Pijnbestrijding tijdens de bevalling

Transcriptie

1 Pijnbestrijding tijdens de bevalling Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Een paar feiten over weeën en pijn 1 Dit kun je zelf al vóór de bevalling doen 2 Tips om met pijn om te gaan 2 Pijnstilling bij een bevalling thuis of in het kraamhotel 3 Pijnstilling met medicijnen 4 Wat is epidurale pijnbestrijding of ruggenprik? 4 Bijwerkingen en mogelijke complicaties bij een ruggenprik 5 Remifentanil 7 Bijwerkingen en risico's van Remifentanil 7 Wat kunnen wij voor je doen? 8 Tot slot 8 Belangrijke telefoonnummers 8 Nu je zwanger bent, vraag je je misschien een paar dingen af. Bijvoorbeeld over pijn bij de bevalling. Hoe erg zal die zijn? Wat als het te erg wordt? Kun je dan iets tegen de pijn krijgen? Bevallen doet pijn. Daar kan niemand omheen. Maak je vooral niet te veel zorgen: je lichaam helpt je de weeën op te vangen en er zijn allerlei manieren om de pijn te verzachten. Met en zonder medicijnen. Thuis, in het kraamhotel en in het ziekenhuis. In deze brochure staan alle hulpmiddelen voor je op een rij. Een paar feiten over weeën en pijn Baringspijn (de pijn van weeën) is bijzonder: je hebt deze pijn alleen als je bevalt. Aan de pijn merk je dat de bevalling gaat beginnen en weet je dat je hulp en een veilige, rustige plek moet gaan zoeken. Pijn komt in golven Baringspijn wordt veroorzaakt door weeën. Een wee is een samentrekking van de baarmoederspier. Sommige moeders vergelijken een wee met een golf die aanspoelt op het strand. In het begin voel je de pijngolf aan komen rollen. Net voor de golf omslaat, is de pijn het hevigst. Daarna trekt de golf terug en voel je de pijn weer minder worden. Tussen de weeën door is er rust in je buik. De pijn is niet steeds even erg Aan het begin van de bevalling zit er meer tijd tussen de weeën. Dan doen ze ook niet zo veel pijn. Na een tijdje volgen de weeën elkaar sneller op. Ze worden dan krachtiger en doen meer pijn. Tot slot krijg je persweeën, die vooral vlak voor de geboorte erg pijnlijk kunnen zijn. Als je kindje geboren is, houden de weeën op en heb je geen pijn meer. Je voelt nog lichte krampen om de moederkoek (placenta) los te maken. Livive, Centrum voor Verloskunde 1

2 Je lichaam maakt pijnstillers aan Je lichaam reageert meteen op de pijn door zelf pijnstillers aan te maken. Dat zijn de zogeheten endorfinen. Deze endorfinen zorgen ervoor dat je minder pijn voelt. Dit kun je zelf doen vóór de bevalling Regel dat er iemand bij je is om je te steunen Vrouwen die tijdens de bevalling goede ondersteuning krijgen, voelen minder pijn. Ze hebben ook minder behoefte aan pijnstillende medicijnen. Bedenk om deze reden wie jij bij je bevalling wilt hebben. Bespreek alvast je wensen op het verpleegkundig spreekuur of met je verloskundige of gynaecoloog. Wil je alleen je partner erbij, of ook je zus, een vriendin, je moeder: het kan allemaal. Net wat je zelf het prettigst vindt. Kies voor iemand waarbij je je op je gemak voelt. En vertel deze steun en toeverlaat wat je wensen zijn. Dan kun je straks al je energie richten op het opvangen van de weeën. Natuurlijk ondersteunt ook de verloskundige, verpleegkundige of kraamverzorgende je tijdens de bevalling. Bereid je goed voor Een goede voorbereiding zorgt ervoor dat je je straks beter kunt ontspannen, waardoor je minder last hebt van de pijn. Je weet dan wat er kan gebeuren en wat je zelf kunt doen. Dat geeft je meer controle en meer vertrouwen dat je de bevalling aankunt. Lees folders, tijdschriften en boeken over bevallen. Zoek naar informatie op internet. Kijk op voor de keuzehulp Pijn bij de bevalling en stel je vragen aan je verloskundige of gynaecoloog. Volg een zwangerschapscursus en oefen met ademhalingstechnieken. Natuurlijk: bijna iedere vrouw is bang en ongerust als de bevalling begint. Maar geef je niet te veel over aan die angst, want dat maakt je gespannen. Daardoor wordt de pijn erger en kunnen de weeën minder goed doorzetten. Bovendien maakt je lichaam minder pijnstilling (endorfinen) aan als je bang bent. Rust goed uit Zorg ervoor dat je uitgerust aan de bevalling begint. Rust in de laatste weken van je zwangerschap goed uit, slaap genoeg en bouw tijd in voor jezelf. Als je uitgerust bent, kun je beter tegen pijn. Tips om met pijn om te gaan Zoek afleiding In het begin zijn de weeën meestal nog goed te verdragen. Let dan niet te veel op de pijn. Ga zo lang mogelijk gewoon door met waar je mee bezig bent. Zoek afleiding door bijvoorbeeld te lezen, tv te kijken of te luisteren naar muziek. Probeer houdingen uit Als de weeën sterker worden en meer pijn gaan doen, is het vaak moeilijker je te ontspannen. Zoek een plek waar jij je prettig voelt en ontdek in welke houding jij je het beste kunt ontspannen. Je kunt bijvoorbeeld staand een wee opvangen, terwijl je een beetje wiegt met je heupen of leunt op een tafel of stoel. Livive, Centrum voor Verloskunde 2

3 Bij rugweeën kan het prettig zijn op je handen en knieën te zitten. Je kunt ook op een krukje gaan zitten en voorover hangen op de tafel. Lig je liever? Probeer dan eens of het goed voelt om op je zij te liggen, eventueel met een kussen tussen je benen. Of leg een kussen onder je buik en in je rug. Rondlopen kan ook prettig zijn. Ontdek zelf wat voor jou het beste voelt. Het is belangrijk dat je niet verkrampt of je adem inhoudt als de pijn eraan komt. Dan kun je je niet goed ontspannen. Laat alles zo losjes mogelijk hangen en blijf rustig ademhalen. Dan voel je de pijn minder. Zorg ervoor dat je het lekker warm hebt Warmte helpt te ontspannen. Zorg dus voor een aangename temperatuur in de kamer. Trek warme kleren aan die gemakkelijk zitten. Als je ligt, kun je warmwaterzakken bij je buik en rug leggen. Een warm bad is ook een goed idee. Veel vrouwen vinden het lekker om onder de douche te zitten, met een warme straal water uit de douchekop op hun buik of rug gericht. Het warme water helpt je ontspannen, waardoor je de pijn minder voelt. Tel af: elke wee is er eentje minder Denk positief en geloof dat je dit aankunt. Denk steeds: deze wee is weer voorbij en komt niet meer terug. Wees niet boos op jezelf als het even niet lukt. Soms overvalt de pijn je en heb je het moeilijk. De verloskundige of wie er verder bij je is spreekt je dan moed in. Pak daarna de draad weer op. Elke wee is een stap dichter naar het einde van de bevalling. Tel af in plaats van op. Denk aan het moment na de bevalling, als jij je kind vasthoudt. Concentreer je op je ademhaling Concentreer je op het ritme van je ademhaling, dan ben je minder gericht op de pijn. Dat helpt je om beter te ontspannen en je weeën op te vangen. Adem rustig door: adem in en adem dan langzaam in vier tellen uit. Laat je masseren (of juist niet) Een massage van je onderrug of benen kan prettig zijn als de weeën sterker worden. Het leidt je af van de pijn en voorkomt verstijving van de onderrug. Sommige vrouwen willen liever dat iemand met twee vuisten constant tegen hun onderrug drukt. Probeer het uit en vertel wat je wel en niet fijn vindt. Ook als je liever met rust gelaten wordt. Pijnstilling bij een bevalling thuis of in het kraamhotel Niet elke vrouw krijgt pijnstilling aangeboden omdat het in Nederland mogelijk is thuis te bevallen. Bij een thuisbevalling zou je pijnstillers kunnen krijgen, maar deze medicijnen hebben soms ongewenste gevolgen. Thuis of in een kraamhotel kunnen deze niet goed worden ontdekt of behandeld. Daarom moet je voor pijnstilling met medicijnen naar het ziekenhuis. Omdat pijnstilling ook nadelen heeft, worden deze medicijnen niet zomaar gegeven. Bovendien verdragen veel vrouwen de pijn. Thuis of in een kraamhotel kan bijna altijd een geboorte-tens (Transcutane Elektrische NeuroStimulatie) gebruikt worden. Bij een geboorte-tens geef je jezelf kleine stroomstootjes. Via elektrodes (draadjes die op je rug geplakt zitten) gaan de stroomstootjes je lichaam binnen. Dat geeft een prikkelend of tintelend gevoel, vergelijkbaar met koude handen die gaan tintelen als ze weer warm worden. Je bedient het apparaatje zelf en je bepaalt zelf hoe sterk de stroomstootjes zijn. Geboorte-TENS vermindert de pijn bij sommige vrouwen en heeft geen schadelijke gevolgen voor jou of je kind. Livive, Centrum voor Verloskunde 3

4 Pijnstilling met medicijnen Voor pijnstilling met medicijnen moet je altijd naar de klinische verloskamers van het ziekenhuis. Bij toediening van medicijnen moeten namelijk voortdurend je hartslag, bloeddruk en ademhaling gecontroleerd worden. Ook de conditie van je kind moet worden bewaakt (registratie van de hartslag via een cardiotocogram of CTG). De klinisch verloskundige of arts-assistent (onder verantwoordelijkheid van de dienstdoende gynaecoloog) begeleidt in het ziekenhuis je bevalling. Als je in het ziekenhuis gaat of wilt gaan bevallen, is pijnstilling een optie. In het ziekenhuis vindt pijnbestrijding plaats met behulp van een epiduraalkatheter of via het middel Remifentanil. De epidurale pijnbestrijding bestaat uit een infuuspomp met een spuit, met daarin een oplossing van een pijnstiller. Remifentanil is een morfineachtige pijnstiller die op de operatiekamer al jarenlang wordt toegepast. Welke pijnstilling voor jou tijdens de bevalling het meest geschikt is, wordt in overleg met jou bepaald. Realiseer je dat voor alle medicijnen geldt dat bijwerkingen op het kind op lange termijn nog niet goed zijn onderzocht. Wat is epidurale pijnbestrijding of ruggenprik? Epidurale pijnbestrijding is pijnstilling via een epiduraalkatheter. Dit is een slangetje dat tijdens een ruggenprik achterblijft in het ruggenmerg. Door dit slangetje kan voor langere tijd verdovingsvloeistof gegeven worden waardoor een constante hoeveelheid pijnmedicatie in het lichaam aanwezig is. De pijn van een wee wordt hierdoor minder gevoeld. Via het dunne slangetje (katheter) loopt verdovingsvloeistof in de ruimte tussen de ruggenwervels: de epidurale ruimte. Hier lopen zenuwen die pijnprikkels van de baarmoeder en de bekkenbodem vervoeren. Als deze zenuwen worden uitgeschakeld, voel je de pijn van de weeën niet meer. Behalve pijnzenuwen lopen in deze ruimte ook zenuwen die de spieren in het onderlichaam aansturen. Na een ruggenprik kan dus ook de spierkracht in de benen tijdelijk afnemen; bovendien krijg je minder gevoel in je benen en onderbuik. Voorbereidingen en controles Je krijgt eerst extra vocht toegediend via een infuus (zodat je bloeddruk niet teveel daalt als mogelijk gevolg van de gegeven pijnstilling). Je pols en bloeddruk worden regelmatig gecontroleerd, soms met behulp van automatische bewakingsapparatuur. De harttonen van de baby worden in de gaten gehouden door middel van een CTG (cardiotocogram). Een CTG is een registratie van de harttonen van je kind en de weeënactiviteiten van de baarmoeder. De prik Epidurale pijnbestrijding wordt door een anesthesioloog (arts gespecialiseerd in het geven van verdoving) gegeven. Je partner mag hierbij aanwezig zijn. De epiduraal katheter wordt op de voorbereidingskamer van de operatiekamer ingebracht. De anesthesioloog prikt terwijl je op je zij ligt of voorovergebogen zit. Je moet je rug zo bol mogelijk maken en je lichaam zo stil mogelijk houden. Hierdoor is de ruimte tussen de ruggenwervels beter bereikbaar. De huid op de prikplaats wordt schoongemaakt en je krijgt een verdovingsprik om de huid gevoelloos te maken. Vervolgens schuift de anesthesioloog op deze plaats door een andere naald een klein slangetje (katheter) tussen de wervels in de epidurale ruimte. Door inspuiting van verdovingsvloeistoffen worden de zenuwen vervolgens tijdelijk uitgeschakeld. Livive, Centrum voor Verloskunde 4

5 Wat voel je ervan? De prik van de naald gebruikt voor de ruggenprik (epidurale naald) duurt kort en door de verdoving van de huid voel je er bijna niets van. Na de prik Als de katheter eenmaal is ingebracht, kun je weer bewegen maar mag je het bed niet meer uit. Je krijgt een spuit met medicijnen tegen de pijn (ook wel een bolus genoemd). Daarnaast wordt de katheter aangesloten op een pompje waardoor continu een kleine hoeveelheid verdovingsvloeistof loopt. Gemiddeld duurt het 5 tot 15 minuten voordat je merkt dat de pijn minder is. Verdere controles Tijdens het verdere verloop van de bevalling controleren verpleegkundigen regelmatig je bloeddruk, polsslag, temperatuur en urineproductie. Ook wordt in de gaten gehouden of de pijnstilling voldoende werkt. De conditie van je kind wordt ook bewaakt. Effect van epidurale pijnbestrijding De bedoeling van de ruggenprik is dat je minder pijn of misschien helemaal geen pijn hebt tijdens de ontsluitingsfase (fase waarin de baarmoeder samentrekt zodat de baarmoedermond zich opent) of tijdens het persen. Soms kunnen je benen slap worden of krijg je een tintelend doof gevoel in de huid van je buik en/of je benen. Deze effecten verdwijnen als met de pijnstilling wordt gestopt. De epidurale pijnbestrijding heeft bij ongeveer 5% van de vrouwen onvoldoende effect. Dan moet gekeken worden of de katheter goed zit en/of de verdovingsvloeistof sterk genoeg is. Soms is het nodig om opnieuw te prikken. De anesthesioloog zoekt altijd naar een evenwicht in de dosering: de pijn moet draaglijk zijn terwijl de bijwerkingen zo min mogelijk zijn. Op het hoogtepunt van een wee kun je dus toch nog wat druk of een beetje pijn voelen. Door de ruggenprik krijg je echter rust en kun je weer op krachten komen. De vermindering van pijn en angst kunnen de ontsluiting sneller laten verlopen. Verloop bevalling Tegen de tijd dat je volledige ontsluiting hebt, gaat de pomp meestal uit. Zo voel je weer de weeën die nodig zijn om goed mee te kunnen persen. Soms duurt het een tijdje voordat de spontane persdrang op gang komt. De uitdrijvingsfase kan hierdoor wat langer duren. Net als bij elke bevalling kan een kunstverlossing noodzakelijk zijn: een geboorte met een vacuüm, tang of keizersnede. Mocht een keizersnede nodig zijn, dan is het mogelijk de epidurale katheter te gebruiken voor de verdoving. Soms kiest de anesthesioloog voor een ander soort pijnbestrijding: een ruggenprik (spinale anesthesie) of algehele verdoving (narcose). Kan epidurale pijnbestrijding altijd gegeven worden? In bepaalde situaties is epidurale pijnstilling onwenselijk, zoals bij koorts, stoornissen in de bloedstolling, bij infecties, bij sommige neurologische aandoeningen en bij afwijkingen of eerdere operaties aan de wervelkolom. Vraag je verloskundige of gynaecoloog naar de mogelijkheden. Bijwerkingen en mogelijke complicaties bij een ruggenprik Bloeddrukdaling Door epidurale anesthesie worden de bloedvaten in de onderste lichaamshelft wijder waardoor de bloeddruk kan dalen. Om dit te voorkomen, krijg je al voor het inbrengen van de epidurale katheter Livive, Centrum voor Verloskunde 5

6 extra vocht via een infuus. Bij een te lage bloeddruk kun je je niet lekker voelen of duizelig worden. Je kunt deze klachten verminderen door op je zij te gaan liggen. Op deze manier voorkom je verdere daling van de bloeddruk. Overigens kan door bloeddrukdaling de hartslag van je kind veranderen. Dit wordt zichtbaar op het hartfilmpje (CTG-bewaking). Door toediening van de medicijnen kun je krachtsvermindering of tintelingen in de benen krijgen; dit is niet altijd te voorkomen. Na stoppen met de epidurale pijnbestrijding verdwijnt dit bijna altijd. Blaasfunctie De mogelijkheid bestaat dat je door de epidurale verdoving tijdens de bevalling niet goed kunt plassen. Degenen die je op de verloskamer begeleiden, controleren daarom regelmatig of je blaas niet te vol wordt. Regelmatig wordt de blaas leeggemaakt met behulp van een blaaskatheter (dunne slang die via de urinebuis ingebracht wordt in de blaas) als blijkt dat je niet goed kunt plassen. Jeuk Een lichte jeuk is een mogelijke reactie op de gebruikte verdovingsvloeistof. Behandeling is zelden nodig. Rillen Het kan gebeuren dat je na het prikken van de epiduraal pijnbestrijding gaat rillen zonder dat je het koud hebt. Dit is onschuldig en meestal van korte duur. Het rillen ontstaat door veranderingen in je temperatuurgevoel. Hoofdpijn Bij 1% van alle patiënten met epidurale pijnbestrijding komt het voor dat de ruimte rond het ruggenmerg (de spinale ruimte) wordt aangeprikt. Het gevolg is hoofdpijn, die meestal pas de volgende dag optreedt. Het is een vervelende maar onschuldige complicatie. In de helft van de gevallen zijn rust, medicijnen en veel drinken voldoende om de klacht te verhelpen. In het geval dat de hoofdpijn blijft bestaan, zoekt de anesthesioloog naar een andere oplossing. Rugklachten Rugklachten tijdens de zwangerschap en rondom de bevalling komen bij 5-30% van de vrouwen voor. Rugklachten na een bevalling met epidurale pijnstilling zijn vermoedelijk eerder het gevolg van een langdurige ongebruikelijke houding tijdens de bevalling (met trekkrachten op zenuwen en banden van bekken en wervelkolom). De epidurale katheter kan tijdelijk een beurs gevoel geven op de plaats van de prik. De voor- en nadelen van epidurale pijnbestrijding Epidurale pijnbestrijding is de meest effectieve vorm van pijnbestrijding tijdens de bevalling. In principe de gehele bevalling toepasbaar, zowel tijdens de ontsluiting als tijdens het persen. Soms wordt het toedienen tijdens het persen stopgezet om het actief meepersen te bevorderen. Zodra de pomp uit staat, ga je weer pijn voelen. Bij epidurale pijnbestrijding is uitgebreide bewaking van jezelf en je kind nodig. Je krijgt in ieder geval een infuus, een bloeddrukband, een katheter in de rug die altijd ook op een infuuspomp is aangesloten, altijd CTG-bewaking door middel van een elektrode op het hoofd van je baby of een registratie via de buik. Door de ruggenprik bestaat er een kans dat de moeder koorts krijgt. Als de moeder een temperatuur van boven de 38 Celsius (koorts) heeft dan wordt het kind na de geboorte opgenomen op het Moeder-Kind-Centrum (MKC). Je kind moet daar 3 dagen verblijven en behandeld worden met antibiotica. De moeder kan daar dan ook verblijven. Livive, Centrum voor Verloskunde 6

7 Bij epidurale pijnbestrijding is de kans op een ernstige complicatie zeer gering. Soms kunnen vervelende bijwerkingen optreden die niet ernstig zijn: een bloeddrukdaling, hoofdpijn, krachtverlies in de benen, jeuk of een verminderde blaasfunctie. Deze klachten zijn goed behandelbaar en van tijdelijke aard. Voor de bevalling mag je niet meer rondlopen; je moet in bed blijven. Wanneer je na de bevalling naar huis mag, is afhankelijk van hoe je je voelt. Ook mag je niet meer ruim vloeien, moet de koorts weg zijn, moet je weer kunnen plassen en het gevoel in de benen moet goed zijn. Bij ongeveer 5% van de vrouwen is het pijnstillende effect onvoldoende. Remifentanil Remifentanil is een medicijn dat tijdens de bevalling gebruikt kan worden voor pijnstilling. Dit pijnstillend middel voorkomt niet alle pijn. Het haalt de scherpe randjes van de pijn af zodat je meer ontspannen kunt zijn tijdens de bevalling. Het is via een infuus gemakkelijk toe te dienen, zelfs in de laatste fase van de bevalling. Het middel werkt snel en krachtig (binnen een minuut) zodra het wordt toegediend. Bovendien werkt Remifentanil kort. Na het stoppen van de pomp is het middel snel uitgewerkt. Hierdoor kan de moeder goed meewerken tijdens de bevalling. Het is bijvoorbeeld heel belangrijk dat zij bewust kan persen op de juiste momenten. Doordat het snel is uitgewerkt, kan dit medicijn ook nog kort voor de geboorte van je kind gegeven worden. Remifentanil is bij het stopzetten snel uitgewerkt, zowel bij jou als bij je kind. Door deze snelle uitwerking is je kind bij de geboorte niet onder invloed van het pijnbestrijdingsmiddel. Toediening Remifentanil wordt toegediend via een infuus. De aanstaande moeder kan zichzelf tijdens pijnlijke ontsluitingsweeën elke 2 minuten een hoeveelheid pijnstilling geven. Je regelt dit via een eenvoudig drukknopsysteem. Een ingebouwd beveiligingssysteem voorkomt dat je jezelf te veel toedient. (Een overdosis wordt daarmee voorkomen.) Je bepaalt dus zelf wanneer je pijnstilling nodig hebt waardoor je een grote invloed hebt op de intensiteit van de pijn. Het feit dat je zelf de regie in handen houdt over de pijnstilling kan veel stress wegnemen en daardoor ontspan je wellicht beter. Bijwerkingen en risico's van Remifentanil De belangrijkste bijwerkingen die soms optreden zijn slaperigheid en/of duizeligheid. Ook kan de baby wat rustiger worden. Omdat bij gebruikmaking het risico bestaat op ademhalingsproblemen, is bewaking van moeder en kind noodzakelijk. Controles bestaan onder meer uit meting van de bloeddruk en pols (elke 15 minuten), de hoeveelheid zuurstof in het bloed, de ademhaling en een CTG (hartfilmpje). Door de Remifentanil kan het voorkomen dat het zuurstofgehalte in het bloed verminderd is. Eerst wordt geadviseerd goed door te ademen. Voor alle zekerheid wordt tijdens de behandeling met Remifentanil het zuurstofgehalte van de moeder voordurend gemeten via een dopje op de vinger. Als het zuurstofgehalte te veel daalt, wordt de toediening gestopt en dient men extra zuurstof toe. Wanneer het gebruik wordt stopgezet, zijn alle bijwerkingen binnen enkele minuten volledig verdwenen. Livive, Centrum voor Verloskunde 7

8 Wat kunnen wij voor je doen? Je voorbereiden op de bevalling Je verloskundige of gynaecoloog bereidt je zo goed voor op de bevalling en probeert die zo prettig mogelijk te laten verlopen. Vertel dus vooral wat je wensen zijn én waar je je zorgen over maakt. Daar kan natuurlijk je partner bij zijn. Goede voorbereiding kan angst en onzekerheid wegnemen. Je hebt meer het gevoel dat je alles onder controle hebt zodat je vol vertrouwen aan de bevalling begint. Je veilig door de bevalling heen loodsen Wij houden steeds goed in de gaten hoe het met jou en je kind gaat. Tijdens de bevalling begeleiden en ondersteunen wij je zo goed mogelijk, rekening houdend met wat jij wilt. De gezondheid van jou en je kind staat daarbij natuurlijk voorop. Hierdoor kan de bevalling anders lopen dan je had verwacht of gewild. Mogelijk kunnen niet al jouw wensen uitgevoerd worden. Pijnbestrijding voor je regelen als je dat wilt Wanneer moet je laten weten dat je pijnbestrijding wilt? Als je dat voor je bevalling al weet, bijvoorbeeld omdat je slecht tegen pijn kunt, bespreek het dan met je verloskundige of gynaecoloog. Zij kunnen dan samen met jou bepalen wat het beste moment is om naar het ziekenhuis te gaan. Maar vaak weet je het niet van tevoren. Soms kan tijdens de bevalling pas blijken dat je toch medicijnen tegen de pijn wilt of dat je verloskundige of gynaecoloog dat beter voor je vindt. Natuurlijk bespreken zij dat met je. Als je thuis of in het kraamhotel wilde bevallen, moet je voor pijnstilling met medicijnen altijd naar het ziekenhuis. Meestal gaat je verloskundige met je mee naar het ziekenhuis, om daar de zorg over te dragen aan de gynaecoloog. Tot slot Als je na het lezen van deze brochure nog vragen hebt, aarzel dan niet deze te bespreken met je verloskundige of gynaecoloog of bespreek je vragen op het verpleegkundig spreekuur. Belangrijke telefoonnummers route 81 Livive, Centrum voor verloskunde: (013) St. Elisabeth Ziekenhuis (algemeen): (013) Livive, Copyright St. Elisabeth Ziekenhuis Tilburg afdeling Communicatie Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend Livive, Centrum voor Verloskunde 8