Verkoopprijs 2,50 AMERSFOORT MAGAZINE OPEN MONUMENTENDAG JAARGANG 8, NUMMER 1 - SEPTEMBER Kerken, kloosters en kapellen in Amersfoort

Transcriptie

1 Verkoopprijs 2,50 AMERSFOORT OPEN MONUMENTENDAG JAARGANG 8, NUMMER 1 - SEPTEMBER 2005 Kerken, kloosters en kapellen in Amersfoort

2 Coninickstraat OPEN MONUMENTENDAG 2005 ZATERDAG 10 SEPTEMBER 2005, TOT UUR De routebeschrijving door de binnenstad vindt u vanaf pagina 10 VVV LIJST VAN OPEN MONUMENTEN Station/VVV Stadsring van Asc h van Wijckstraat Snouckaertlaan Eem Kleine Spui 30 Stadhuis plein Grote Spui Spoorlijn Amersfoort- Zwolle/Apeldoorn Utrechtseweg Zonnehof 1 Ø Museum Flehite, Westsingel 50 2 Mannenzaal, Westsingel 47 3 Davidsbolwerk, Achter Davidshof 4 Brouwerij de Drie Ringen, Kleine Spui 18 5 Koppelpoort, Kleine Spui/Grote Spui 6 Armandomuseum, Elleboogkerk, Langegracht 36 7 Ø Sint-Aegtenkapel, t Zand 37 8 Ø Sint-Franciscus Xaverius, t Zand 29 9 Ø Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius, t Zand 13 10! Joodse Begraafplaats, Bloemendalsestraat 11 Ø! Leger des Heils, Havik 25 Ø Hof Hof 39, Logement de Gaaper 13 Sint-Joriskerk, Hof 1 ROB/ St Willibrordus en Sint Bonifacius 14 Ø Hofje Armen de Poth, Sint-Rochuskapel, ingang Pothstraat 15 Coninckstraat 15, Logies de Tabaksplant 16 Winkelpand, Kamp 82 Kamperbinnenpoort Muurhuizen Dieventoren, Muurhuizen Ø! Kapel OLV ter Eem, Zuidsingel 40 Kerkgebouw Oud Gereformeerde Gemeente, Muurhuizen 53 Mariënhof, Kleine Haag 2 19 Burgerweeshuis, Regentenkamer, Zuidsingel Molenstraat 2 29 Westsingel Breestraat Utrechtsestraat Arnhemseweg 't Zand Krommestraat L.V. Kerkhof 28 Varkens markt Havik * * 10 Bloemendalsestraat Hof 23 Kortegracht Muurhuizen Kleine Haag Kerk str. Groenmarkt * 19 Brede steeg Flint Muurhuizen Langestraat Nieuwstraat * * Teut Weverssingel * * Muurhuizen Zuidsingel * Verkooppunt Distributiepunt routebeschrijving 17 Herenstr. 18 Stadsring 14 Pothstraat 15 Kamp St. Andriesstr. 20 Museum Jacobs van den Hof, Zuidsingel Muziekschool, ingang via brug Zuidsingel, uitgang via Muurhuizen 22! Synagoge, Drieringensteeg 2 (vanaf uur) 23 Mondriaanhuis, Kortegracht Ø Evangelisch-Lutherse Kerk, Langestraat Fortman & Hehenkamp, Langestraat 63 Ø Theaterthuis, Nieuwstraat 17 Opstapplaats de Waterlijn, Krommestraat 26 Archeologisch Centrum, Langegracht Kapelhuis, Krankeledenstraat Onze-Lieve-Vrouwetoren, Lieve Vrouwekerkhof 29 Johanneskerk, Westsingel Oude Stadhuis, Westsingel Ø Observant, Stadhuisplein 7 32 Logegebouw Jacob van Campen, Van Persijnstraat 9 Ø Zie muziekprogramma op pagina 8 en 9 Tijdens Open Monumentendag voor publiek toegankelijk! Primeur Kamp 2

3 VERVOLG LIJST VAN OPEN MONUMENTEN Hoogland West Hoogland 43 Kattenbroek Bergkwartier 33! Vrije Evangelische Gemeente, Appelweg 15 34! St. Ansfriduskerk, Jacob Catslaan 28 Soesterkwartier 35! Architectenbureau Ag nova in St. Henricuskerk, Matthias Withoosstraat 34 36! Westerkerk, Lingestraat 10 37! Emmaüskerk, Noordewierweg Wagenwerkplaats, Soesterweg 244 Soesterkwartier De Kruiskamp Binnenstad Bergkwartier Liendert/Kattenbroek 39! Kerkgebouw parochie Heilig Kruis, Liendertseweg 48 40! Het Brandpunt, Laan naar Emiclaer 101 Hoogland West/Hoogland/Kattenbroek 41 Kapel Coelhorst, Coelhorsterweg 35 Hoogland 42! Boerderij, Coelhorsterweg 6 Hoogland 43 Boerderij Bosserdijk, Zevenhuizerstraat 56 Hoogland 44! Boerderij de Geer, De Stelp 37 De routebeschrijving door de wijken buiten de binnenstad vindt u vanaf pagina 26

4 INHOUD 2 Routekaart binnenstad en lijst van open monumenten 4 Inhoud / Colofon 5 Voorwoord 6 Activiteiten Open Monumentendag Muziekprogramma 10 De Reformatie in Amersfoort 13 De Amersfoortse Synagoge 16 Van Schuilkerk tot waterstaatskerk avant la lettre 18 Routebeschrijving binnenstad en overige wijken 31 Religieuze gebouwen in Amersfoort: een overzicht 56 Advertorial Adviesbureau Haver Droeze: Alles uit de kast voor de oudste pastorie in Hoogland 4 COLOFON Amersfoort Magazine is een city-marketing magazine dat bericht over de (economische) ontwikkeling van de stad Amersfoort. Jaargang 8 Nummer 1 september 2005 Special Open Monumentendag 2005 Deze special rondom de Open Monumentendag 2005 is een initiatief van Uitgeverij Educom BV en kwam tot stand in samenwerking met de gemeente Amersfoort en het comité Open Monumentendag Amersfoort. Het comité Open Monumentendag is een samenwerkingsverband tussen de VVV Amersfoort, Museum Flehite, t Gilde Eemland, de NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel, Uitgeverij Educom, Bureau Kunsteducatie en de gemeente Amersfoort (archief Eemland, bureau monumentenzorg, bureau archeologie, bureau communicatie SOB en bureau toerisme, recreatie en sport). In het comité hadden in 2005 zitting: wethouder monumentenzorg en archeologie P. Jonkman, voorzitter, A.M.E. de Backer (Stadsherstel), H. Beckers ( t Gilde), C. van den Braber (restauratiearchitect), J. van Brussel (sponsoring), M.A. Cramer (Monumentenzorg), R.P.H. Diederiks (Educom), L. Edelkoort (Flehite), H.M. Groenland (Toerisme), A. Groot (Kunsteducatie), J. Heukelom (Kunsteducatie), S. de Jong (Communicatie), F. van Kan (archief Eemland), S. Vrielink (VVV) en G. IJzereef (Flehite). Het Comité Open Monumentendag Amersfoort werd inhoudelijk en organisatorisch ondersteund door de medewerkers van het gemeentelijk bureau monumentenzorg: A. van Engelenhoven, A.L.M. Hovens en J.B. Vernhout. Productie Uitgeverij Educom BV R.P.H. Diederiks, uitgever Postbus HG Rotterdam Mathenesserlaan GB Rotterdam Telefoon: Telefax: info@uitgeverijeducom.nl Internet: Hoofd- en eindredactie Robert Diederiks en Max Cramer Redactie Dit nummer werd - naast bijdragen vanuit Uitgeverij Educom BV - samengesteld door het gemeentelijk bureau Monumentenzorg. Hiervoor werden bijdragen ontvangen van: Cor van den Braber, Max Cramer, Jos Heukelom en Dirk Steenbeek Afbeeldingen Archief Eemland Bureau Archeologie Amersfoort Bureau Monumentenzorg Amersfoort Cor van den Braber, Amersfoort Tjeerd Jansen, Amersfoort Coverfoto Rochuskapel Foto: Tjeerd Jansen. Distributie van deze special VVV-Amersfoort, Stationsplein 9-11; Museum Flehite Westsingel 50; De Observant, Stadhuisplein 7; OLV-toren, Krankeledenstraat 30 en het Archeologisch Centrum, Langegracht 11. Adreswijzigingen kunnen worden doorgeven aan: redactie van het Nieuwsblad Monumentenzorg en Archeologie, Sector Stedelijke Ontwikkeling en Beheer, Postbus 4000, 3800 EA Amersfoort. Telefoon: , Max Cramer of ma.cramer@amersfoort.nl Met dank aan: Alex de Jonge, afdeling Geo-informatie, die de routekaarten heeft vervaardigd; Archief Eemland, die fotograaf Tjeerd Jansen de opdracht heeft gegeven de religieuze gebouwen in Amersfoort te fotograferen. Joke Sickmann (SIESTA), voor de openstelling van de Wagenwerkplaats met de diverse activiteiten. Sponsors en logo s Deze speciale uitgave werd mogelijk door een financiële bijdrage van de Hoofdafdeling Stedelijk Beheer van de gemeente Amersfoort. Daarnaast werden bijdragen ontvangen van: Educom bv Eemland Makelaardij G84 Adviesbureau Haver Droeze Logement de Gaaper NV Amersfoorse Maatschappij tot Stadsherstel De Tabaksplant Van de Burgt & Strooij Van Hoogevest Restauratie Copyright september 2005 Uitgeverij Educom BV ISSN

5 Kerken, kloosters en kapellen in Amersfoort presenteren. Dit initiatief van Arie Keijzer en Fred van Kan zal het komende jaar onder verantwoordelijkheid van het Archief Eemland worden uitgevoerd. Inmiddels heeft de redactie al veel materiaal van de kerkbesturen ontvangen. Het Landelijke Comité Open Monumentendag heeft het jaar 2005 in het teken gesteld van religieus erfgoed. Dit thema is Amersfoort echt op het lijf geschreven. Een blik op de betreffende pagina s in de Gemeentegids 2005 leert dat in Amersfoort een groot aantal religieuze stromingen aanwezig is. Het ontstaan en de betekenis van de kerkgenootschappen in Amersfoort is in een aantal publicaties beschreven, zoals het in 1984, in de Amersfortia-reeks verschenen, boek De Amersfoortse kerken, kloosters, kapellen en synagoge en hun geschiedenis tot omstreeks Een jaar later volgde: De Bruid aan de Eem, grepen uit de Amersfoortse Kerkgeschiedenis. Daarnaast kwamen deelstudies uit over bijvoorbeeld de Sint Joriskerk, de RK-kerken op t Zand en de Langegracht en de Evangelisch Lutherse kerk. De aanwezigheid van zoveel kerkgenootschappen uit zich natuurlijk ook in het stadsbeeld. Het silhouet wordt op veel plaatsen bepaald door torens en dakruiters, vaak bekroond met een haan, een kruis of een zwaan. Op verzoek van het Comité Open Monumentendag Amersfoort hebben veel kerkbesturen zich bereid verklaard de deuren van hun kerk voor het publiek te openen, niet alleen in de binnenstad, maar ook daarbuiten zijn fraaie voorbeelden te bekijken. Dit heeft geleid tot een groot aantal primeurs! Voor het eerst is op deze dag de Synagoge van de Joodse gemeente vanaf uur te bezichtigen. Daarnaast zijn de kapel van de zusters van OLV ter Eem aan de Zuidsingel en het monumentale pand van het Leger des Heils aan het Havik een bezoek zeker waard. Dat geldt zeker ook voor de verschillende opengestelde kerken buiten de binnenstad. Het gekozen thema vormde voor het comité Open Monumentendag Amersfoort gelijktijdig een goede aanleiding om een overzicht Interieur synagoge van alle religieuze gebouwen in Amersfoort op te nemen. Het Archief Eemland gaf hiervoor een foto-opdracht aan Tjeerd Jansen, die in het voorjaar van 2005 het exterieur van ruim tachtig panden op dia heeft vastgelegd. De gebouwen zijn vervolgens chronologisch gerangschikt, waardoor de ontwikkeling in dit bouwtype goed afleesbaar is. Dit overzicht wordt ondersteund door een drietal verhalen, die een aantal belangrijke momenten uit de Amersfoortse kerkgeschiedenis belichten. Vanzelfsprekend kon hierbij, door de beperkte omvang en het grote aantal kerkgenootschappen, geen volledigheid worden nagestreefd. Vandaar dat de uitgave van deze aflevering van het Amersfoort Magazine vooruitloopt op een boek waarin alle Amersfoortse kerkgenootschappen zich zullen Breed draagvlak Zoals ieder jaar stelt de Stichting Coelhorst de fraai in het landschap gelegen kapel Coelhorst voor het publiek open (zie pag. 28) Naast het landelijke thema zijn er ook andere initiatieven te melden. Evenals vorig jaar zal de Stichting Industrieel Erfgoed Stad Amersfoort aandacht besteden aan de wagenloods op het spoorwegemplacement. Voor nadere informatie zie pag Maar ook zijn er meerdere boerderijen in het buitengebied te bezichtigen, waarvan Coelhorsterweg 6 in restauratie is. Hopelijk zal ook boerderij de Geer aan De Stelp in Kattenbroek in de toekomst weer in een goede staat verkeren. (zie pag ). De combinatie Open Monumentendag en de Dag van de amateurkunst blijkt een succesformule te zijn. Vandaar dat op 10 september in veel monumenten concerten worden georganiseerd. Op pagina's 8 en 9 vindt u een volledig programma-overzicht. Dank Als voorzitter van het Comité Open Monumentendag Amersfoort wil ik iedereen die aan deze dag meewerkt van harte bedanken. De auteurs ben ik zeer erkentelijk voor hun bijdrage, die het de bezoeker mogelijk maakt zich verder in dit thema te verdiepen. De Open Monumentendag kan echter geen succes worden zonder de medewerking van eigenaren, beheerders, kerkbesturen en bewoners, die hun bezit met liefde aan de bezoekers willen tonen. Dank ook aan de gidsen van t Gilde Eemland en de vrijwilligers van het Bureau Archeologie voor hun vakkundige rondleidingen. Ongetwijfeld zal ook deze, door uitgeverij Educom zorgvuldig vormgegeven, aflevering van het Amersfoort Magazine weer een plaats in veel Amersfoortse boekenkasten krijgen. Piet Jonkman Wethouder Monumentenzorg en Archeologie/ voorzitter Comité Open Monumentendag Amersfoort foto: Conny Meslier, Amersfoort 5

6 Extra activiteiten op ZATERDAG 11 SEPTEMBER 2005, uur Plattegrondtekening van de boerderij met twee doorsneden. De getekende situatie is die van 1854, toen er een verbreding van de boerderij plaatsvond. Het is tevens de situatie na de restauratie. Tekeningen: bureau monumentenzorg Open-Boerderijen Op de Open Monumentendag zijn, naast het thema religieus erfgoed, ook drie boerderijen te bezichten. Boerderij Coelhorsterweg 6 is op dit moment in restauratie, met het ingrijpend herstel van Bosserdijk aan de Zevenhuizerstraat 56 in Hoogland wordt in september begonnen. De 17 de -eeuwse Boerderij De Geer in Kattenbroek verkeert na een brand in een erbarmelijke staat. Op dit moment wordt on derzocht of ook deze boerderij weer hersteld kan worden. Ondanks de slechte conditie van dit pand bent u ook hier van harte welkom. Boerderij Coelhorsterweg 6, Hoogland-West Boerderij Bosserdijk, Zevenhuizerstraat 56, Hoogland en Boerderij De Geer, De Stelp 37, Kattenbroek Zie voor meer informatie pag. 27. adviesbureau Hospitality Consultants en is op de Open Monumentendag beperkt toegankelijk. Het station aan het Smallepad kan ook be zocht worden met de museumbus, zie Wagenwerkplaats. Wagenwerkplaats Een aantal gebouwen van de voormalige wagenwerkplaats staat op de nominatie voor Rijksmonument. Van dit complex is de Wagenloods te bezichtigen. Deze hal dient thans als thuishaven voor het vervoerbedrijf Herik Rail. Wat er in de toekomst met het uitgestrekte gebied gaat gebeuren is nog onbekend, maar plannen zijn er genoeg. Een aantal van de plannen wordt geëxposeerd. Verder zijn er vele foto s te bezichtigen over de geschiedenis van dit inmiddels wel zeer beroemde Amersfoortse bedrijf. Aandacht voor mobiel erfgoed o.a. rit met stoomtrein en bezoek aan Huis Heiligenberg te Leusden Onlangs heeft de Werkgroep Wagenwerkplaats bij de gemeente een Burgerinitiatief gepresenteerd. Een onderdeel daarvan is het plan om hier een Museumwerkplaats voor mobiel erfgoed te vestigen. Om dit te kunnen realiseren moet er nog veel werk verzet worden. Verschillende organisaties die zich bezig houden met mobiel erfgoed zullen zich daarom vandaag in Amersfoort presenteren. Vlak bij de Wagenloods staat een trein uit 1954 opgesteld: de Hondekop. Monumenten van het spoor en het mobiele erfgoed Station Smallepad Dit Rijksmonument is één van de oudste spoorwegstations van Nederland. De architect is N.J. Kamperdijk. Het station is gebouwd in 1863 en is tot 1902 in gebruik geweest. Daarna is het gebouw benut als werkplaats voor het seinwezen en als opslagruimte. Het gebouw is enkele jaren geleden gerestaureerd en heeft daarna dienst gedaan als reisbureau. Aan de achterzijde staat een Noorse tramwagon. Het Station Centraal is per 1 september in gebruik genomen door het Station NCM, Smallepad De Hondekop (1960) op Station Amersfoort De Nefkens Museumbus staat klaar voor vertrek. Een wel zeer oude Londense Dubbeldekker is bespannen met paarden en maakt een ritje door het Soesterkwartier. foto: Ruud van Schaik 6

7 Extra activiteiten op ZATERDAG 11 SEPTEMBER 2005, uur De wagenloods is het vertrekpunt voor een aantal excursies. Zo kan men van daar per koets ter kerkevaart gaan naar de kerken in het Soesterkwartier of met de Nefkensbus via het Station aan het Smallepad en de Kersenbaan naar Leusden rijden alwaar gelegenheid is om een bezoek te brengen aan de Heiligenberg. Tijdens de wandeling op het terrein van de buitenplaats kunt u kennismaken met levende historie. In het koetshuis zijn tentoonstellingen over religie, de duiventoren, de tuinen en de geschiedenis van de Heiligenberg. Een overzicht van het programma en de diverse vertrektijden is verkrijgbaar bij de VVV en in de Wagenloods. De Wagenloods is het beste te bereiken via de Mondriaanlaan. Volg de wegwijzers. Fotoexpositie Soesterkwartier (onder voorbehoud) De werkgroep Foto en Route van het Soesterkwartier ontving van de Emmaüskerk het verzoek om ter gelegenheid van de openstelling van deze kerk op de Open Monumentendag een fototentoonstelling over het Soesterkwartier in te richten. De werkgroep heeft enthousiast op deze uitnodiging gereageerd. Bij het ter perse gaan van dit nummer, werd nog onderzocht of deze expositie ook over andere locaties in het Soesterkwartier kan worden verdeeld. De VVV-Amersfoort kan u tijdens de open monumentendag hierover informeren. Informatiemarkt Ter gelegenheid van Open Monumentendag wordt nabij de Wagenloods een veelzijdige markt gehouden waar organisaties en personen die zich bezig houden met spoormonumenten, erfgoed, vervoer, techniek en burgerinitiatieven zich zullen presenteren. Voor speciaal vervoer wordt op deze dag ook de nieuwe minibus van de Eemlijn ingezet. Een uitgebreid overzicht van het programma met de vertrektijden voor de excursies is verkrijgbaar bij de VVV en in de Wagenloods. Zie ook De wagenloods is het beste te bereiken via de Mondriaanlaan. Volg de wegwijzers. Alle excursies zijn gratis en worden u aangeboden door de Stichting Industrieel Erfgoed Amersfoort (Siesta), met dank aan de Stichting Eemlijn, De Amersfoortse Verzekeringen en Pon Automobielen. MUZIEKPROGRAMMA: Zie pag. 8 en 9 Uitgebreid muziekprogramma Op veel plaatsen is ook dit jaar weer muziek in de monumenten te beluisteren; met name koormuziek, soms in combinatie met de in Amersfoort Mannenkoor voor de Koppelpoort de kerk aanwezige orgels. De organisatie hiervan is verzorgd door Jos Heukelom van het bureau Kunsteducatie. Op pag. 8-9 treft u het muziekprogramma aan, zoals dat bij het ter perse gaan bekend was. Tijdens de Open Monumentendag worden aanvullingen c.q. wijzigingen per affiche kenbaar gemaakt. Keistadfeesten In het weekend van 9, 10 en 11 september vinden in Amersfoort ook de Keistadfeesten plaats. Voor meer informatie kunt u de website raadplegen: SLAPEN IN LOGEMENT DE GAAPER, HET OUDSTE STENEN WOONHUIS VAN AMERSFOORT L O G E M E N T de GAAPER SLEEPING IN LOGEMENT DE GAAPER, THE OLDEST HOUSE OF AMERSFOORT Hotel de Gaaper is sinds 2003 gevestigd in de voormalige stadsapotheek aan het marktplein, Hof 39, midden in het centrum. Dit fraaie rijksmonument heeft 18 kamers en biedt onderdak aan maximaal 30 gasten. Er zijn één-, twee- of driepersoonskamers. Het comfort is goed en modern, boxspring bedden, badkamer met toilet, ligbad of douche, tv, minibar, telefoon, ADSL, bureau met stoel. De kamers geven uitzicht op de Langestraat (winkelstraat) of de Hof. In alle kamers geldt een rookverbod. Er is geen lift in het pand aanwezig. Er heerst een vriendelijke en informele sfeer. In de zomermaanden heeft de Gaaper een ruim terras tot zonsondergang. Voor prijzen, arrangementen, foto s, reserveren? Bezoek de website: Hotel the Gaaper is housed in a former pharmacy on the largest square, de Hof, in the heart Open of Primeurs the center. At this market-square (Friday & Saturday) there are a large number of restaurants, pubs, shops and old houses. The restoration of this building was based on historical records and many of the original architectural details have been retained. The hotel offers a variety of rooms (singles doubles and triples). All rooms have a workstation and data entry port and are non-smoking. There is no elevator. The rooms offer views of the Reserveren (Reservations): Monumentendag 2005! Langestraat, the main shopping Logement de Gaaper street, or the Hof. During summer Hof 39, 3811 CK guests can enjoy the terrace till Architectenbureau sundown. Amersfoort Ag nova in Sint Prices, photos, reservation? Visit our website: tel: (+31) fax: (+31) info: info@degaaper.nl

8 Tekst en organisatie Jos Heukelom, medewerkster Bureau Kunsteducatie Amersfoort Traditiegetrouw openen de Amersfoortse amateurkunstverenigingen het nieuwe seizoen met een openbare presentatie de Dag van de Amateurkunst. Deze dag wordt in samenwerking met het comité van de Open Monumentendag georganiseerd. Op zaterdag 10 september is het woord aan de amateurs. In diverse panden die voor de Open Monumentendag zijn opengesteld worden kleine optredens verzorgd. Amersfoort is een actieve stad op amateurkunstgebied en herbergt ruim 60 koren, 14 korpsen, 5 orkesten, 5 volksdansverenigingen, 20 toneelverenigingen, 3 fotoclubs en 1 literaire club binnen haar stadsmuren. De dag van de amateurs biedt dit jaar ruimte aan de koren, korpsen, muziekverenigingen, dans, fotoclubs en toneel om zich te presenteren. In een optreden van ca. 25 minuten geven zij een impressie van hun nieuwe programma. Het publiek krijgt uitgebreid de gelegenheid om met de diverse groepen kennis te maken en kan zich laten informeren over de diverse mogelijkheden die er in Amersfoort zijn om zich bij een vereniging aan te sluiten. Daarnaast biedt het programma alle ruimte aan de bezoekers van de Open Monumentendag om de panden te bezichtigen. Zesentwintig koren presenteren zich met een middagvullend programma in twee kerken die zich aan t Zand bevinden: de St. Franciscus Xaveriuskerk en de St. Aegtenkapel. Tussen en brengen zij een afwisselend programma. De diverse koren brengen religieuze en wereldlijke liederen, film-, musical- en popmuziek, en staan zo samen garant voor een gevarieerde en verrassende dag. De foyer van de St. Aegtenkapel is ingeruimd als informatieruimte. Diverse koren geven hier uitleg over het reilen en zeilen van hun koor, maar ook andere verenigingen hebben informatiemateriaal neergelegd. Het publiek kan zich laten informeren over de diverse mogelijkheden. Video s van diverse optredens zijn aanwezig. In de foyer hangen tien prachtige foto s die door leden van de fotoclub Eemland zijn gemaakt. Bij de stand van de fotoclub is het mogelijk om foto s te kopen. De Amersfoortse muziekkorpsen formeren zich in de muziektent op de Groenmarkt. Tussen en uur treden muziekgezelschap CODA Amersfoort, Muziek- en Showband Oranje en Muziekvereniging Ancora Musica afzonderlijk op en sluiten af met een gezamenlijke finale. Ook andere korpsen en orkesten zijn tijdens de Keistadfeesten te beluisteren. In het sfeervolle pand Nieuwstraat 17 zal de toneelvereniging Tejaterthuis vier maal gelegenheid bieden om een korte voorstelling bij te wonen. Tijdens deze voorstelling wordt het publiek verzocht om niet in- en uit te lopen. Toneelvereniging Thalia is te zien in de Observant en de St. Rochuskapel. Het spraakmakende koor Voice Box treedt driemaal buiten op: bij de ingang van de Flint, op de Korte Gracht (visafslag) en op het Jorisplein. Dansvereniging Terpsichoré treedt om uur op voor Galerie de Hof op het plein de Hof. Orkestvereniging Amersfoort in St. Franciscus Xaverius On-Y-Chante in St. Franciscus Xaverius Sjofar vóór de St. Aegtenkapel 8

9 Sint Joriskamerkoor in de Sint Joriskerk St. Rochuskapel, Armen de Poth, Pothstraat uur VGA Swing Close uur Kamerkoor Chantatouille uur Vocal Group Akkoord uur Balkankoor Horus uur Collegium Vocale Constantinianum uur Toneelvereniging Thalia Oud Katholieke St. Georgiuskerk, t Zand uur Lezing dr. Fred van Kan De functie van monumenten door de eeuwen heen uur..., voorheen Draadloos uur Byzantijns Vocaal Ensemble uur Vesperdienst: Pastor Rudolf Scheltinga, lector Christien den Draak en St. Joris Kamerkoor St. Franciscus Xaveriuskerk, t Zand uur groep Eemgaarde uur Chr. Gem. Koor Voice of Hope uur Dwarsfluitgroep Syrinx uur Gereformeerd Kamerkoor Amersfoort uur Amersfoorts Mannenkoor uur On-Y-Chante uur Tourdion uur St. Joris Kamerkoor uur Allégresse uur Oecumenisch koor Spirit uur Cantiamo uur Amstel Consort uur Orkestvereniging Amersfoort presentatrice: Marlijn Dingshoff St. Aegtenkapel, t Zand uur Popstones uur Balkankoor Horus St. Aegtenkapel, t Zand uur Sjofar uur Vocaal Ensemble Sequens uur..., voorheen Draadloos uur Het Hallenhuiskoor uur Kamerkoor Primula uur VGA Swing Close uur Chantatouille uur Vocalgroup Akkoord uur Amersfoorts Kamerkoor uur Amersfoortse Muziektheatergroep Totaal uur Dennis Claasen en Marlies Prenger uur Klein Amersfoorts Koor presentator: Guido de Wijs Museum Flehite, Buiningzaal, Westsingel uur Cheek2Cheek (tangodans) uur Klein Amersfoorts Koor Tangogroep Cheek2Cheek De Observant, Stadhuisplein 1, binnenplaats uur Popstones uur Vocaal Ensemble Sequens uur Tangogroep Cheek2Cheek (café) uur Toneelvereniging Thalia uur Kamerkoor Primula Pand Hof 12, voor op straat uur Volksdansvereniging Terpsichoré Muziektent Groenmarkt uur optreden van de muziekverenigingen Oranje, CODA en Ancora Musica afzonderlijk en afgesloten met een gezamenlijke finale Evangelisch Lutherse Kerk, Langestraat blokfluitgroep Regentesse Klein Soester Koor Koor Alégresse Tejaterthuis, Nieuwstraat 17 Het succesvolle theatertje van Amersfoort Tejaterthuis opent haar deuren voor het publiek om gratis een voorstelling bij te wonen. Tussen de schuifdeuren wordt 4 maal een korte voorstelling gegeven: uur uur uur uur Kapel Zusterhuis Onze Lieve Vrouwe Ter Eem, Zuidsingel uur Zangeres Aleid Pluvier met pianobegeleiding uur Dennis Claasen en Marlies Prenger op fagot en piano uur Amersfoorts Mannenkoor uur Hallenhuiskoor Voor de argeloze voorbijganger die zich in het kader van de Open Monumentendag en de Keistadfeesten naar Amersfoort heeft begeven moet het een aangename verrassing zijn om zoveel bedrijvigheid bij de monumenten aan te treffen. De monumenten kunnen rustig bezichtigd worden en de mooie muziek die in verschillende panden te beluisteren valt zorgt voor een sfeervolle combinatie. Amersfoort een stad vol monumenten, maar ook vol mensen die amateurkunst beoefenen. 9

10 De Reformatie in Amersfoort Tekst: Dirk Steenbeek, adjunct-gemeentearchivaris De zestiende eeuw wordt met name gekenmerkt door een omslag op religieus gebied, de Reformatie. Eeuwenlang werden het kerkelijk en maatschappelijk leven beheerst door de katholieke kerk met haar plechtigheden, processies, reliekenverering en daarmee verband houdende bedevaarten (zie kadertekst), maar in deze eeuw manifesteerde zich een vloedgolf van dissidente meningen die aanvankelijk met de verzamel lutherije werden aangeduid. Door overheid en kerk werden deze dissidente meningen fel bestreden. Met telkens nieuwe plakkaten probeerde Karel V de ketterij uit te roeien, maar zonder resultaat. Filips II, die in 1555 zijn vader opvolgde, zette zo mogelijk nog fanatieker de repressiepolitiek voort. Tegelijkertijd werd door de kerk een kerkelijke rechtbank opgericht, de inquisitie, die tot taak had ketters te vervolgen en te veroordelen. Alle genomen maatregelen ten spijt werd de onvrede, waaraan naast religieuze ook politieke en sociale motieven ten grondslag lagen, steeds breder gedragen. Uiteindelijk mondde dit in de Nederlanden uit in een opstand tegen landsheerlijk gezag, de Tachtigjarige Oorlog. Ontwerptekening uit 1553 van een gebrandschilderd raam in de Sint-Joriskerk, boven de toenmalige ingang in de Windsteeg, met akte van aanbesteding van het maken van het raamwerk. Mogelijk is dit een van de ramen die tijdens de beeldenstorm werden kapotgeslagen. Aan Amersfoort ging de reformatie in eerste instantie vrijwel onopgemerkt voorbij. Tot 1579 was de stad een overtuigd katholiek centrum van Mariaverering zonder noemenswaardige protestantse activiteit. Wel was in de zomer van 1572 de Sint Joriskerk na een beeldenstorm tijdelijk door de calvinisten in gebruik genomen, maar dat gebeurde onder druk van een kortstondige geuzenbezetting. Na het vertrek van de geuzen in november van dat jaar, waren de katholieken weer heer en meester in de stad en kon de schade aan het interieur van de Sint-Joriskerk opgenomen worden. Die schade bleek groot; beelden waren kapot geslagen, altaren vernield en ontwijd, glas-in-loodramen verbrijzeld en kroonluchters en kerkelijke gewaden gestolen. Het herstel werd voortvarend ter hand genomen, maar onherstelbaar was de diep betreurde verdwijning van de belangrijkste in de Sint Joriskerk bewaarde reliek; een doorn of tak uit de doornenkroon van Christus, waarmee aan een 10

11 van de belangrijkste Amersfoortse katholieke feestdagen een abrupt einde kwam. Ondanks de bloeiende Mariadevotie (vanaf 1444) staken ook in Amersfoort in de loop van de zestiende eeuw dissidente meningen de kop op. In 1529 werden de broeders van het Sint-Jansklooster op beschuldiging van ketterij uit dit klooster en de stad verdreven. Datzelfde lot, verbanning uit de stad, was in 1532 de van lutherije verdachte burgers Loich Ceelen en Steven van Bloemendal beschoren. In 1534 werden door het Amersfoortse stadsbestuur scherpe maatregelen tegen de ketterij uitgevaardigd. In het jaarlijks afgekondigde vrijgeleide voor de (vrouwe)vaart werd dat jaar specifiek verboden om huisvesting te bieden aan lutheranen, dopersen en Münstergangers. Militante wederdopers hadden eerder dat jaar in de stad Münster het Koninkrijk Gods uitgeroepen. Tot de verovering in juni 1535 regeerde de uit Leiden afkomstige Jan Breukelsz als koning van Sion in dit Nieuwe Jeruzalem, waarna hij en andere leiders op gruwelijke wijze werden terechtgesteld. Tegelijkertijd werd een bezetting van het Amsterdamse stadhuis, eveneens door wederdopers, op bloedige wijze beëindigd. In de zomer van het jaar 1539 werd in Amersfoort een proces gevoerd dat de gemoederen danig beziggehouden moet hebben. Een priester ged Claes Petersz. zou zich laatdunkend hebben uitgelaten over de twee onderwerpen van speciale plaatselijke verering: het Allerheiligst Sacrament en de verering van Onze Lieve Vrouw. Het Heilig Sacrament zou niet meer zijn dan een stuk brood en het vereerde beeldje van Onze Lieve Vrouw werd door hem vergeleken met een lege zak. Op 7 juli van dat jaar deed de raad van de stad uitspraak (voor letterlijke tekst en vertaling zie onderstaande kadertekst). Hoewel zijn uitlatingen zeer ernstig waren besloot de raad die justicie mit bermherticheijt te laten geschijen en verbande Claes Petersz. voor drie jaar uit de stad. Hij mocht na zijn verbanning slechts terugkeren wanneer hij op bedevaart was geweest naar Onze Lieve Vrouwe van Eenzeell. Waarschijnlijk gaat het hier om Einsiedeln in Zwitserland; sinds de middeleeuwen een van de belangrijkste Europese bedevaartplaatsen. Strafbedevaarten werden wel vaker opgelegd. Het was niet ongebruikelijk dat een dergelijke straf afgekocht kon worden, maar bij deze uitspraak staat uitdrukkelijk vermeld dat hij in persoon op bedevaart moest gaan. Als bewijs moest hij een door het stadsbestuur van die plaats gezegelde verklaring van zijn bedevaart mee naar Amersfoort terugbrengen. Niet bekend is of Claes Petersz. daadwerkelijk op bedevaart is gegaan en of hij zich nadien met het verlangde schriftelijk bewijs bij het stadsbestuur heeft gemeld. Letterlijke weergave uitspraak Claes Petersz Alsoe den Raidt in der tijt ter wairheet verstaen heeft ende kentlick gemaict is dat Claes Petersz opt weerde Heijlige Sacrament qualicken ende oneerlicken gesproken heeft, seggende tselfde anders nijt te wesen dan broot, twelck dat alder costelicksten ende weerdichste goet is dat Godt >> lees verder op pagina 12 Beeld van een liggende Christus, gevonden in 1962 tijdens de restauratie van de Sint-Joriskerk. Dit ca m. lange beeld werd aangetroffen in een dichtgemetselde nis in de noordermuur van de kerk. Het dichtmetselen heeft waarschijnlijk plaatsgevonden na de beeldenstormen in Bovenop het beeld bevond zich een groot aantal beeldhouwfragmenten uit de 15 e -16 e eeuw, waarschijnlijk afkomstig van de tijdens de beeldenstorm vernielde altaren. Het uit ca daterende beeld is wellicht bedoeld geweest als Heilig Graf met een kapelletje eromheen. Dit stond dan in verband met het kerkhof dat destijds op de Groenmarkt lag. PLECHTIGHEDEN EN RELIEKENVERERING 1340 Verering van het Allerheiligst Sacrament Een van de oudste, bekende vereringen in Amersfoort was de bijzondere verering van het Allerheiligst Sacrament, de hostie. In de nacht van Witte Donderdag op Goede Vrijdag van het jaar 1340 werd de stad door een hevige stadsbrand voor het grootste deel in de as gelegd. De geconsacreerde hostie, bestemd voor de ochtendplechtigheden op Goede Vrijdag, werd door een Amersfoortse burger op het nippertje uit de vlammen gered. Dit sacramentswonder werd sindsdien jaarlijks op de zondag na Pasen herdacht in een grote processie die rond de singels in de binnenstad leidde. Tevens werd een sacramentsbroederschap van leken opgericht die zorgde voor de algemene verspreiding en vrome bekendheid van de Amersfoortse sacramentsdevotie onder alle gelovigen van het bisdom Utrecht. De viering trok eind veertiende en begin vijftiende eeuw steeds meer mensen van overal uit het bisdom. Geleidelijk aan is deze sacramentsverering echter gereduceerd tot een stedelijke aangelegenheid, die uiteindelijk volledig werd overvleugeld door de beroemde Maria-verering na Verering van de doorntak De belangrijkste in de Sint-Joriskerk bewaarde reliek was een doorn of tak uit de doornenkroon van Christus. Zeker al sinds 1382 was deze reliek onderwerp van speciale verering zoals blijkt uit een in dat jaar door het stadsbestuur genomen besluit om de doorntak tweemaal per jaar in het openbaar te tonen, namelijk op de vrijdag na het feest van de Kruisvinding (op 3 mei) en op de vrijdag na het feest van de Kruisverheffing (14 september) Mariaverering Middelpunt in de Maria-verering was niet de Sint Joriskerk, de hoofdkerk van de stad, maar de Onze-Lieve- Vrouwekerk. Deze devotie was in eerste instantie waarschijnlijk van niet meer dan plaatselijke betekenis, maar dat veranderde met de vondst van een miraculeus Mariabeeldje. Kort voor Kerstmis in het jaar 1444 werd door een Amersfoorts dienstmeisje een Mariabeeldje gevonden bij de stadspoort aan het einde van de Kamp. Dit beeldje was daar in het water gegooid door Geertgen Arendsdochter uit Nijkerk, die naar Amersfoort was gekomen om zuster te worden in het Agnietenconvent. Zij had het beeldje weggedaan omdat zij bang was dat de zusters haar zouden uitlachen, want het beeldje was maar `kleyn en simpel. Al direct nadat het beeldje was gevonden, deden zich wonderen voor in het huis van de priester Jan van Schoenhoven, die zich over het beeldje had ontfermd. Hij was lid van de Onze-Lieve-Vrouwebroederschap, die haar samenkomsten hield in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Die kerk was al tientallen jaren centrum van de Amersfoortse Mariaverering. Het is dan ook goed te begrijpen dat de priester op Tweede Kerstdag 1444 het Mariabeeldje naar de Lieve-Vrouwekerk bracht, zodat het door de broederschap en anderen vereerd kon worden. Ook daar deden zich nu wonderen voor en de Mariadevotie kreeg dankzij het beeldje een enorme impuls. Het waren voortaan niet alleen Amersfoorters die hier Maria kwamen vereren, maar mensen van heinde en ver en de stad ontwikkelde zich snel tot één van de belangrijkste bedevaartsoorden in de noordelijke Nederlanden. Jaarlijks hoogtepunt van de Mariadevotie was de Vrouwevaart, een processie waarin het beeldje werd meegedragen. Deze Vrouwevaart, waaraan tevens een meerdaagse jaarmarkt en een kermis verbonden waren, vond plaats op de zondag voor Pinksteren. Voor de stad was deze ontwikkeling letterlijk een geschenk uit de hemel. Niet alleen verhoogde het beeldje het prestige van de stad, de toeloop van de vele pelgrims, aan wie door de stad een vrijgeleide werd verzekerd, had voor de stad ook grote economische betekenis. Uit de opbrengst van de overvloedige offergaven van de pelgrims werd tussen 1450 en 1500 de Onze-Lieve-Vrouwetoren gebouwd en werd de naastgelegen Onze-Lieve-Vrouwekerk aanzienlijk vergroot. 11

12 den crijsten menschen all hijer opden eerden after gelaten heeft tot sijnre ewige memorien ende dat een spijse onser sijelen. Ende Claes voirseijt oick soe well een priester is als andere priesters. Ende oick mede scandelick ende oneerlicken op onser Lijver Vrouw gesproken ende aldair Claes voirseijt seer omme versprocken woirde ende word geseit dat onser Lijver Vrouw alder eeren weerdt is, dair op Claes geseit heeft een sack voll gouts is seer schoen om ansijen, uutgeschut wesende ist een sack als anderen sacken twelck tot groote scande ende confuijs is den crijsten gelove dair Claes voirseijt well grotelick omme behoirt gecorrigeert ende gestraft te worden tot exempel van een ander. Mee den raidt geneijgt wesende die justicie mit bermherticheijt te laten geschijen om sijnre goeden vrienden will, zoe is den raidt eendrachtelick overcomen ende geaccordeert uut gratien als boven, dat Claes Petersz voirseijt bij sonnenschijn uut onse stadt ende stadt vredecrussen gaen wesen ende blijven sall drie jair lang ende nijet weder inne te comen hij en heeft eerst geweest selfs in parsoen ende versoecken mit ootmoet onser Lijver Vrouw te Eenzeell ende brengen van der stadt aldair een seker schijn besegelt mitter stadt zegell aldair dat hij selfs in persoen aldair geweest heeft ende sijn bedevairt gedaen opt verboren sijn lijff. Vertaling Het stadsbestuur heeft vernomen dat Claes Peterszoon ten aanzien van het Heilig Sacrament lasterlijk heeft opgemerkt dat dit niets anders is dan brood, terwijl dit het kostbaarste en meest waardevolle is dat God aan de christenen op deze aarde heeft achtergelaten tot eeuwige herinnering aan Hem en tot voedsel voor onze zielen. En dat terwijl eerdergenoemde Claes een priester is. En (omdat) hij op de overtuiging dat Onze Lieve Vrouwe het kostbaarste bezit op aarde is, lasterlijk heeft beweerd dat een zak vol goud er prachtig uitziet, maar dat leeggeschud, diezelfde zak er niet anders uitziet dan andere zakken, dit tot schande en verwarring van de gelovigen en waarvoor Claes streng gestraft moet worden tot voorbeeld van anderen. Maar omdat de raad op voorspraak van zijn vrienden barmhartigheid wil tonen, heeft zij unaniem besloten om Claes Petersz. voorgenoemd bij zonsopkomst voor drie jaar uit de stad te verbannen en niet terug te laten keren voordat hij persoonlijk op bedevaart is geweest naar Onze Lieve Vrouwe te Eenzeell en daarvan een schriftelijk bewijs mee heeft teruggenomen, afgegeven en bezegeld door het stadsbestuur aldaar, op straffe van terechtstelling. Slechter verging het Vincent van der Houve, schout van Amersfoort van 1552 tot Hij werd benoemd op een moment dat er in Amersfoort een kleine teruggetrokken mennistengemeente ontstond die voornamelijk bestond uit ambachtslieden. Bij zijn benoeming zal hij ongetwijfeld de opdracht hebben meegekregen om streng toe te zien op de naleving van de keizerlijke ketterplakkaten die in toenemende mate van hogerhand werden doorgedreven. Van der Houve bleek echter geen roomse scherpslijper te zijn die zich vol ijver stortte op de vervolging van ketters. Integendeel. Hij spreidde hierin een moeilijk verklaarbare laksheid ten toon die in 1559 heel duidelijk tot uitdrukking kwam. Op 3 april van dat jaar hoorde hij de bekentenis aan van een zekere Helmich Jan Aertsz. die niet alleen vergaderingen van wederdopers had bijgewoond maar ook opbiechtte herdoopt te zijn. Hoewel Helmich de namen noemde van de daarbij aanwezige personen, ondernam Van der Houve niet onmiddellijk actie, waarmee hij de wederdopers de gelegenheid gaf de stad te ontvluchten. Drie jaar later, in 1562, duiken de eerste beschuldigingen wegens ketterij tegen de schout zelf op. Zeer ernstig is de afgelegde getuigenverklaring dat hij in zijn huis Dorrestein het bestaan van God en een leven na de dood ontkend zou hebben. Na een moeizaam begin werd een proces tegen de schout begin 1568 krachtig ter hand genomen. Waarschijnlijk hing dit samen met de komst van Alva in de Nederlanden en instelling van de Raad van Beroerten in Ondanks de beschuldiging van ketterij en Godloochening leggen in hetzelfde proces verschillende getuigen verklaringen af ten gunste van de schout. Hij zou wel ijverig de van heresie verdachte personen vervolgd en gearresteerd hebben. Bovendien stemmen alle getuigenverklaringen op één punt met elkaar overeen, namelijk dat van de religie. Zowel zijn mede- als tegenstanders schilderen hem af als een voorbeeldig katholiek die alle kerkelijke riten en gebruiken nauwkeurig in acht neemt, blootshoofds meeloopt in processies en regelmatig met zijn zoontjes in de kerk zit. Desondanks werd hij uiteindelijk door de Raad van Beroerten ter dood veroordeeld vanwege ambtsmisdrijven, afpersing, knevelarij en doodslag, maar ook en vooral vanwege de beschuldiging van goddeloosheid. Op 25 augustus 1569 werd hij in Utrecht terechtgesteld. In 1577 had de stad Utrecht zich bij de opstand aangesloten. Amersfoort bleef zich echter koppig verzetten tegen aansluiting bij de Unie van Utrecht. Niet alle Amersfoortse inwoners waren daar overigens gelukkig mee. Zo vertelde begin december 1578 een niet met name bekende Amersfoortse stoeldraaier aan twee inwoonsters van Utrecht dat hij van plan was om met de schutterij in Amersfoort te gaan beeldstormen. Volgens een hiervan opgemaakte beëdigde verklaring zou het hem niet zozeer te doen zijn om de beelden, als wel om de inkomsten van het Onze-Lievevrouwebeeldje en de inkomsten van de St. Barbarabroederschap, een stichting in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Maar zo ver was het nog niet. Een reformatorische predikant die van een Amersfoortse burger het verzoek had gekregen om op Kerstmis te preken werd rond de kerstdagen van dat jaar nog door het katholieke stadsbestuur de stad uitgezet. Enkele maanden later moest Amersfoort buigen voor militaire druk en werd de stad gedwongen de zijde van de opstand en het calvinisme te kiezen. Na een kort beleg door Jan van Nassau, een broer van Willem van Oranje, werd op 10 maart 1579 met het katholieke stadsbestuur een religievrede overeengekomen waarbij de Onze- Lievevrouwekerk, na een beeldenstorm op 12 maart, en de kapel van het Observantenklooster voor de gereformeerde eredienst werden bestemd. De Sint-Joriskerk, de hoofdkerk van de stad, bleef in gebruik bij de katholieken. De uitoefening van beide godsdiensten zou in principe gelijkelijk vrij zijn. Doel van de religievrede was om onrust en bloedvergieten te vermijden door te bemiddelen tussen de katholieken en de protestanten. In het verlengde hiervan werd door het nieuwe gematigde stadsbestuur, dat op 14 maart door Jan van Nassau was benoemd, aan de sociale instellingen van de stad opdracht gegeven om in hun liefdadigheid geen onderscheid te maken tussen de aanhangers van beide religies of kerkgang te verbieden. Maar nauwelijks een maand later was het met de religievrede gedaan. Groeiende spanning tussen katholieken en protestanten over het bezit van de Sint-Joriskerk (mede door de scherpe prediking van de invloedrijke katholieke geestelijke Jacob van Hees in diezelfde Sint-Joriskerk) en een nieuwe beeldenstorm (op 21 of 22 april 1579) dwongen het stadsbestuur tot ingrijpen. De katholieken werd het gebruik van de Sint- Joriskerk ontzegd, overigens zonder dat hen de openbare godsdienstoefening werd verboden. In de niet gebruikte Sint-Joriskerk vond op de avond van 9 juni 1579 een nieuwe beeldenstorm plaats. Om verdere vernielingen en de daarmee gepaard gaande onrusten te voorkomen gaf het stadsbestuur opdracht aan de kerkmeesters om de resterende beelden en altaren in de kerk af te breken. Een opdracht die op 18 september nog eens werd herhaald. En nog steeds was het niet rustig in de stad. Op 8 maart 1580 vond opnieuw een beeldenstorm plaats, in het bijzonder in het Sint-Aagtenklooster. Deze ongeregeldheden volgden op het bekend worden van het verraad van Rennenberg, de stadhouder van de noord-oostelijke Nederlandse gewesten, die begin maart 1580 overliep naar de zijde van Philips II en diens legeraanvoerder Parma. Hij handhaafde van toen af de Roomse religie als enige godsdienst in Groningen en Ommelanden. Om verdere onrust te voorkomen nam het stadsbestuur op 18 maart 1580 het besluit dat de Roomse religie, zolang er onrust zou zijn, stopgezet moest worden. De Sint-Joriskerk werd nu in gebruik genomen door de protestanten en de eredienst die op zondag 27 maart 1580 in die kerk werd geleid markeerde niet alleen het einde van een roerige periode van geuzenbezetting, beeldenstormen en (kortstondige) religievrede, maar betekende bovendien de definitieve vestiging van de hervorming in Amersfoort. De gereformeerde gemeente groeide snel. Waarschijnlijk al vanaf de overgang van de stad heeft Amersfoort twee predikanten gehad en al in 1586 of 1587 kwam daar een derde predikant bij. Overigens is het niet zo, dat het katholieke leven zich na 1579 in het verborgene afspeelde en dat priesters zich schuil hielden. Weliswaar waren de uiterlijke tekenen van de katholieke eredienst niet toegestaan, maar als men zich beperkte tot huiskerken en zich onthield van politieke, de Republiek bedreigende activiteiten, werd de katholieken geen strobreed in de weg gelegd. Dat kon ook niet anders in een stad waar voor 1579 geen noemenswaardige protestantse activiteit was en waar naar schatting 40% van de bevolking katholiek is gebleven. 12

13 De Amersfoortse synagoge Tekst en foto's: Cor van den Braber, restauratie-architect Het gebouw In 1725 slaagde het bestuur van de Joodse Gemeente erin een stuk grond te verwerven dat in die tijd bekend stond als Het Juffergat. Het werd aangekocht van de gezusters Drakenburgh en bleek groot genoeg om er een echte synagoge, of Shul, op te bouwen. Tot dat tijdstip hielden de Joden, die vanaf 1655 ook in Amersfoort werden toegelaten, sjoeldiensten bij mensen thuis. Enige tijd waren er diensten in de Bank van Lening van de bankiersfamilie Gomperts, toen gevestigd in de Krommestraat. De beschikbare ruimte op de plek van het Juffergat liet toe dat de plattegrond van de synagoge georiënteerd kon worden, op het zuidoosten en gericht naar Jeruzalem. Aangenomen mag worden dat met voortvarendheid de plannen tot stand kwamen. In 1726 werd de sjoel gebouwd en in februari 1727 kon zij in gebruik worden genomen. Van de waarschijnlijk sobere architectuur uit die beginperiode is weinig bekend. De gevels waren van de rood-paarse baksteen e ook nu nog het beeld bepaalt. De vensters hadden een rechthoekige vorm met veel kleine ruitjes. Aan de noordwestkant werd de ingang gesitueerd. Eigenlijk twee, want de eerste synagoge moet twee toegangen hebben gehad. Een hoofdingang voor de mannen en een tweede voor de vrouwen. Het oorspronkelijke interieur heeft het gangbare stramien vrijwel zeker nauwkeurig gevolgd. Tegenover de ingang stond de Heilige Arke, links en rechts geflankeerd door banken van het bestuur van de Kehilla. In het midden de bima met de lezenaar en daaromheen de stoelen voor de mannen. De vrouwen die, zoals gezegd, een eigen toegang tot het gebouw hadden, konden vanaf een afgescheiden galerij de diensten volgen. In 1737 werd het complex uitgebreid met een mikwe. Dat is een huis voor de rituele baden. Benjamin Cohen kocht in 1780 het pand op de hoek van de Drieringensteeg en de Kortegracht. Later werd nog een woninkje aan de andere kant van de steeg verworven. Daarmee kwam het gehele gebied in het bezit van de Joodse Gemeente. Men had al spoedig te weinig ruimte. Al in 1734 werd de sjoel als te klein ervaren. Het zou desondanks tot 1842 duren dat met het vergroten van de synagoge ernst werd gemaakt. In een verzoek aan Gedeputeerde Staten van Utrecht in januari van dat jaar maakte het bestuur melding van een indringende behoefte aan een nieuw gebouw of anders het onontkoombaar vergroten van de bestaande synagoge. En dan moeste meteen de hoogstnoodzakelijke reparatiën worden uitgevoerd. De brief illustreert verder het gebrek aan ruimte door melding te maken van het toegenomen aantal zielen. Vooral op Sjabbat en de Feestdagen staan alle toegangen en doorgangen zó vol dat niet dan met moeite de plaatsen voor de Heilige Arke en de bima zijn te bereiken, waardoor de behoorlijke uitoefening van de godsdienstige en ceremoniële orde niet kan plaats vinden. Vaak leidt dit tot wanorde en onaangeheden. (1842) Toen duidelijk werd dat de bijdrage van de overheid niet toereikend zou zijn om een geheel nieuwe synagoge te bouwen werd besloten het bestaande gebouw aan te passen en te vergroten. Als bouwmeester trad B.Ruitenberg op, stadsarchitect van Amersfoort. De plannen van het bestuur waren duidelijk. De synagoge van Kleef leek een goed voorbeeld te zijn. Ruitenberg werd gevraagd of hij zich in die stad op de hoogte wilde stellen. In het bijzonder de uitbouw aan de zuidoostkant zou daar zeker van kunnen worden afgekeken. Een en ander leidde in tot het verbouwen van de oude sjoel. Daarbij werd de ingang vernieuwd en het gebouw aan de kant van de Muurhuizen verlengd. Zover als maar mogelijk was, dat is duidelijk. Als men in de Muurhuizen gaat kijken, ziet men dat de achterzijde als het ware dóór de tuinmuren is heen geschoven. Ruitenberg was al eerder de vormgever van de nieuwe voorgevel van de Lutherse Kerk in de Langestraat. Zijn standpunt over deze soort gebouwen is dan inmiddels bekend: een echte kerk dient ook echte kerkramen te hebben. In zijn opvatting waren dat de spitsboogvensters uit de Middeleeuwen. De ramen van de synagoge behoorden eveneens te voldoen aan dit beeld. Vandaar de neogotische vormen, uiteraard vóór het ontstaan van dit begrip. In tien weken heeft men het werk geklaard. Geen geringe opgave wanneer men bedenkt dat ook de kap moest worden uitgebreid, dat het gebouw een nieuwe kroonlijst kreeg, het interieur werd gepleisterd, het meubilair opgeknapt, de Heilige Arke vernieuwd, de vrouwengalerij verbeterd en dat ook de houten vloer werd vervangen. Lange tijd heeft de synagoge aan haar doel beantwoord. Pas tegen de viering van het tweede eeuwfeest kwamen weer echt ingrijpende werkzaamheden in zicht. De buitenkant bleef in 1927 ongeveer zoals zij was. Het interieur was echter aan een verbetering toe. Hiertoe behoorden, als vaste onderdelen, het pleisteren en witten van het plafond en de wanden. Maar evenzeer waren de vensters weer aan de beurt. Deze werden voorzien van glas-inlood waarin gebrandschilderde Joodse symbolen waren opgenomen. De banken en de galerij 13

14 Negenarmige kandelaar werden zwart gelakt en voorzien van gouden biezen. Elektrische kronen in Oudhollandsche stijl completeerden het beeld. Architect was Harry Elte, die gelijktijdig in Utrecht de synagoge aan de Springweg bouwde en later ook de synagoge aan het Jacob Obrechtplein te Amsterdam ontwierp. In de Tweede Wereldoorlog is veel verloren gegaan. Op 16 augustus 1942 kwamen de Amersfoortse Joden voor de laatste keer in de sjoel bij elkaar. Daarna is het gebouw tot in de zomer van 1943 gebruikt voor opslag van meubelen van de Joden die Amersfoort moesten verlaten. Een rapport, dat op 9 juli van dat jaar van de synagoge werd opgemaakt, laat evenwel zien dat op dat tijdstip de betimmeringen nog redelijk in tact waren. Van het glas-in-lood waren tien kleine ruitjes gebroken. De rest van het gebouw was, afgezien van de verwijderde banken, nog steeds zo goed als onbeschadigd. Foto s van de periode daarna tonen een ander beeld, dat van plunderingen en trieste onttakeling. Met hulp van Canadese Joodse militairen en onder leiding van een eveneens Canadese legerrabbijn vond in september 1945, tijdens de viering van het Joodse Nieuwjaar, de heropening plaats. In 1949 werden het gebouw en het interieur gerestaureerd. Architect A.Oznowitz tekende daarvoor. Alleen de Heilige Arke, waarover straks meer, kon na weer in onderdelen bijeen te zijn gebracht en gerestaureerd, opnieuw worden geplaatst. Men was aangewezen op ander meubilair. Overigens werden de stoelen pas in 1981 vervangen. Tot dat tijdstip zat men op gewone keukenstoelen. In 1973 werd de kap ingrijpend hersteld en in 1981 was het monumentale front aan de Kortegracht met de hekpijlers en de smeedijzeren poorten aan restauratie toe. In 2005 volgde het pandje op de hoek van de Muurhuizen en de Kortegracht. De bijgebouwen van het vroegere Juffergat kregen in de loop van de tijd andere bestemmingen. De van het gebiedje wordt thans nog levend gehouden door de galerie op de hoek van de Drieringensteeg en de Kortegracht. In het vroegere badhuis wordt gewoond, evenals in het huisje van de sjammas, die de functie van koster vervulde. In een pandje aan het spitstoelopende uiteinde is een atelier ondergebracht. Het interieur Boven de toegangsdeur van de synagoge, in het Hebreeuws: Beth haknesset, wat Huis van samenkomst betekent, is een tekst aangebracht. De vertaling luidt: Want Mijn huis zal genoemd worden Huis van het gebed voor alle volkeren, een opschrift dat niet ongebruikelijk is op die plek. Na het portaal direct achter voordeur wordt een reeks opbergkasten aangetroffen. Deze dienen voor het bewaren van de voor de diensten onontbeerlijke gebedsmantels, ook voor het opbergen van de keppels (hoofddeksels), gebedenboeken en andere persoonlijke zaken. De trap aan de rechterkant biedt de mogelijkheid de damesgalerij te bereiken. De vrouwen kunnen, met de nog jonge kinderen, vanaf die plek de dienst volgen. Voor degenen die moeilijk de trap kunnen belopen zijn beneden stoelen neergezet. De galerij is door middel van een separatie, de megietse, gescheiden van de feitelijke sjoel. In de Amersfoortse synagoge bestaat deze uit een doorzichtig latwerk. Overigens, vanaf de leeftijd van omstreeks drie jaar zijn de kinderen niet meer aan hun plek bij hun moeder gebonden. Zij mogen zich vrij door de synagoge bewegen. Ook door de hoofdruimte, wat dikwijls een levendige sfeer tot gevolg heeft. In het midden van de synagoge bevindt zich de bima, een verhoging van waaraf de Torah, de vijf boeken van Mozes, wordt gelezen. Daarachter, aan de oostkant, staat de Heilige Arke waarin de Torah is opgeborgen. Daar links- en rechtsvoor staan de zetels van de rabbijn en het bestuur van de Joodse Gemeente. De stoelen links en rechts van het middenpad zijn bestemd voor de overige mannen. De synagoge heeft twaalf vensters, een getal dat is afgeleid van het aantal Joodse stammen. In de ramen, die afkomstig zijn van het atelier van Willem Bogtman uit Haarlem, zijn medaillons opgenomen. Deze emblemen hebben betrekking op bij uitstek Joodse begrippen. Zoals een altaar waarop de broden voor de Cohaniem, de priesters, zijn gelegd. Verder zijn palmtakken, wilgentakken, en mirre afgebeeld. Deze verwijzen naar het Loofhuttenfeest. De Heilige Arke die door de woestijn werd meegedragen is een andere voorstelling. Net zoals die van de stenen tafelen met de tien uitspraken, het rokende altaar van de Tempel, het jaarcijfer 5487, dat slaat op de ingebruikname van de synagoge in 1727, de menora, ofwel de zevenarmige kandelaar, de kan die wordt gebruikt om de handen van de priester (de Cohen) te begieten, de ramshoorn, ofwel de sjofar, waarop wordt geblazen om onder meer het nieuwe jaar aan te kondigen (zie afb. rechtsboven), de zegenende handen van de priester en de Davidsster. De drie kaarsen links van de Heilige Arke hebben geen bijzondere betekenis. De kandelaar met de negen armen daarentegen Glas-in-loodraam met sjofar (ramshoorn) wel (zie afb. linksboven). Die wordt ontstoken bij het Chanoekafeest dat in december wordt gevierd. Tijdens deze plechtigheid wordt het opnieuw inwijden van de tempel in Jeruzalem herdacht. Deze werd door de Maccabeeën op de Hellenisten veroverd. De hanglamp voor de Heilige Arke, die altijd behoort te branden, symboliseert het eeuwige licht. Zoals al gezegd werd, is De Heilige Arke het enig overgebleven onderdeel van het synagogemeubilair dat in 1843 in het gebouw werd geplaatst. Alle overige stukken zijn in de Tweede Wereldoorlog vernield en verloren gegaan. In die periode werd de synagoge als opslagplaats en dergelijke aan plaatselijke ondernemers in gebruik gegeven. De Heilige Arke kon na de bevrijding ternauwernood van de zaagbank worden gered. Dit belangwekkende onderdeel van de oude inventaris kon, nadat de beschadigingen waren hersteld, in de synagoge terugkeren. Door tussenkomst van een Amersfoortse predikant konden eveneens de geschonden, maar wel bewaarde gebedsrollen hun oorspronkelijke plaats weer innemen. Opschriften Naast de Heilige Arke is een steen met een opschrift aangebracht ter herinnering aan de Amersfoortse Joden die in de Tweede Wereldoorlog werden vermoord. Het blauwe parochèt dat voor het Aron Hakodesj hangt, de Joodse voor de Heilige Arke, heeft als tekst: En mogen onze ogen het aanschouwen dat U in ontferming naar Tsion terugkeert. Geschonken door de leden van de Joodse gemeente Amersfoort ter gelegenheid van het 275-jarig jubileum De Hebreeuwse tekst op de lambrisering rechts voor de plaats waar de rabbijn zit, luidt: Doch hoor nu, Jacob, Mijn dienaar! Israël, die Ik heb uitverkoren! Zo zegt de Eeuwige, Die u gemaakt heeft, u in de moederschoot geformeerd heeft en u zal helpen: Vrees niet, Jacob, Mijn dienaar! Jesjoeroen, die Ik heb uitverkoren! (Jesaja 44: 1-2). 14

15 De tekst links luidt: Vele volkeren zullen heengaan en zeggen: Komt, laat ons optrekken tot de berg van de Eeuwige, tot de Tempel van de G d van Jacob, opdat Hij ons Zijn wegen zal leren en wij op Zijn paden zullen wandelen; want uit Tsion komt de Tora - Leer voort en het woord van de Eeuwige uit Jeroesjalajiem (Jesaja 2:3; Micha 4:2). Op de twee stoelen links van het Aron Hakodesj, waarop de rabbijn gewoonlijk zit, luiden de opschriften respectievelijk: Ter ere van de bode des verbonds (profeet Elia) en ter ere van de chatan torah en de chatan beresjiet. Moge de zonen van de gemeenschap vermeerderen. Eigendom van de chewra kediesja Tif èrèt batora. En Dankt de Eeuwige, want Hij is goed, want Zijn liefde is voor altijd. Dit is de stoel voor Elia moge hij ten goede herdacht worden. (Geschonken) in het jaar 1852: En mijn verbond zal zijn aan uw vlees tot een eeuwig verbond (Genesis 17:13). De twee stoelen behoorden toe aan de Joodse Gemeente Nijkerk. De dienst Nadat men elkaar heeft begroet en de mannen hun gebedsmantels hebben omgedaan kunnen de plechtigheden in de Amersfoortse synagoge beginnen. Vanaf hun dertiende jaar gaan ook de jongens behoren tot de mannen. Hun inwijding vindt plaats tijdens het Bar Mitswafeest en vanaf dat moment mogen zij deelnemen aan de erediensten. Deze kunnen alleen plaats vinden wanneer aan het minimum aantal van tien mannen wordt voldaan. In Amersfoort duren deze op de zaterdagen, de dagen van de sjabbat, van s morgens negen uur tot s middags twaalf uur. Tijdens Joodse feestdagen duren de diensten langer. Er wordt begonnen met het zingen van gebeden. Dat gebeurt door de voorzanger vanachter de lezenaar die voor de Heilige Arke staat. Hierna is het mogelijk persoonlijke gebeden uit te spreken. Er volgt een stichtelijke uitleg en, meestal, een overpeinzing en een verwijzing naar de actualiteit van de dag van ongeveer een kwartier. Na ongeveer een uur wordt de Heilige Arke geopend en worden de Heilige Gebedsrollen, de Torah, tevoorschijn gehaald en de Torahmantel weggenomen. Zowel het openen van de Heilige Arke als de handelingen met de Torah worden gedaan door de gabbaj, een door het bestuur aangewezen man die de dienst regelt. De sjabbatdienst vervolgt met de lezing van een gedeelte van de gebedsrollen. Deze vindt plaats door de ba al koreh vanaf de bima. Er wordt gelezen van rechts naar links en van achteren naar voren. Elke week een episode, wat ongeveer een uur in beslag neemt. Vanaf het begin van het Joodse religieuze jaar is de tekst verdeeld in 52 min of meer gelijke delen, zodat in één jaar de gehele Torah wordt doorgenomen. Na deze lezing worden de gebedsrollen weer omgeven met hun mantel en opgeborgen in de Heilige Arke, waarna deze gesloten wordt. Het slotgedeelte van de dienst bestaat uit gebeden. In de gemeenschapsruimte, het vroegere schooltje aan de overkant van de Drieringensteeg, is gelegenheid nog wat na te praten. De synagoge aan de Drieringensteeg vervult alweer tientallen jaren haar functie en staat er verzorgd bij. Het monument wordt met belangstelling bekeken door geïnteresseerde Amersfoorters en bezoekers van buiten, stellig ook tijdens deze Open Monumentendag. Het betrokken zijn met, en de zorgzaamheid voor de sjoel is van het gebouw af te lezen. Geraadpleegd werden: - De Joden van Amersfoort S.van Adelberg. - Centraal blad voor Israëlieten in Nederland Joods Nederland, Stoutenbeek en Vigeveno. - Gedenkschrift tweede eeuwfeest, J.Zwarts. - Gegevens uit het stadsarchief na 1813 (bundel erediensten enz ) Nechamah Mayer-Hirsch vertaalde de Hebreeuwse teksten en enkele leden van de Joodse Gemeente gaven waardevolle inlichtingen over het gebouw en de gang van zaken tijdens de diensten. G 84 bureau voor tuin- en landschapsarchitectuur landschappen stadsparken pleinen straten woonomgeving terreinen plekken tuinen renovatie Zocherplantsoen Heerlijk overnachten in een prachtig monument Coninckstraat WD Amersfoort t groenvisie Bergkwartier Wie zoekt kent Educom niet. Wie Educom kent zoekt niet. GOED UITGEVEN IS ONS VAK Voor het uitgeven van uw brochures, nieuwsbrieven en bedrijfsmagazine herinrichting moestuin Randenbroek 1986 EDUCOM COMMUNICATIE T E info@uitgeverijeducom.nl Barchman Wuytierslaan LK Amersfoort T E G84@kpd.nl

16 Van schuilkerk tot waterstaatskerk avant la lettre Tekst en foto's: Max Cramer, architectuurhistoricus bureau Monumentenzorg Na de Reformatie in Amersfoort (1579) gingen de middeleeuwse kerken bijna binnen het jaar over naar de nieuwe protestantse kerk. De uitoefening van de rooms-katholieke eredienst werd verboden. Priesters moesten hun ambt neerleggen en kloosters mochten geen nieuwe leden aannemen, waardoor zij tot uitsterven waren gedoemd. Wie het rooms-katholieke geloof trouw bleef, moest in verborgenheid samen komen. Zo hielden de rooms-katholieken in Amersfoort eerst nog diensten in kloosterkapellen, met name de St. Aegtenkapel, maar later werd men gedwongen in woonhuizen -schuilkerken- de diensten te vieren. Deze eerste jaren waren ongetwijfeld moeilijk. Men had een tekort aan zielzorgers, men ondervond tegenwerking van de plaatselijke overheid en de organisatie was gebrekkig. Door de onderdrukking van de rooms-katholieke geloofsgemeenschap in de door protestanten geleide gebieden, zag Rome zich al snel genoodzaakt de Noordelijke Nederlanden als missiegebied aan te wijzen. De leiding kwam daarbij in handen van een apostolisch-vicaris, die een beperktere macht bezat, dan de vroegere aartsbisschop. Later stond Rome ook kloosterlingen toe werkzaam te zijn in de rooms-katholieke staties (parochies in Vm Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming: Elleboogkerk 16 een missiegebied). Hierdoor ontstond op den duur een grote spanning tussen het centraal gezag in Rome, dat met de Contra-Reformatie een scherpe koers uitzette tegen de protestantse overheersing en de officiële rooms-katholieke geestelijkheid in Nederland, die veel meer heil zag in het gebruik maken van de vrijheden die hen door de protestantse overheid toch werd geboden. De kloosterlingen volgden daarbij de harde lijn van Rome om zo het verloren gegane terrein weer op de protestantse kerken terug te winnen. Uiteindelijk liep deze tegenstelling in 1723 uit op een schisma binnen de roomskatholieke kerk in Nederland, waardoor de Oud Bisschoppelijke Cleresy (Oud-Katholieke Kerk) ontstond. In Amersfoort waren tussen 1579 en 1650 vier staties ontstaan. De St. Willibrordus & St Bonifacius (1606) aan de Muurhuizen (vermoedelijk de opvolger van de St. Joriskerk), de St. Georgius ( ) aan t Zand (waarschijnlijk de opvolger van de OLV-kapel), de St. Franciscus Xaverius eerst aan de Vijver (1630) en later (1666) aan t Zand en de OLV ten Hemelopneming, eerst (1639) aan de Muurhuizen en later (1700) aan de Kromme Elleboogsteeg. In de eerste twee gemeenten waren met toestemming van de apostolisch-vicaris, wereldheren (priesters die niet aan een orde verbonden waren) werkzaam. Dit waren vaak borgerszonen d.w.z. Amersfoorters, die door de plaatselijke overheid niet het recht ontzegd konden worden in de stad te wonen. Voor deze groep was het geestelijk klimaat in Amersfoort niet ongunstig. Hierbij zal ongetwijfeld hebben meegespeeld dat Amersfoort vlak voor de Reformatie een rooms-katholiek bolwerk was en pas onder dwang van Jan van Nassau tot de Reformatie overging. De staties van de St. Franciscus Xaverius en de OLV ten Hemelopneming waren door kloosterlingen gesticht, de eerste door de jezuïeten, de laatste door een kapucijnermonnik. De kloosterlingen riepen door hun hardere houding soms weerstand op bij de plaatselijke overheid. Als het stadsbestuur de invloed van deze priesters te groot vond worden, werden zij gedwongen de stad te verlaten. Desondanks bleef het voor de roomskatholieken mogelijk samen te komen. Het duurde echter meer dan honderd jaar voordat de overheid toestond dat nieuwe kerken werden gebouwd. In 1696 kreeg de statie aan de Muurhuizen een fraay net Kerkje, dat nog wel verscholen in het stadsbeeld was gelegen. De architectuur aan de buitenzijde was sober, maar het interieur was rijker van karakter en hier waren nog voorwerpen en gewaden van vóór de reformatie aanwezig. Vier jaar later mocht ook de statie van de OLV ten Hemelopneming onder strenge voorwaarden een kerkje aan de wat minder prominente Kromme Elleboogsteeg neerzetten. Ook dit gebouw zal ongetwijfeld weinig uitbundig zijn geweest. In de 18 de eeuw werd de houding van het stadsbestuur toleranter. Toen in 1715 de kerk van de St. Franciscus Xaverius, gelegen achter de St. Aegtenkapel, in vlammen opging mocht men een meer in het stadsbeeld zichtbare kerk bouwen, op de huidige plek aan t Zand. Ongetwijfeld zal ook dit een eenvoudig bouwwerk zijn geweest, dat weinig aanstoot zal hebben gegeven. En in 1783, nog ruim voor de Bataafse Republiek, kreeg de statie van de OLV ten Hemelopneming toestemming voor de bouw van een nieuwe kerk aan de Langegracht, die alleszins zoude houden de gedaante van een huis, waarvan de ramen twaalf voet of meer boven de grond komen, zodat de godsdienst daar ingevolgde de Placaten in alle stilte zoude kunnen worden verricht. Ook dit was nog een onopvallend rechthoekig, bakstenen gebouw, dat blijkbaar nog associaties met een woonhuis opriep, maar de gevels waren wel al voorzien van meer bij een kerkgebouw passende rondboogvensters. Een houten klokkentoren werd ruim 35 jaar later, in 1819, toegevoegd. Pas toen kreeg de kerk, door de monumentale pilasterstelling, het driehoekig fronton boven het middelste spitsboogvenster en de houten spits een voor classicistisch aanzien. Maar hoe deze ingrijpende verbouwing precies heeft plaatsgevonden vereist nog diepgaand onderzoek. Op 5 augustus exact honderd jaar na de bouw van het kerkje in de Muurhuizen besloot de Nationale Vergadering van de Bataafse Republiek dat er geen bevoorrechte nog heersende kerk in Nederland mee kan of zal geduld worden. In de grondwet van 1815 werd dit nogmaals bevestigd en werden alle kerkgenootschappen voor de wet gelijk verklaard. Ook werd een departement voor de eredienst ingericht. Op deze wijze werd het ook voor de rooms-katholieke kerk mogelijk zich nadrukkelijk in het stadsbeeld te profileren. In Amersfoort maakte de statie van de St. Franciscus Xaverius hiervan vrijwel direct gebruik. In 1815 was de kerk op t Zand, na honderd jaar in gebruik geweest te zijn, namelijk aan renovatie toe, zoals blijkt uit een in het Archief Eemland bewaard archiefstuk: De Weleerwaarde Heer Rademaker ziende dat de Kerk groote reparatien behoefde, maar begrijpende dat de

17 Dakruiter St. Franciscus Xaveriuskerk verbouwing, vergrooting of geheele vernieuwing der Kerk eene te groote onderneming was, om door den Pastoor der gemeente alleen ondernomen te worden, oordeelde het nuttig en noodzakelijk dat er een Kerkbestuur werde aangesteld. Bovendien stelde pastoor Rademaker de gemeente de prangende vraag: of de gemeente het niet goed en noodig oordeelde, dat er eerlang eene vergrooting, verbetering of herbouwing aan de kerk en pastorij plaats hadde. De gemeenteleden stemden unaniem in met het aanstellen van een kerkbestuur en kozen vervolgens eensgezind voor een nieuw kerkgebouw. Het verslag geeft opnieuw uitsluitsel hoe het kerkbestuur tot een besluit kwam: Nadat het kerkbestuur meer dan eens onderling gedelibereerd had hoe men het met het oude kerkgebouw zoude aanleggen, heeft men door een kundig architect het gebouw doen opnemen: welke architect berigtte dat er fl à fl zouden noodig zijn om het gebouw zooveel te vergrooten en te verbeteren als door et kerkbestuur werd verlangd: de kosten voor reparatieen van het pastorijhuis daar buiten gerekend. Donderdag den 1 Februarij 1816 werd door het kerkbestuur geraadpleegd of men de Oude kerk met zooveel onkosten zou repareren, of liever naar den wensch der gemeente een gansch nieuwe bouwen: werd met acht tegen twee stemmen besloten eene nieuwe kerk te bouwen, mits de geheele som daartoe noodig bij nadere berekening zoude bevonden worden niet boven de fl of fl zouden belopen, en men bij de fl door inteekening bijeen gebragt, de overige gelden tot obligatie konden vinden. De som tot bouwing eener nieuwe Kerk door den architect F: Wittenberg nauwkeurig berekend zijnde, zou fl bedragen: waarover door het kerkbestuur gedelibereerd zijnde, op den 5 April 1816 werd besloten om volgens teekeningen een begin te maken met het bouwen eener nieuwe Kerk. Met het professionele ontwerp van bouwmeester Wittenberg, stadsarchitect in Zutphen, kon men voor de dag komen. In korte tijd werd de bouw uitgevoerd en op 22 oktober 1817 werd de kerk ingewijd. Een verslag geeft weer dat de bouwmeester inmiddels was overleden en daardoor dit feest niet meer kon meemaken. Het gebouw werd en wordt aan de buitenzijde gekenmerkt door een classicistisch uiterlijk, waarbij met name de geblokte pilasters met het hoofdgestel, het driehoekige tympaan en de dakruiter in de vorm van een klassiek rond tempeltje domineren. Ook de bloemslingers passen bij deze stijl. Daarentegen roepen de spitsboogvensters herinneringen op aan de middeleeuwse, gotische kerkgebouwen. Het wit gepleisterde interieur werd gedomineerd door pijlers met daarboven een architraaf. Uit een overzicht in het toonaangevende boek 19de-eeuwse kerkelijke Bouwkunst in Nederland van drs. H.P.R. Rosenberg blijkt dat de Amersfoortse St. Franciscus Xaverius één van de allereerste 19de- eeuwse Neoclassicistische kerken van rooms-katholieke richting in Nederland was. Alleen de kerken in Rijssenburg (1809) en Doesburg (1813) zijn van eerdere datum. Maar kort daarna nam de bouwstroom in Nederland toe en werden ook in andere plaatsen vele kerken gebouwd. Blijkbaar waren deze panden bouwtechnisch van zo veel minder allure, dat koning Willem I in 1824 besloot dat de kerken voortaan onder toezicht van het ministerie van Waterstaat moesten worden gebouwd. Hoewel deze dienst meer de ingediende ontwerpen verbeterde en slechts bij uitzondering zelf een kerkgebouw ontwierp, zijn veel van de nieuwe kerken in de classicistische vormentaal opgetrokken. Hierdoor kreeg dit type kerkgebouw op den duur het stempel waterstaatskerk opgedrukt, waarin een sterk denigrerende ondertoon doorklonk. Lange tijd bleef dit negatieve beeld bestaan, waarbij de term waterstaatskerk bij velen een beeld opriep, dat door Rosenberg in zijn standaardwerk beeldend werd omschreven. Een waterstaatskerk werd in zijn ogen gekenmerkt door: 'zuilenstellingen, frontons en een koel classicistisch interieur, waarin de zuilen nu een architraven, dan weer bogen mochten dragen of waarin de ene keer en cassettengewelf, de andere keer een plafond werd toegepast. De foto s in dit boek versterkten het beeld, waarbij het koepeltorentje vaak de vorm van een sierlijk klassiek rondtempeltje bezat met een halfbolvormig koepeltje. Deze modelbeschrijving was zo goed van toepassing op het kerkgebouw van de Sint Franciscus Xaverius, dat het bijzonder begrijpelijk is dat men dit gebouw nog wel eens als waterstaatskerk heeft getypeerd. Hoewel nog aanvullend onderzoek moet plaatsvinden, is inmiddels door het vroege bouwjaar wel duidelijk dat de invloed van het ministerie van Waterstaat in Amersfoort geheel moet worden uitgesloten. Omdat het kerkgebouw echter wel alle kenmerken van de waterstaatsstijl vertoont, verdient de Sint Franciscus Xaveriuskerk zeker de eretitel: waterstaatskerk avant la lettre. Bronnen: Ingangspartij St. Franciscus Xaveriuskerk - Archeologie en geschiedenis van een bouwplaats in Amersfoort, Amersfoort, Archief Parochie St. Fransciscus Xaverius, inventarisnummer 11 in: Archief Eemland. - Bruid aan de Eem, grepen uit de Amersfoortse Kerkgeschiedenis, Amersfoort Thomas H. von der Dunk, Wat er staat is zelden Waterstaat in: Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond, H.P.R. Rosenberg, De 19de-eeuwse Kerkelijke Bouwkunst in Nederland, Den Haag Uit het Dagboek van Frans Zand en Maria Elleboog , Amersfoort,

18 BESCHRIJVING ROUTE BINNENSTAD EN OVERIGE WIJKEN Tekst en foto's Max Cramer, architectuurhistoricus bureau Monumentenzorg Amersfoort Het vertrekpunt van de Open Monumentendag is traditiegetrouw Museum Flehite, ingang via het poortje en het bruggetje over de Westsingel. Hier vindt u de laatste informatie over de Open Monumentendag. Aan de hand van de routekaart op de binnenzijde van de omslag (pagina 2) kunt u gemakkelijk uw weg door het beschermde stadsgezicht van Amersfoort bepalen. De activiteiten buiten de binnenstad kunt u het best per fiets bereiken. Ook bij de Observant, de VVV, de OLV-toren en het Archeologisch Centrum zijn exemplaren van het tijdschrift verkrijgbaar. 1 Museum Flehite, Westsingel 50 Museum Flehite is gevestigd in drie muurhuizen, die gezien kunnen worden als het topstuk van de museumcollectie. Muurhuizen danken hun aan het feit dat zij omstreeks 1540 met hun voorgevels werden gebouwd op de plek van de eerste stadsmuur. Oorspronkelijk waren het woonhuizen: een haard, verschillende kaarsennissen en een wandschildering in de huidige Buiningzaal getuigen daarvan. In het souterrain bevond zich toen de keuken. Water om te schrobben en te spoelen werd geput uit een regenwaterreservoir. Deze halfronde put is nu 1. Museum Flehite Amersfoort 3. Davidsbolwerk 18

19 nog zichtbaar in Depot Junior. Meer interessante verhalen over het museumgebouw zijn te lezen in het gratis vouwblad Sporen in huis. Het museum is sinds 1889 op deze plaats gevestigd. Het begon in het huidige middelste pand, wat toen nog Breestraat 78 was. Tien jaar na aankoop was het pand zo verzakt, dat het rigoureus verbouwd moest worden. Architect Herman Kroes restaureerde het pand in neorenaissancestijl, waarbij helaas het historische interieur verloren ging.wel hebben we het aan hem te danken dat Museum Flehite aan de Westsingel kwam te liggen. Kroes ontsloot het museum door een ingang aan de Westsingel, toegankelijk via het nu zo karakteristieke bruggetje. Vanaf 1958 maakte ook Breestraat 80 deel uit van het museum en in 1974 werd Breestraat 76 aangekocht. (SB) In het kader van het thema dit jaar is de museumroute Religieus erfgoed gratis verkrijgbaar. Hierin wordt de bezoeker geleid langs collectiestukken die één van de vele religies in Amersfoort vertegenwoordigen. Tentoonstelling Tekenend voor Amersfoort - Willem Jan van Dam - schilderijen, tekeningen en grafisch werk van een Amersfoortse kunstenaar Een grote overzichtstentoonstelling van de veelzijdige kunstenaar Willem Jan van Dam ( ). Hij heeft in talrijke etsen, tekeningen en schilderijen de historische plekjes van de stad Amersfoort vastgelegd. Daarnaast maakte hij vele portretten en stillevens. Tijdens de dag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9 2 Mannenzaal en kapel, Westsingel 47 De Mannenzaal en de bijbehorende kapel van het St. Pieters- en Bloklands gasthuis kunnen gezien worden als een onderdeel van Amersfoorts religieus erfgoed. Beide gasthuizen dateren oorspronkelijk uit de late middeleeuwen, toen zij - afzonderlijk - werden gesticht door vrome en welvarende burgers van Amersfoort. Zij achtten het als goede gelovigen hun plicht Werken van Barmhartigheid te verrichten, zoals de verzorging van armen, ouderen en zieken. In de gasthuizen werden in de loop der eeuwen ook andere behoeftigen opgenomen. Het Amersfoortse St. Pieters- en Bloklands gasthuis, gefuseerd in het begin van de 19 de eeuw, verzorgde gastelingen in een aparte Vrouwenzaal en in een Mannenzaal. Daarnaast omvatte het gasthuiscompex ook verschillende huishoudelijke ruimtes en een regentenkamer, zoals te zien op de maquette in de huidige hal van de Mannenzaal. In 1907 werden de bewoners ondergebracht in een nieuwgebouwd bejaardenhuis en dreigde het gehele oude complex gesloopt te worden. Dit werd voorkomen door ingrijpen van enkele Amersfoortse notabelen, tezamen met de grondlegger van de monumentenzorg jhr. mr. Victor de Stuers en rijksbouwmeester dr. P.J.H. Cuypers (SB). Levende Geschiedenis in de Mannenzaal Armandomuseum, Elleboogkerk In de Mannenzaal herleeft tijdens Open Monumentendag het dagelijks leven van gastelingen in de Mannenzaal in Dit project Levende Geschiedenis speelt ook in de zomermaanden juli en augustus. Drie gastelingen en een binnenvader en ondermoeder vertellen over hun dagelijkse bezigheden, beslommeringen en ergernissen, niet wetend hoe de wereld er na 1907 uit gaat zien. 3 Davidsbolwerk, Achter Davidshof In 1594 ontwierp vestingbouwer Adriaen Anthonisz ter versterking van de stadsmuur een bolwerk tussen de Utrechtsepoort en Kamperbinnenpoort. Dit bastion staat prachtig afgebeeld op het stadsgezicht dat Matthias Withoos uit 1671, dat zich nu in Museum Flehite bevindt. In het begin van de 19 de eeuw werd het bolwerk door tuinarchitect Hendrik van Lunteren in de plantsoengordel rond de stad opgenomen. Het gebogen lanenverloop is kenmerkend voor de Engelse Landschapsstijl. Gelijktijdig kreeg het bolwerk de bestemming van Algemene Begraafplaats. In 1974 werd de begraafplaats geruimd. Enkele monumentale grafzerken verwijzen nu nog naar de vroegere bestemming. 4 De Drie Ringen, Kleine Spui 18 Waarschijnlijk was dit monumentje vroeger één van de vele stadsboerderijen binnen de muren. Na de restauratie van 1990 is het pand als brouwerij in gebruik genomen. Een gevelsteen met de drie ringen, waar naar de brouwerij en het bier zijn genoemd, is na de restauratie in de voorgevel aangebracht. 5 De Koppelpoort, Kleine Spui Deze gecombineerde water- en landpoort die onderdeel uitmaakte van de tweede ommuring, dateert uit De waterpoort heeft nog het oorspronkelijke takelmechaniek waarmee het balkenschot, nodig voor het afsluiten van de opening boven het water, op en neer kan worden bewogen. De landpoort met het stadswapen aan de buitenkant, en ook het gedeelte aan de overzijde van het Spui, zijn latere toevoegingen. De Koppelpoort werd reeds in 1886 gerestaureerd. Net vóór de Open Monumentendag van het vorige jaar verscheen een belangwekkende publicatie over dit bouwwerk. 19

20 links). De drie vensters met de hoge borstwering geven de plaats van de verdieping aan, terwijl de vensters aan de oostzijde lager zijn aangebracht. Na de Reformatie in Amersfoort, in 1579, kwam de kapel in handen van de overheid en werd onzorgvuldig verbouwd. Op dat moment verloor de kapel de dakruiter. Het pand werd sindsdien voor allerlei doeleinden gebruikt. Tussen 1969 en 1972 werd de kapel gerestaureerd en werd het torentje herbouwd. Om praktische redenen werd de dubbelkapel niet teruggebracht en bleef de verdiepingsvloer doorgetrokken tot over de gehele lengte van de kapel. Afgelopen jaar werd de kapel opnieuw gerestaureerd. Tijdens de Open Monumentendag kan men dit monument weer in zijn volle glorie bezichtigen. Tijdens de dag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9 7. Sint-Aegtenkapel 6 Armandomuseum, Elleboogkerk, Langegracht 36 De parochie vond haar oorsprong in een schuilkerk aan de Muurhuizen, tussen Nieuweweg en de Langestraat. In de tweede helft van de zeventiende eeuw verhuisde men naar de Kromme Elleboogsteeg, waar omstreeks 1700 een kerkje werd gebouwd. In 1783 werd begonnen met de bouw van de huidige Elleboogkerk, waaraan in 1820 een toren werd toegevoegd. Hiermee behoorde de Elleboog samen met de Sint- Franciscus Xaverius-kerk op t Zand tot de eerste echte katholieke kerken die na de reformatie in Amersfoort werden gebouwd. In 1846 werd de kerk door architect Th. Molkenboer uit Leiden min of meer kruisvormig verlengd in de richting van de Breestraat. Tot 1963 was de Elleboog als parochiekerk in gebruik. Daarna vestigde zich een architectenbureau in dit pand. In 1998 werden, na een restauratie, het Armandomuseum en FotoForum in dit monument ondergebracht. 7 Sint-Aegtenkapel, t Zand 37 Op de route passeert u de Aegtenkapel, het enige restant van het vroegere kloostercomplex dat al vanaf 1399 bestond. Het klooster is ontstaan door een afsplitsing van het St. Agnieten convent aan de Herenstraat. Tussen 1408 en 1410 werd een nieuwe kapel gebouwd. Oorspronkelijk bezat de kapel een voorlopige verdiepingsvloer die over de volle lengte doorliep, vanaf de topgevel in het westen tot aan de koorsluiting in het oosten. In 1463 werd de kapel dot dubbelkapel verbouwd. Alleen de westzijde werd toen voorzien van een tussenverdieping, waardoor kloosterlingen (boven) en leken (beneden) gescheiden van elkaar de dienst konden bijwonen. In het oostelijke gedeelte, bij de veelhoekige koorsluiting, was de volledige hoogte zichtbaar. Aan de buitenzijde is deze tweedeling nog goed zichtbaar (zie foto 20 8 Sint-Franciscus Xaverius, t Zand 29 Aan het eind van de 17 de eeuw stond achter de St. Aegtenkapel een schuilkerk. Na een brand in 1715 verrees een nieuw gebouw op de huidige plek. In 1816 werd het huidige kerkgebouw ontworpen door architect F. Wittenberg uit Zuthpen. Het is één van de eerste Neoclassicistische kerken in Nederland. In feite is dit kerkgebouw een waterstaatskerk avant la lettre. Want pas acht jaar na de gereedkoming van de kerk besloot koning Willem I in 1824 dat kerken voortaan alleen nog maar met goedkeuring van de ingenieurs van Waterstaat mochten worden gebouwd. Vandaar dat dit type kerken vaak met de term waterstaatskerk wordt aangeduid. Deze stijl komt in de geveldetaillering prachtig tot uiting in de geblokte pilasters met Ionische kapitelen, de bloemguirlandes en het driehoekige fronton boven de kroonlijst. Op de kroonlijst staat in goud de tekst Soli Deo Gloria, een door de Jezuïeten veel gebruikte spreuk. In 1851 werd de kerk vergroot door architect Th. Molkenboer uit Leiden. Het interieur wordt bepaald door 11. Leger des Heils 9. Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius de zuilen met Ionische kapitelen, die het bepleisterde tongewelf van het middenschip en de vlakke plafonds van de beide zijbeuken dragen. De zware kroonlijst heeft een randversiering, waarin een zogenoemde eierlijst is opgenomen. Het houten hoofdaltaar was al in gebruik vóór Een groot aantal beelden verdient zeker de aandacht, zoals Jezus en Johannes de Doper als kinderen. De beelden van St. Aloysius en Franciscus Xaverius, die kenmerkend zijn voor de Jezuïetenorde, stammen evenals het beeld van St. Agatha uit een vroegere periode. Boven de kruisgroep staat de Kerk afgebeeld, gesymboliseerd door een vrouw met kruis en beker. De altaartafel, eertijds een deel van de communiebank, is versierd met symbolen van Brood en Wijn, korenaren en druiventrossen. De halfronde koepel is versierd met vijftig engelenkopjes en stralen. Bij het betreden van de kerk ziet u een eigentijdse vloersculptuur, in 1995 vervaardigd door Jeróme Symons. Tijdens de Open Monumentendag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9. 9 Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius, t Zand 13 Aanvankelijk stond op deze plek een gebouw dat behoorde bij het St. Aegtenconvent, later was daar een weeshuis gevestigd. Omstreeks werd daarin een kleine schuilkerk ingericht voor de katholieken. Dit pand werd in door een grotere kerk vervangen. In 1927 was dit pand zo bouwvallig, dat het moest worden afgebroken. Het huidige kerkgebouw is in 1927 ontworpen door de Amersfoortse architect W. van Gent. De ingangspartij met de paraboolvormige boog is kenmerkend voor de architectuur van de Amsterdamse School. Links staat een asymmetrisch geplaatste toren, die is uitgevoerd in metselwerk met decoratieve vlakken, banden