er worden op basis van dit onderzoek geen gevolgen voor de drinkwaterkwaliteit verwacht. Om de ontwikkeling van de pluim te volgen is een monitoringsprogramma actief [ref. 27]. 40

45 Afbeelding 5.8 Gemeten concentratie vinylchloride in 2014 in de pluim die door de interceptie werd ingevangen. In rood waarden boven de interventiewaarden, in geel en oranje waarden boven de signaleringswaarde 5.3 Relevante ontwikkelingen Aanpassing winning In de nieuwe vergunning die Vitens in 2014 heeft gekregen is het aantal percelen waarop de winning kan plaatsvinden uitgebreid (zie afbeelding 5.9 en 5.10). Dit betreft onder andere het gebied Schellerwade, die op dit moment nog niet operationeel is. Nu de nevengeul is gerealiseerd als rivierverruimende maatregel in het gebied Scheller en Oldeneler Buitenwaard (zie 5.3.2) en de interceptie winning is gestopt wordt voldaan aan de vergunningsvereisten om hier grondwater te gaan winnen. Dit gebied is nog niet als wingebied in de omgevingsverordening opgenomen. 41

46 Afbeelding 5.9. Toegevoegde percelen voor de middeldiepe winning met het gebied Schellerwade (in rood) waarvoor in 2014 vergunning is verleend. Het gebied is nog niet operationeel als waterwingebied 42

47 Afbeelding Toegevoegde percelen waar de diepe winning kan plaatsvinden 43

48 5.3.2 Realisatie nevengeul Het project ruimte voor de rivier Zwolle is eind 2016 volledig afgerond. Als onderdeel van dit project is een hank (eenzijdig aangetakte nevengeul) aangelegd in de uiterwaard (zie afbeelding 5.11). Bij de aanleg van de hank is de zandwinput gedempt met gebiedseigen materiaal. De gevolgen voor de winning van de aanleg van de hank en het dempen van de zandwinput zijn uitgebreid onderzocht voor zowel de kwantitatieve aspecten alsook de kwalitatieve aspecten. Mobilisatie van zware metalen vanuit het stortmateriaal speelt mogelijk een rol [ref. 28], al is de invloed op de winning naar verwachting klein. Door de aanleg van de hank neemt het aandeel van het IJssel water in de winning verder toe [ref. 29]. Nadere monitoring zal uitwijzen wat de daadwerkelijke effecten zullen zijn. Afbeelding De gerealiseerde hank als onderdeel van het Ruimte voor de Rivier project Zwolle RGS terrein Het Rangeer- en Goederen Station (RGS) in Zwolle ligt binnen het grondwaterbeschermingsgebied (zie afbeelding 5.12). Dit terrein wordt in de komende jaren heringericht om het spoor robuuster te maken en de capaciteit te vergroten. Op het terrein worden treinen opgesteld, klein onderhoud en reiniging uitgevoerd. Er is tevens voorzien in een treinwasinstallatie. Vanwege de ligging heeft er afstemming plaatsgevonden met de provincie over het realiseren van bodembeschermende voorzieningen. Met de beoogde bodembeschermende voorzieningen en maatregelen op het RGS terrein in combinatie met een folieconstructie met een permanente onderdruk en afwatering via de Wartsilaleiding op de Ilssel en een bijbehorend monitoringssysteem, zoals voorgeschreven in de ontwerp beschikking, wordt het grondwater voor de drinkwaterwinning voldoende beschermd. 44

49 Afbeelding Ligging van het RGS Klimaatadaptieve stad Zwolle De gemeente Zwolle is 1 van de initiatiefnemers van de City Deal Klimaatadaptatie. Een klimaatadaptieve stof probeert via diverse maatregelen de impact van de klimaatverandering op de stad te voorkomen. Dit geldt voor alle nieuwbouwprojecten, ook bij bestaande bebouwing wordt afkoppeling gestimuleerd. Vanuit de provinciale verordening zijn er speciale eisen voor afkoppeling. Risico s worden ingeschat worden door onderscheid in functies, naar de herkomst van het water en de effecten op het grondwater. De verwachting is daarom dat het risico voor de drinkwaterkwaliteit beperkt is Waterkwaliteit IJssel De kwaliteit van het IJsselwater heeft invloed op de ruwwaterkwaliteit van het Engelse Werk. De IJsselwaterkwaliteit wordt bepaald door activiteiten in het gehele stroomgebied. Zie voor een beschrijving het stroomgebiedsbeheerplan en onderliggende documenten. Uit de KRW factsheets blijkt dat de chemische toestand 2015 niet voldoet en de prognose is dat de toestand 2021 en 2027 ook niet zal voldoen. Daarom zijn er diverse maatregelen voorgesteld zoals inrichtingsmaatregelen, onderzoeksmaatregelen naar oorzaken van normoverschrijdingen en het agenderen van de invloed van niet 45