Houten Vindplaats VleuGel 14

Transcriptie

1 M.J. van der Heiden/C.W. Koot Houten Vindplaats VleuGel 14 Archeologisch onderzoek in het traject Vleuten-Geldermalsen 47 juni 2009

2 Houten, vindplaats VleuGel 14 Archeologisch onderzoek in het traject Vleuten-Geldermalsen auteur met bijdragen van inhoudelijke redactie tekstredactie in opdracht van ontwerp en opmaak illustraties foto s productie M.J. van der Heiden/C.W. Koot P.C. Vos/E. Stoffels/L. Slopsma/J.P.W. Verspay/ A. Fischer/C.D. Troostheide/F. Zuidhoff M.J. van der Heiden/C.W. Koot/E. Besselsen M. Hissel ProRail bv kantoordeloor, Haarlem J. Slopsma/J. Kaarsemaker aac/projectenbureau Koopmans drukkerij, Hoorn isbn issn Amsterdams Archeologisch Centrum Universiteit van Amsterdam Turfdraagsterpad xt Amsterdam aac/projectenbureau, Amsterdam

3 voorwoord In het kader van de spoorverbreding tussen Vleuten en Geldermalsen heeft het aac/projectenbureau, in opdracht van ProRail, archeologisch onderzoek uitgevoerd op de locatie VleuGel 14 te Houten. In de winter van 2006 tot 2007 is eerst een inventariserend veldonderzoek en daarna een opgraving uitgevoerd. Bij beide projecten trad Vestigia bv Archeologie & Cultuurhistorie op als directievoerder. Aan het proefsleuvenonderzoek, de opgraving en uitwerking van de onderzoeksgegevens hebben de volgende personen van het Amsterdams Archeologisch Centrum meegewerkt: >> Cees Koot projectleider, rapportage >> Menno van der Heiden dagelijkse veldleiding, uitwerking, rapportage >> Johan Verspay projectarcheoloog, determinatie metaal >> Eef Stoffels projectarcheoloog, determinatie aardewerk >> Jeffrey Slopsma projectarcheoloog, digitale veldtekeningen, determinatie dierlijk bot >> Ceciel Nyst projectarcheoloog >> Henk van Ramshorst technische ondersteuning >> Anja Fischer determinatie hout >> Kees Troostheide paleobotanie De uitvoering van het veldwerk was in handen van het Projectenbureau van het Amsterdams Archeologisch Centrum in samenwerking met de kraanmachinist Mark Buddingh van de Firma Basten bv Verder is specialistisch onderzoek uitgevoerd door Peter Vos van tno-nitg (fysisch-geografisch onderzoek) en Frieda Zuidhoff van adc-archeospecialisten (osl-monstername). Toen duidelijk werd dat de noordelijke grens van het Romeinse rijk aangesneden was, is besloten om een open dag voor publiek en collega s te organiseren. Door toestemming en ondersteuning van ProRail is dit mogelijk gemaakt. De open dag werd levendig gemaakt door verscheidene leden van Romeins Historisch Inlevingsproject Latifundium ad Flevum, die zich in Romeinse kledij te velde bewogen.

4 Tijdens de uitvoering van de werkzaamheden hebben wij prettig samengewerkt met de eigenaar van de appelboomgaard, Huub van der Maat. Ondanks dat een deel van zijn appelbomen moest wijken, was hij altijd vrolijk en behulpzaam. Bij de uitwerking hebben we dankbaar gebruik kunnen maken van de kennis van Erik Graafstal (Gemeente Utrecht), Douwe Koen (Utrechts Archief), Harry van Enckevort (Gemeente Nijmegen), Jasper de Bruin (Universiteit Leiden) en Fleur Kemmer (Numismatiek en Archeologie), Jos van der Weerden (baac) en Jelle Prins. Voor de prettige samenwerking tussen de betrokken partijen bedanken wij Karen de Wit-Bos van ProRail en Wilfried Hessing, Anja van Zalinge, Sanna Schutter- Zijlstra en Judith van den Berg, allen werkzaam bij Vestigia bv. Verder willen we de volgende personen bedanken voor de prettige samenwerking: Bram Bakker & Nico Vogelsang van De Ruiter Boringen en Bemalingen bv; Peter Strijbis van Witteveen-Bos; Bertus Voerman en Dick van Ballegooijen van Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden; Marius Knippenberg van Movares bv; Doris Schmutzhart van de gemeente Houten; Ton Lupak en Jo Kempkens van Restaura en Rob Zakee van Projectbureau Hollandse Waterlinie.

5 inhoud samenvatting 1 inleiding door C.W. Koot 1.1 inleiding 1.2 doelstelling vooronderzoek (ivo) 1.3 doelstelling vervolgonderzoek (do) 1.4 leeswijzer 2 methoden en technieken door C.W. Koot 2.1 veldwerk ivo 2.2 veldwerk do 2.3 analyse en rapportage analyse aardewerk analyse metaal analyse botmateriaal analyse hout analyse macrobotanische resten analyse microbotanische resten dateringen 3 landschapsgenese en natuurlijk milieu door M.J. van der Heiden & P.C. Vos 3.1 inleiding 3.2 landschapsgenese 3.3 vindplaats VleuGel 14 4 sporen en structuren door M.J. van der Heiden 4.1 inleiding 4.2 Romeinse tijd 4.3 Middeleeuwen 4.4 Nieuwe tijd

6 5 aardewerk door E. Stoffels 5.1 Romeins aardewerk gladwandige baksels Waaslands aardewerk geverfd aardewerk terra sigillata ruwwandig aardewerk amforen handgevormd aardewerk wrijfschalen kurkumen Pompeïaans rood aardewerk bouwkeramiek 5.2 post-romeins aardewerk 5.3 conclusies 6 steen door C.W. Koot 7 metaal door J.P.W. Verspay 7.1 Romeinse tijd 7.2 Middeleeuwen 7.3 Nieuwe tijd 8 botmateriaal door J. Slopsma 8.1 inleiding 8.2 conservering 8.3 resultaten huisdieren wild artefacten menselijk bot 9 hout door A. Fischer 9.1 inleiding 9.2 resultaten

7 10 synthese door M.J. van der Heiden & C.W. Koot 10.1 inleiding 10.2 vindplaats VleuGel archeologische monumentenzorg door M.J. van der Heiden 11.1 evaluatie archeologische monumentenzorgcyclus 11.2 waardering onderzoeksgebied 11.3 onderzoeksvragen literatuur tijdbalk lijst van gebruikte afkortingen lijst van figuren lijst van tabellen bijlagen (cd-rom in achteromslag van het rapport) 1 organische macro- en microresten door C.D. Troostheide 2 rapport osl-dateringen door F. Zuidhoff 3 beknopte sporenlijst vindplaats 14 door M.J. van der Heiden briefverslag ivo (cd-rom) 5 evaluatierapport do (cd-rom) 6 eindrapport do (cd-rom) 7 database met sporen en vondsten (cd-rom) 8 digitale tekeningen (cd-rom) 9 foto s (cd-rom)

8 samenvatting algemeen Naar aanleiding van de plannen van Pro-Rail om de spoorbaan tussen Vleuten en Geldermalsen te verbreden is in 2000 een Standaard Archeologische Inventarisatie (sai) uitgevoerd door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (rce, toentertijd Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten). Hieruit bleek dat over het gehele tracé fossiele stroomgordels voorkwamen met daarop een groot aantal archeologische vindplaatsen. Een jaar later heeft Pro-Rail opdracht gegeven tot een Aanvullende Archeologische Inventarisatie (aai) in het trajectgedeelte Vleuten-Houten. Dit onderzoek heeft achttien vindplaatsen opgeleverd waarvan de rce er elf voor nader onderzoek heeft geselecteerd. Vindplaats 14, in de gemeente Houten, was er één van. Vindplaats 14 is ten westen van de huidige spoorbaan gelegen, op enkele honderden meters afstand van het Romeinse castellum Fectio. Het vooronderzoek doet verwachten dat op deze locatie de zogenaamde limesweg gelopen heeft. Deze weg vormt de verbinding tussen de verschillende Romeinse forten langs de Rijnoever en is in deze regio nog maar sporadisch in beeld gebracht. inventariserend onderzoek In de winter van is op deze locatie een Inventariserend Onderzoek (ivo) uitgevoerd door het aac/projectenbureau. Het onderzoek richtte zich voornamelijk op eventueel aanwezige resten van de Romeinse Limesweg en de middeleeuwse Marsdijk. In de twee gegraven proefsleuven (elk 75 x 4 m) zijn sporen gevonden daterend uit de Romeinse Tijd, Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Belangrijkste resten dateren uit de Romeinse Tijd en bestaan uit een onduidelijke liggende houten constructie rondom een smal schelpenpad, greppels met paalsporen en daar vlak bij een brede grindbaan. Vooral laatstgenoemd fenomeen, geïnterpreteerd als een vrijwel intacte limesweg, leidde tot een besluit tot nader onderzoek op de locatie. Het nadere onderzoek vindt plaats in de vorm van een definitief onderzoek, omdat de geplande spoorverdubbeling enige vorm van behoud in situ onmogelijk maakt. definitief onderzoek In het voorjaar van 2008 heeft het aac/projectenbureau een opgraving uitgevoerd op de vindplaats VleuGel 14. In een drietal putten is het terrein onderzocht. 8

9 Het doel van de opgraving was het onderzoeken van de grindbaan. Aangenomen dat dit de limesweg betrof worden ook de nabij aangetroffen grondsporen uitgebreider onderzocht. Ten slotte wordt ook het smalle schelpenpad met het liggende hout rondom opgegraven. Vanwege de complexe geologie is tijdens het onderzoek besloten om twee extra werkputten te graven zodat er een doorlopend lengteprofiel vastgelegd kon worden. Met de aanleg van een derde extra werkput is de mogelijke aanwezigheid van de oever van de Rijn onderzocht. resultaten Het onderzoeksgebied ligt op stroomgordels die deel uitmaken van het Utrechts stroomstelsel. Dit stroomstelsel wordt gekenmerkt door vele, elkaar doorsnijdende meanders ten oosten van Utrecht, die aan de westzijde weer samenkomen in de loop van de Oude Rijn. Vindplaats 14 bevindt zicht aan de zuidkant van één van die oude meanders, de Oudewulverbroekse stroomgordel. De ondergrond van vindplaats 14 bestaat dus uit kronkelwaardafzettingen van de Oudewulverbroekse stroomgordel. De zandige afzettingen worden in de R0meinse Tijd afgedekt door de dan actieve Kromme Rijn, ten noorden van het onderzoeksgebied. Deze oeverwalafzettingen bestaan uit steeds fijner wordend zand en tenslotte klei. De daadwerkelijke bedding van de Rijn is tijdens het onderzoek niet aangetroffen. Binnen de Kromme Rijn afzettingen heeft zich een ruim 60 m brede geul ontwikkeld. Deze snijdt door de oude kronkelwaard/oeverwal afzettingen heen. Ten zuiden hiervan is een smal pad aangetroffen, ten minste vanaf de vroege 1e eeuw na Chr. in gebruik. Onder het pad zijn op verschillende niveaus koepootafdrukken waargenomen. In de loop der tijd is op de locatie, waarschijnlijk onder invloed van vernatting een pad aangelegd van hoofdzakelijk zand, schelpgruis en knuppelhout. Rondom het pad, tussen vele stukken losliggend hout is een grote hoeveelheid spijkers gevonden. Voor het merendeel lijken het schoenspijkers. De hoeveelheid en de beperkte verspreiding ervan zijn opvallend. De functie en het verder verloop van het pad is niet duidelijk, maar niet uitgesloten kan worden het een eerste militaire weg in het gebied is geweest. Ten zuiden van de geul duiden enkele kruisende greppels en omgewoelde grond op een akkerareaal. Vermoedelijk onderdeel van een groter areaal dat aansluit op de westelijke vicus van castellum Fectio. Op basis van het vondstmateriaal zijn de greppels tot de tweede helft van de 2e eeuw na Chr. in gebruik geweest. Boven deze greppels is een brede grindbaan aangetroffen. Eén van de richtpunten van dit onderzoek is de limesweg, de verbindingsweg tussen de verschillende Romeinse forten op de zuidoevers van de Rijn. De verharde weg op vindplaats 14 is aangelegd op enkele decimeters opgebrachte klei. De weg is in de kern maximaal 25 cm dik en bestaat uit een dunne basis van bruingrijze klei waarop afwisselend lagen van grind met grof zand en klei zijn opgeworpen. De bouwvoor reikt tot op het grindpakket, dus het is mogelijk dat de weg oorspronkelijk dikker is geweest. Het daadwerkelijke wegdek wordt geschat op 12,5 m breed. Voor zover op een stuk van circa 30 m bepaald kan worden, is de oriëntatie van de weg min of meer oost-west. Met een serie osl-monsters zijn zowel het talud als de grindweg in de Vroege-Middeleeuwen gedateerd. Nu bestaat de mogelijkheid dat de middeleeuwse grindweg zijn oorsprong heeft in een Romeinse grindweg. Deze is dan op zijn vroegst in de tweede helft van de 2e eeuw opgeworpen, in ieder geval tot in de 3e eeuw gebruikt zijn door de 9

10 Romeinen en mogelijk nog veel langer door de plaatselijke bevolking. In de 8e eeuw is de weg dan in zodanige staat geraakt dat deze vrij grondig gerepareerd moet worden. En dit gebeurt dan blijkbaar ook. Een datering in de vroege 8e eeuw voor de grindweg past in het historische kader van de regio. Het is juist in deze periode dat in schriftelijke bronnen weer melding gemaakt wordt van het oude Romeinse castellum Fectio, dan castra Wiltenburg genoemd. Aan het begin van de 8e eeuw wordt deze door de Franken aan Willibrord, de bisschop van Utrecht geschonken. Over de precieze aard en status van Wiltenburg echter bestaat de nodige onduidelijkheid en wisselt tussen bisschopsresidentie en steengroeve ten behoeve van de kerkbouw. Na een periode van relatieve stabiliteit overstroomt het gebied weer regelmatig in de Middeleeuwen. Mogelijk als gevolg van de toenemende rivieractiviteit ontstaat, in de 10e of 11e eeuw, een circa 25 m brede geul, net ten zuiden van de grindweg. De geul loopt kronkelend van oost naar west. Vermoedelijk is het een oude restgeul of bedding die weer water is gaan voeren. In de 13e eeuw is de geul grotendeels verland. Al vanaf de 9e eeuw wordt het Kromme Rijngebied op kleine schaal ontgonnen. Dit gebeurt op lokaal niveau en vooral op de hogere delen van het landschap. Aan het begin van de 12e eeuw wordt de ontginning grootschaliger aangepakt, waarbij de bisschop van Utrecht de grote initiatiefnemer is. Met een complex systeem van greppels, sloten, kades en dijken worden grote gebieden geschikt gemaakt als akkers of weidegebieden. Van de Marsdijk, die tijdens de 13e eeuwse ontginningen is aangelegd, ontbreekt ieder spoor. Verschillen in de hoogte van post-middeleeuwse kleiafzettingen doen vermoeden dat de dijk ter hoogte van de grindbaan gelegen heeft, maar dit is alleszins onzeker. Het hele gebied wordt vanaf de Late Middeleeuwen tenslotte afgedekt met een dik pakket zandige klei. In deze klei zijn verschillende ontginningsgreppels gegraven. Binnen de greppels zijn twee groepen te onderscheiden die nog verband houden met de huidige percelering. Na stabilisatie van de waterhuishouding in de 16e en 17e eeuw wordt het land voor lange tijd als weidegrond in gebruik genomen. Pas in de 19e en 20e eeuw verschijnen er paalkuilen, greppels en kuilen. De geringe hoeveelheid sporen laat echter geen bevredigende interpretatie van deze sporen toe. Voor alle aangetroffen perioden geldt dat de hoeveelheid vondstmateriaal zeer gering is. Dit is vooral te wijten aan de aard van de sporen. Bijna allemaal zijn het grotere infrastructurele of waterhuishoudkundige werken. De grote meerwaarde van dit onderzoek is dan ook niet op vondstniveau, maar op regionaal landschappelijk niveau. De aangetroffen sporen beperken zich niet tot de onderzoekslocatie. De wegen, sloten en dijken zijn aangelegd vanuit een groter dan lokaal belang en hebben het landschap uiteindelijk een uiterlijk gegeven die vandaag de dag nog te zien is. 10

11 1 onderzoekskader door C.W. Koot ligging onderzoeksterrein Vleugel 14 Utrecht Fig. 1.1 Ligging van het plangebied Houten-vindplaats VleuGel 14 in de gemeente Houten. Inzet: Ligging van Houten in Nederland M Houten inleiding In de winter van heeft het Projectenbureau van het Amsterdams Archeologisch Centrum twee opgravingscampagnes uitgevoerd op de archeologische vindplaats VleuGel 14(-Marsdijk), gelegen tussen de Fortweg, de Oude Mereveldse weg en de spoorbaan in de gemeente Houten (fig. 1.1). De aanleiding voor dit veldwerk is de door ProRail voorgenomen verbreding van de spoorlijn tussen Vleuten en Geldermalsen van twee naar vier sporen (hier verder project 11

12 hoge trefkans volgens de ikaw lage trefkans volgens de ikaw waarneming + nummer 5634 monument + nummer VleuGel genoemd). Tussen Vleuten en Houten zal deze verdubbeling worden gerealiseerd door de spoorlijn te verbreden, terwijl het vanaf Houten mogelijk is om de twee nieuwe sporen aan te leggen binnen het bestaande baanvak. De verbreding van het spoor gaat gepaard met de nodige grondverstoringen: onder de spoorlijnen wordt een cunet uitgegraven voor een zandbaan en langs het spoor wordt een sloot gegraven. Deze bodemingrepen reiken zeker tot 1,5 m onder het maaiveld. De uitbreiding beslaat over het algemeen een strook van 20 m breed. ligging onderzoeksterrein E RONDE.indd :30

13 Grondverstoringen kunnen een bedreiging zijn voor eventuele archeologische resten; en de aanwezigheid van dergelijke resten in Houten is niet onaannemelijk. Het baanvak Vleuten-Houten is namelijk gesitueerd in het westelijke deel van het Midden-Nederlandse rivierengebied en deze streek is, door de samenstelling uit stroomruggen en watervoerende beddingen, zowel aantrekkelijk geweest voor verblijf als voor doorvoer. Ook op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (ikaw) worden deze natuurlijke samenstelling en menselijke aanwezigheid goed geïllustreerd; de stroomruggen staan aangegeven als zones met een hoge trefkans op archeologische resten (fig. 1.2). Het is dan ook niet verwonderlijk dat na het besluit het spoor te verdubbelen de toenmalige Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (rob, thans de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (racm)) in 2000 een bureauonderzoek heeft uitgevoerd voor het tracé Vleuten-Geldermalsen. 1 Daaropvolgend is in opdracht van ProRail een verkennend veldonderzoek door middel van boringen uitgevoerd. 2 Tijdens deze verkenning zijn achttien vindplaatsen gekarteerd. De racm heeft uiteindelijk elf vindplaatsen geselecteerd voor nader onderzoek, waaronder vindplaats 14. De archeologische werkzaamheden binnen het project VleuGel zijn door de Projectgroep Archeologie VleuGel/ rss van de racm binnen een wetenschappelijk kader voorbereid. 3 Op het deeltracé Utrecht Houten (aav) zijn alle archeologische werkzaamheden door de projectgroep begeleid. Vanaf 2005 wordt de rest van het tracé (ach) door ProRail zelf voorbereid en begeleid, met ondersteuning van archeologisch adviesbureau Vestigia bv. Fig. 1.2 p. 12 Houten-vindplaats VleuGel 14. Een uitsnede van de Indicatieve Kaart Archeologische van Waarden, tussen Vleuten en Houten. De veldverkenning is overwegend verricht met behulp van grondboringen, maar ook aan het oppervlak is naar archeologisch vondstmateriaal gezocht. Ondanks de situering van de vindplaats in een weiland en aan een kopse kant van een boomgaard gronden die zelden worden geploegd zijn op VleuGel 14 oppervlaktevondsten verzameld in de vorm van potscherven uit de IJzertijd/Romeinse tijd, Late-Middeleeuwen en Nieuwe tijd. In de boringen zijn een scherfje grijsbakkend, middeleeuws aardewerk, houtskool en grind aangetroffen. Dat grind is interessant, omdat het kan duiden op de aanwezigheid van de limesweg. De Rijn is vanaf 47 na Chr. de rijksgrens van het Romeinse Rijk, die beter bekend is onder zijn Latijnse naam de limes. Langs de zuidoever van de Rijn heeft een serie forten gelegen, die behalve door de Rijn ook door een weg waren verbonden. Typerend voor de uiteindelijke, geconsolideerde wegdelen is grind en daarom is de vondst van grind in drie grondboringen op deze locatie zo interessant. Naar aanleiding van de resultaten van het booronderzoek en de kartering is besloten tot een aanvullend inventariserend veldonderzoek met proefsleuven. Hiertoe is allereerst een Programma van Eisen (PvE) geschreven door Vestigia Archeologie & cultuurhistorie, die tevens optrad als archeologisch adviseur voor ProRail en directievoerder van het gehele project. Het PvE is opgenomen in een bestek, dat openbaar is aanbesteed door ProRail. 4 Op 8 november 2006 heeft ProRail het aac/projectenbureau de opdracht gegeven dit onderzoek uit te voeren. 1.2 doelstelling vooronderzoek (ivo) Het gravend archeologische veldwerk is gestart als een verkennend en waarderend proefsleuvenonderzoek gedurende twee weken in november rob Jager Doesburg Het onderhavige PvE is van Waugh et al Het bestek omvat ook het onderzoek op de archeologische vindplaats VleuGel 20 (zie Besselsen/ van der Heiden 2009). 13

14 De resultaten van het proefsleuvenonderzoek moesten bovendien gebruikt kunnen worden voor een goede planning van een vervolgonderzoek (als de aangetroffen archeologische resten inderdaad als behoudenswaardig zouden worden aangemerkt). Vooruitlopend op het navolgende kan alvast prijs gegeven worden dat in beide proefsleuven behoudenswaardige archeologische sporen en vondsten zijn aangetroffen, die door het bevoegd gezag ook als zodanig zijn erkend. De archeoadministratieve gegevens gemeente Houten plaats Vechten toponiem Vindplaats 14 Marsdijk (VleuGel 14) kaartblad 31 H centrale rd-coördinaten / omvang plangebied Circa 1330 m 2 oppervlakte ivo-proefsleuven 600 m 2 oppervlakte do-werkputten 1131 m 2 aard huidige inrichting Grasland, laagstamboomgaard onderzoeksmeldingsnummer aac/projectenbureau projectcode ho-vl14-06 opdrachtgever ProRail uitvoerder aac/projectenbureau directievoerder Vestigia bv Archeologie & Cultuurhistorie bevoegd gezag racm Tabel 1.1 Houten-vindplaats VleuGel 14. Administratieve gegevens van het plangebied en onderzoek. 5 Zie kna, versie 3.1, specificatie VS07 en bijlage 5; waarderingscriteria en parameters bij een inventariserend veldonderzoek. (het zogenaamde inventariserende veldonderzoek ofwel ivo). Met behulp vantwee proefsleuven van 75 bij 4 m is onderzocht of zich in de bodem archeologische sporen en vondsten bevinden en, indien die aanwezig zijn, wat daarvan de waarde is. Deze waarde is bepaald aan de hand van de in het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (kna) geformuleerde vragen. 5 Het PvE bevat daarnaast verscheidende specifieke onderzoeksvragen: 1 Hoe is de geologische, geomorfologische en bodemkundige opbouw van het landschap ter plaatse van de vindplaats? 2 Hoe is het gesteld met de gaafheid en de conservering van het bodemarchief ter plaatse, zowel in horizontale als in verticale zin? 3 Wat is de horizontale en verticale spreiding van de archeologische resten? Is er sprake van een archeologische stratigrafie? 4 Wat is de aard, omvang en datering van de archeologische resten (Romeinse weg, andere archeologische sporen uit deze periode, middeleeuwse verkavelingen)? 5 Wat is de relatie tussen de lithologie en de verschillende archeologische resten? 6 Wat is de relatie tot nabijgelegen vindplaatsen? 7 Wat is de ouderdom van de Marsdijk, en hoe is deze opgebouwd? 8 Wat is de relatie tussen de Marsdijk en de (eventuele) Romeinse weg? 14

15 logische verwachting luidde dat waarschijnlijk de limesweg zou worden aangetroffen in de vorm van grind, bermsloten en beschoeiingen. 6 Naast de limesweg was het niet uit te sluiten dat andere sporen van ruimtelijke indeling konden worden waargenomen, alsmede mogelijke sporen van een grafveld. Provinciaal-Romeinse grafvelden liggen immers doorgaans langs de weg en de locatie is op slechts enkele honderden meters afstand van de westelijke vicus van het castellum Fectio. De eerste fase van dit castellum dateert van rond het begin van de jaartelling wanneer het een rol speelt in de Romeinse veroveringsstrategie. In 47 na Chr. wordt het opgenomen in de verdedigingslinie die samenvalt met de loop van de Rijn. Meerdere castella worden aan elkaar verbonden door de limesweg. Waarschijnlijk tegen het einde van de derde eeuw wordt het castellum door de Romeinen verlaten. 7 Gezien de veronderstelde troepenmacht in het castellum en de omvang van de vici, in samenhang met de duur en de gemiddelde leeftijdsverwachting, is beraamd dat ongeveer graven verwacht kunnen worden in deze omgeving. 8 Met deze hoge raming is het voorstelbaar dat zich langs de doorgaande weg grafvelden zullen uitstrekken over langgerekte ruimtes. Behalve sporen uit de Romeinse tijd gold ook een specifieke verwachting voor de Middeleeuwen met betrekking tot de zogenaamde Marsdijk. Dit is de dijk rondom het Oudwulverbroek en het Vechterbroek. De dijk dateert vermoedelijk uit de 13e eeuw na Chr. Het toponiem Marsdijk is bekend sinds De exacte ligging van deze dijk is onbekend, maar hij wordt in deze omgeving vermoed, hetgeen ook verklaart waarom de weg ten oosten van en haaks op het spoor de Marsdijk heet. De bevindingen van het veldwerk en een waardering van het vondstmateriaal, met inbegrip van de het zeven en waarderen van enkele grondmonsters voor archeobotanische macroresten, zijn aan het papier toevertrouwd in een briefverslag. 10 Dit briefverslag is begin januari 2007 overhandigd aan de opdrachtgever en is de onderbouwing van de conclusie, die al tijdens een veldbezoek van de racm is getrokken: het geplande spoortracé doorsnijdt de limesweg, die er gaaf en goed geconserveerd bijligt (fig. 1.3). Na dit selectiebesluit hebben de collegae van Vestigia, mede aan de hand van het briefverslag, een PvE geschreven voor het vervolgonderzoek. 11 Fig. 1.3 Houten-vindplaats VleuGel 14. Profiel met doorsnede door de vermeende limesweg. 6 Waugh et al. 2006, 7. 7 Tent Hessing et al. 1997, Waugh et al. 2006, Koot et al. 2007a, zie bijlage Hessing/Schutter-Zijlstra

16 Fig. 1.4 Houten-vindplaats VleuGel 14. Overzicht van de proefsleuven uit het vooronderzoek, de geplande werkputten uit het PvE en de daadwerkelijk aangelegde werkputten. 12 Dit zijn de data met inbegrip van het inrichten van het werkterrein plus het plaatsen en opstarten van de bronnering en het ontmantelen daarvan. Het feitelijke graafwerk heeft geduurd van 26 februari tot en 30 maart doelstelling vervolgonderzoek (do) Na de goedkeuring van het PvE door de racm op 2 februari 2007 en het voltooien van het veldwerk op vindplaats VleuGel 20 op dezelfde datum is het veldwerk op vindplaats VleuGel 14 gecontinueerd tussen 19 februari en 4 april in de vorm van een Definitief Onderzoek (do) ofwel opgraving. 12 De onderzoeksopdracht in het PvE heeft de volgende aanvullingen ten opzichte van het PvE voor het inventariserend en waardestellend onderzoek: 9 Hoe ziet de landschapsreconstructie en de datering van het landschap eruit aan hand van onderzoek aan ecologische monsters? 16

17 10 Wat is de horizontale en verticale spreiding van de archeologische resten? Is er sprake van een archeologische stratigrafie? Speciale aandacht wordt hierbij gevraagd, in verticale zin, voor opeenvolgende gebruiks- en herstelfasen van de weg en, in horizontale zin, voor de aanwezigheid van parallelle greppelsystemen op verschillende afstanden aan weerszijden van de weg. 11 Wat is de herkomst van de voor de weg gebruikte materialen? Met name houtgebruik en herkomst van het gebruikte grind voor de wegverharding? 12 Hoe manifesteert de Romeins-militaire infrastructuur zich op deze vindplaats? Hoe wordt aangetoond dat het hier delen van de Romeins-militaire infrastructuur betreft? Wat is de relatie tot nabijgelegen vindplaatsen? Eén van de lessen, die uit het vooronderzoek getrokken kon worden, is dat het zonder een bronbemaling, met name op het noordelijke perceel, niet mogelijk zou zijn de archeologische sporen in den droge te onderzoeken. In het PvE waren minimaal drie werkputten gepland van circa 12 bij 30 m (zie fig. 1.4). Twee hiervan zijn omgeven met een bronnering. Vanwege de omvang van werkput 7, ter plaatse van het zogenaamde schelpenpad (zie hoofdstuk 4), is besloten hier een horizontale bronnering aan te leggen. Hetzelfde geldt voor werkput 4 (ter plaatse van de limesweg), die door de geplaatste bronnering (28,5 bij 8,5 m) kleiner geworden dan gepland was in het PvE. De meest zuidelijk geplande werkput 3, ter plaatse van een greppel en enkele paalkuilen behoefde geen bronnering. Tussen de werkputten 4 en 7 waren, in aanvulling op het PvE, twee smalle werkputten gepland voor het onderzoek naar de fysisch-geografische en landschappelijke situering van de onderzochte archeologische resten (werkput 5 en 6). Eén van deze sleuven, werkput 5, kon evenwel bij nader inzien niet aangelegd worden. De werkput was gepland ter plaatse van de houtwal tussen de beide percelen waarop het onderzoek heeft plaatsgevonden. In deze houtwal bleken echter enkele kabels en leidingen te liggen, waardoor de werkput toch niet aangelegd kon worden. Werkput 4 is in vier verspringende delen aangelegd. Tot slot is ten noorden van werkput 7 een 1,6 bij 87 m lange werkput gegraven (werkput 8). Hiertoe is besloten om zekerheid te krijgen dat er geen waardevolle archeologische resten over het hoofd gezien zouden worden, en om de mogelijke aanwezigheid van de bedding of oever van de Rijn alhier te onderzoeken. Het 17

18 totaal ontgraven oppervlak komt hiermee op 1131 m 2 ; het totaal onderzochte oppervlak bedraagt ten gevolge van de aanleg van meer vlakken evenwel 2212,7 m 2. Het tempo van het veldwerk is bepaald door de eigenaardigheden van de bronnering. Ook de van te voren geplande pers- en publieksdag, op respectievelijk 16 en 17 maart, hebben het werktempo beïnvloed (meer hierover in hoofdstuk 11). Na het veldwerk zijn wederom de sporen en vondsten gewaardeerd en is hierover een evaluatierapport geschreven. 13 Vervolgens is gestart met de analyse en rapportage. Naast het voltooien van deze aacpublicatie bestaat het volbrengen van het werk uit het deponeren van de onderzoeksdocumentatie en vondsten in het provinciale depot van Utrecht. De analoge onderzoeksdocumentatie is tevens in digitale vorm beschikbaar en raadpleegbaar in het E-depot, alsook in dit rapport op de toegevoegde cd-rom in de achteromslag van dit rapport. 13 Koot et al. 2007b; zie bijlage leeswijzer Na deze korte schets van de historie van het onderzoek op vindplaats VleuGel 14 en de bijbehorende onderzoeksvragen kunt u uitgebreid kennis nemen van de resultaten in de volgende hoofdstukken. In hoofdstuk 2 kunt u lezen over de toegepaste methoden en technieken met daarbij specifieke aandacht voor de rol van het inventariserend veldonderzoek. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 het natuurlijk milieu gekenschetst ten tijde van de Romeinse periode, Middeleeuwen en Nieuwe tijd. Het is vanzelfsprekend dat in het holocene rivierenlandschap dit een diachroon fenomeen is, aangezien onder invloed van water, verlandingen en sedimentaties de natuurlijke omstandigheden enkele malen van vorm zijn gewisseld. In hoofdstuk 4 worden de aangesneden en onderzochte sporen beschreven. De aangetroffen vondsten zijn onderverdeeld in de materiaalcategorieën aardewerk, steen, metaal, bot, natuursteen en hout, die elk afzonderlijk worden gepresenteerd en belicht in de hoofdstukken 5 tot en met 9. De conclusies met betrekking tot de bewonings- en gebruiksgeschiedenis aan de hand van de onderzoeksvragen zijn het centrale onderwerp van hoofdstuk 10. Tot slot wordt in hoofdstuk 11 de archeologische monumentenzorg voor deze vindplaats geëvalueerd. Dit heeft geresulteerd in het formuleren van aanvullende en nieuwe vraagstellingen voor toekomstig onderzoek in de (archeo)regio. 18

19 2 methoden en technieken door C.W. Koot De veldwerkperiode is onderverdeeld in twee fasen; het Inventariserend Veldonderzoek (ivo) voor de inventarisatie en waardering van de verwachte archeologische resten en het Definitief Onderzoek (do) voor het onderzoek naar de, als behoudenswaardig verklaarde en geselecteerde, archeologische resten. De wijze van werken tijdens deze twee campagnes is niet wezenlijk verschillend, maar de ervaringen van het ivo zijn zeker benut om tijdens het do efficiënter te kunnen werken. Een blik op het puttenplan toont dat de oriëntatie van de werkputten parallel is aan de spoorbaan. In voorbereiding op het ivo heeft ProRail met behulp van piketten een hoofdlijn uitgezet langs de sloot, ten oosten van de proefsleuven. Vanwege de steilrand met houtsingel langs het zuidelijke perceel (de boomgaard), is besloten voor beide percelen een lokaal meetsysteem te gebruiken. Ter voorbereiding op het do heeft ProRail twee aanvullende lijnen uitgezet. Ten eerste de tracégrens, tot aan deze lijn mochten werkputten worden opengetrokken. De lijn ten westen daarvan is de projectgrens en de strook tussen beide lijnen is benut voor de stort en als werkroute om bij de werkputten te komen. Vanuit deze drie uitgezette lijnen zijn de beide lokale meetsystemen aangevuld en gecontroleerd. De coördinaten van de door ProRail geplaatste piketten zijn benut voor het vectoriseren van de vlaktekeningen in MapInfo. 2.1 veldwerk ivo Tijdens het ivo zijn twee lange, smalle proefsleuven aangelegd (zie fig. 1.4, werkputnummers 1 en 2). Het eerste vlak is net onder de bouwvoor gelegd. Tijdens het afgraven van de bouwvoor zijn vondsten verzameld in vakken van 4 bij 5 m en de afgegraven grond en het aan te leggen vlak zijn consequent onderzocht met de metaaldetector (zie verder paragraaf 2.3). Nadat dit eerste vlak is getekend, de hoogte is gemeten en de sporen zijn beschreven, is verdiept naar vlak 2. De hoogte daarvan werd bepaald door het niveau waarop grondsporen zich aftekenden. Dit was voor proefsleuf 1, op het noordelijke perceel, geen eenvoudige opgave. In de weken voorafgaand aan het veldwerk in november 2006 had het zwaar geregend, waardoor de grond waterverzadigd was en de hoogste grondwaterstand zelfs tot op het maaiveldniveau reikte. Naast de hoge grondwaterstand was er ook sprake van insijpelend hemelwater vanuit de bouwvoor. Met het in het bestek opgedragen debiet was het niet mogelijk om meer dan twee 19

20 klokpompen in te zetten; het tweede vlak is dientengevolge niet in één keer over de hele lengte van de proefsleuf aangelegd, maar in delen. Zodoende was het mogelijk de sporen te tekenen, in het vlak te beschrijven en aanlegvondsten te verzamelen per spoor. Door de omstandigheden werd het couperen van de sporen belemmerd. Daarom zijn naast de systematische profielkolommen langs de putwand enkele extra coupes door lagen gegraven. Hierdoor was het toch mogelijk aan de onderzoeksopdracht te voldoen en de onderzoeksvragen te beantwoorden. In de zuidelijke proefsleuf 2 was geen sprake van wateroverlast. Dit is deels te verklaren door het verschil in hoogteligging; het maaiveld van de boomgaard ligt bijna een meter hoger dan het weiland. In deze proefsleuf konden aldus alle sporen gedocumenteerd en gecoupeerd worden. Vanwege de aanwezigheid van een grindstrook, waarvan op dat moment vermoed werd dat die vrijwel haaks in de proefsleuf lag, is het westprofiel, naast de systematische profielkolomopname, over een lengte van ongeveer 30 m volledig getekend. Omdat deze grindstrook werd geïnterpreteerd als de wegverharding van de limesweg, is het profiel maximaal 1 m verdiept ter controle van de mogelijke aanwezigheid van bermgreppels/sloten en een paalfundering. Naast de reguliere vondstverzameling zijn ook grondmonsters genomen uit bodemlagen en vullingen van sloten. Paalgaten zijn niet bemonsterd. In proefsleuf 1 is zeer waarschijnlijk constructiehout aangetroffen, waarvan enkele stukken zijn bemonsterd. Na deze waarnemingen zijn beide proefsleuven dicht geworpen. De vondstmaterialen zijn vervolgens gewaardeerd, dus globaal gedetermineerd en, indien mogelijk, gedateerd. De bevindingen hiervan en van het veldwerk zijn vervolgens gebruikt voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen in een briefverslag veldwerk do Zoals hierboven al is vermeld, is de werkwijze voor dit onderdeel van het veldwerk niet wezenlijk anders geweest. Het PvE schreef ten minste drie werkputten voor, die met 12 m breedte niet breder dan het ruimtebeslag van het tracé. Met deze drie werkputten zou het mogelijk zijn om de mogelijke structuur in het zuidelijke deel van proefsleuf 2 te onderzoeken, alsmede de limesweg en het zogenaamde schelpenpad. 14 Koot et al. 2007b; zie bijlage 5. Tijdens het ivo is geconstateerd dat de weg en het pad van elkaar gescheiden zijn door een restgeul. De opbouw hiervan zou gedetailleerd gedocumenteerd kunnen worden door hier, in aanvulling op het PvE, nog twee werkputten aan te leggen (met de nummers 5 en 6). Werkput 5 zou door de houtsingel snijden, die het zuidelijke perceel begrensd. Door de aanwezigheid van kabels en leidingen in de kern van de houtsingel is dit helaas niet mogelijk geweest. Om toch zoveel mogelijk zicht te krijgen op deze geul en haar verlandingsgeschiedenis is het profiel vanuit werkput 4 zover mogelijk noordwaarts verlengd (werkput 6 in vier delen). Tijdens het veldwerk is vervolgens ook nog besloten een extra proefsleuf geheel in het noorden aan te leggen (werkput 8). Doel hiervan was te voorkomen dat in de oeverzone van de Rijn geen ander wegtracé over het hoofd gezien zou worden, of beschoeiingen, kaden en dergelijke langs de feitelijke oever. Hier is overigens niets van aangetroffen, wat evenwel niet betekent dat er geen 20