Wandelen langs oude en nieuwe grenzen

Transcriptie

1 Dit boekje is mede mogelijk gemaakt door de Stichting Gemert-Bakel Toerisme en Recreatie in samenwerking met Stichting Historische Manifestaties Gemert-Bakel, Heemkundekring de Commanderij Gemert, Stichting VVV Heerlijck Vrij Gemert- Bakel, Dienst Landelijk Gebied Peelnetwerk, Provincie Noord-Brabant, Mooi Brabant, TNO-Geologische Dienst Nederland 2014, Gemeente Gemert-Bakel. Teksten foto s en routes: Gerrit Francissen, Simon van Wetten, Frans Francissen. Wandelen langs oude en nieuwe grenzen 32 1

2 Wandelen langs oude en nieuwe grenzen Voor veel mensen is een grens niet meer dan een stippellijntje op de kaart of een paar gebouwen langs een weg. Voor sommigen betekent een grens echter dé mogelijkheid om eens wat anders te zien tijdens het wandelen: zij zoeken de grenzen op. Bij gelegenheid van Open monumentendag 2014 wil Stichting Historische Manifestaties in samenwerking met Gemert Bakel Toerisme en Recreatie en de lokale VVV invulling geven aan het thema Op reis met uitgekiende wandelroutes in de mooie gemeente Gemert-Bakel. Er zijn een zestal routes aangegeven en beschreven welke voor iedere wandelaar een uitdaging zijn om de geschiedenis van Gemert- Bakel weer opnieuw te laten beleven. Aansluiting is eveneens gezocht bij het project Breuken beleven van het Peelnetwerk. Bekend kan zijn, na een bezoek aan de lokale VVV winkel aan het Ridderplein te Gemert, dat de afgelopen jaren in het kader van Heerlijck Vrij Gemert-Bakel onder verschillende thema s tal van activiteiten in de markt zijn gezet. Denk nog maar eens aan een fraai stukje augmented reality in de vorm van een ontdekkingstocht waarbij je met moderne communicatiemiddelen Gemert-Bakel en haar kerkdorpen leert ontdekken. En natuurlijk niet te vergeten Aan de Wandel in Handel, de Ripse Boswandelroute en de Elsendorpse Landgoederenroute om maar eens enkele voorbeelden aan te halen. Ook een mooi voorbeeld op alles wat er te doen is in Gemert- Bakel te leren ontdekken is de VVV NL app.. Evenementen, zien wat er te doen is, winkel en eten en drinken mogelijkheden in Gemert-Bakel u noemt het maar. Het zal niemand verbazen dat een grenspaal de grens aangeeft. Tussen de verschillende palen kun je zo een denkbeeldige lijn trekken die de grens aangeeft. Grenspalen vind je echter ook op plaatsen waar geen grens (meer) ligt. Zo zijn er na de beide wereldoorlogen verschillende grenzen verlegd waardoor er dus nog palen zijn te vinden waar vroeger de grens lag. Maar ook verdragen tussen verschillende landen hebben er voor gezorgd dat er hier en daar nog oude (functieloze) grenspalen zijn te vinden. 2 31

3 Langs de Palen Met de samenvoeging van de gemeenten Gemert en Bakel en Milheeze verdwenen op 1 januari 1997 niet alleen de twee gemeenten, maar ook de grens tussen die twee. Een grens van eeuwen oud en al die tijd nauwelijks gewijzigd. En monument! In de oneindige vlakte van de Peel stonden de grenspalen. Tot hier is van ons! Let wel, een paal kon net zo goed een kuil zijn. Het ging om de markering. En die bestond al in 1325, toen hertog Jan van Brabant de gemeijnte uitgaf: Die oude caerten van hertogen Jans tijden, welcke caerten die palinge ons dorps van Bakel ende die heerlicheyt van Gemert claerlic onderscheyden. Om te voorkomen dat de grens niet meer zichtbaar zou zijn, is in 2002 een ouderwetse inspectietocht langs de Palen gehouden en daar waar nodig werd een paal heropgericht. Niet alleen als grenspaal, niet alleen om de oude grens te duiden, maar ook als een soort 'handwijzer' naar het verleden: Zo ging het vruuger. U kunt op deze route de Peel- en Paalwandeling gaan lopen en tegenover uw gezelschap bij elke paal bevestigen: "Hier moet-ie staan!" Welke palen er moeten staan? - Stegebergse paal, de meest westelijke; - Paal achter 't Zand (op 2629 meter van de vorige). Hier wordt de grens gekruist door de Venraijsedijk, een oude weg door de Peel; - Wijser Paal (op 1065 meter van de vorige). Vanaf hier vormt de grens in oostelijke richting een rechte lijn naar de kerktoren van St.-Anthonis; - De Ripse Paal (op 1189 meter van de vorige). Grensafbakening ter hoogte van het Helmondse deel van de Bakelse Peel. Naamgever van het nabije dorp; - Gemertse Middenpaal (op 1207 meter van de vorige). Ook wel de Bovenste Paal genoemd; - Plaats genaamd Bunthorst (op 1291 meter van de vorige). Meest oostelijke grensmarkering. Tot 1842 was het een kuil. Hier is de grens met Oploo. Succes! We hopen dan ook dat veel mensen niet alleen tijdens de open monumentendagen Gemert-Bakel en haar erfgoed en mooie natuur en cultuur komen verkennen maar dat u voldoende aanleiding vindt om rond te dwalen in Gemert-Bakel en iets te drinken te nemen in de vele taveernes welke we rijk zijn. Dit boekje hoopt verder dat u de schitterende omgeving wilt gaan ontdekken met je wandelschoenen aan. Gemert -Bakel is immers mooi om te bewandelen,handige hulpmiddelen zijn natuurlijk je smartphone of iphone,vvv NL app, wandelstokken, GPS, goede schoenen en regenkleding. En vergeet vooral niet om de eigenaar van privé-terreinen om toestemming te vragen als je op diens land iets moois ziet wat je van dichtbij wilt bekijken! 30 3

4 1.Bribraken 4,6km 1 1.Start Ridderplein Kasteellaan in. 2. Bij witte brug De Hoef in. 3. Eerste fietspad L.A. 4. Steek West-Om over Wijnboomlaan in. 5. Rechts aanhouden Walgraafseweg. 6. Eerste weg L.A. Broekkantseweg (zandweg) 7. Splitsing rechts aanhouden na 100m Grenspost met Beek en Donk Bribraken. 8. Vervolg de weg eerst 100m terug R.A. Drie Ossensteeg (zandweg) 9. Eerste weg L.A Joffer Grevenbroekpad (zandweg) 10. Einde weg R.A. Hazeldonklaan. 11.Steek West-Om over en ga L.A. 12. Vervolg fietspad langs de West-Om. 13. R.A fietspad (gravel) 14. Splitsing R.A 15. Volg het pad voorbij blauw bord voetpad. 16. Bij splitsing links aanhouden. 17. L.A Hopveld. 18. Derde weg R.A. Rechts aanhouden. 5. Venraysedijk oversteken. 6. Altijd maar rechtdoor. 7. De harde weg die je tegen komt is de Midden-Peelweg. Deze recht oversteken. 8. Als maar rechtdoor tot aan Bunthorst. Aan de linkerzijde is een stuk overgebleven Peel. De Krim. 19.T-splitsing L.A. 4 29

5 langs de palen 9,6km 6 Denk bijna alle bomen weg. Hier en daar een stuifduin (stippel) poel, buntgras en heel veel veen (turf) De Peel begint. 5 We gaan op zoek naar de oude grenspalen tussen Gemert en Bakel. 10 Starten bij camping de Stippelberg. Kievitsweg PA De Mortel. Oude wijze mannen uit Gemert en Bakel wijzen de kinderen aan waar de grens ooit is geweest. De kinderen krijgen allerlei lekkers onderweg zodat ze de palen en deze dag niet meer vergeten. A. Alle palen staan aan de rechterkant van de weg B. De Venrayse dijk was vroeger de weg dwars door de peel..naar Venray C. De Midden-Peelweg oversteken heel voorzichtig. Vroeger was hij 15 er niet. D. Het eindpunt. De grens met Oploo Loop zandweg langs de camping in Langs de palen. 2. Altijd maar rechtdoor de weg volgen. 3. Zandvlakte.zoveel mogelijk rechtdoor...linkse pad aanhouden VVV 4. Herkenningspunt Lage Aarleseweg zoveel mogelijk rechtdoor. 28 5

6 Deze route leidt naar een oude grenspaal, naar Bribraken! Ooit speelde die paal een rol in de Strijd om de Snelle Loop ( ), waarbij Gemert een groot conflict uitvocht met de buurdorpen Aarle, Rixtel en Beek. De Snelle Loop vormde de grensrivier en was feitelijk een dubbele loop, omdat in het midden een wal was aangebracht, bedoeld als veekering of zoals Aarle- Beek en Rixtel beweerden een beveiliging tegen invallen van mannen van het kaliber Maarten van Rossem. Inmiddels was de wal door Aarle, Beek en Rixtel verwaarloosd (zij waren onderhoudsplichtig) en het Gemerts vee stak in die prikkeldraadloze dagen massaal over om het veel betere gras aan gene zijde uitdagend op te vreten. Nu was daar een nette regeling voor. Beekse of Aarlese schutters arresteerden het vreemde vee en de Gemertse boeren konden hun dieren s avonds tegen een halve stuiver t schot zo heette dat weer ophalen. Maar in 1539 verhoogden die van Aarle, Beek en Rixtel eenzijdig en onverwacht de schutsom van een halve stuiver naar zeven-en-een-halve stuiver, vijftien keer zoveel. Het begin van langdurige onmin, vecht- en scheldpartijen, gestolen vee en vier processen voor de Raad van Brabant. In één van die processen werden de grenzen precies vastgesteld. De grenspalen werden benoemd en één van die palen, feitelijk meer een markering, was het knikje in de Snelle Loop, daar waar nu een brugje het water overspant. Bovendien was dit de binnendoor weg naar de Donk, een gehucht dat bij Beek hoorde en nog hoort. Wijst en sprenk De breuken in de ondergrond, het hoogteverschil dat daarmee samenhangt en de verschillen in de grondsamenstelling veroorzaken een typisch verschijnsel. De grondwaterstroom vanaf de Peelhorst stagneert bij de breuklijn vanwege het fijne zand daar, maar ook omdat het breukvlak bijna geen water doorlaat. Door het hoogteverschil ontstaat er een flinke waterdruk, die het grondwater bij de breuk omhoog stuwt. Daar ontstaat sterke kwel en op sommige plaatsen borrelt het water in de sloten omhoog. Het is een brongebied voor veel kleine beekjes zoals De Rips en de Esperloop. Dit kwelverschijnsel waarbij een moerassige strook grond aan de hoge kant van de breuk ontstaat wordt in Gemert en ook ten noorden ervan tot in Oss wijst genoemd. In Bakel en Deurne, maar ook in De Mortel heet dat sprenk. Reizen Onder Gemert loopt dus een geologische breuklijn. Onder uw voeten begint ook nog een zijbreuk, die richting Handel loopt en daarom de Storing van Handel wordt genoemd. Al dit ondergronds gedoe heeft het landschappelijk patroon van Gemert en omgeving sterk beïnvloed; waterwegen en wegen hebben zich naar de breuken gevoegd. Reizen door, naar of vanuit Gemert gebeurt derhalve via routes die mede bepaald zijn door een proces dat diep onder de grond heeft plaatsgevonden - en nog plaatsvindt. Bedenk, als u ter hoogte van Bribraken richting Beek tuurt, dat in die dagen het Broekland, met nauwelijks andere begroeiing dan alleen gras, enige mijlen breed en lang, een fantastisch wijds uitzicht bood! 6 27

7 Breuken in het landschap van Gemert en Bakel De gemeente Gemert-Bakel ligt op een zone met breuken in de ondergrond. De belangrijkste daarvan is de Peelrandbreuk. Vanuit Deurne loopt de storing in noordwestelijke richting tussen Bakel en Milheeze door naar Gemert en verder richting Uden. Oostelijk van de breuk ligt de 2 8 Peelhorst, die omhoog gedrukt wordt en ten westen ligt de Centrale Slenk, die langzaam daalt. Duizenden jaren al bewegen de aardlagen ten opzichte van elkaar en is er een groot hoogteverschil ontstaan. Omdat tegelijkertijd de Centrale Slenk door de wind opgevuld werd met fijn zand is dat hoogteverschil op de meeste plaatsen niet zichtbaar. Maar het hoogteverschil tussen het laagste punt in de gemeente Gemert-Bakel (12 m NAP op Esdonk) en het hoogste punt bij De Bult in Milheeze (30 m NAP) is maar liefst 18 m. Ter vergelijking: het hoogteverschil tussen de Noordzee en de gemeentegrens is kleiner

8 2.Galgenveld 6,8km 1 1.Start Ridderplein Binderseind in. 2.Eerste weg R.A. Hopveld. 3.T-splitsing L.A. weg gaat over in Heuvelsepad. 4.T-splitsing L.A. Heuvel. 5.Eerste weg R.A. Groenendaal. Let op! Grote weg oversteken. 6.T-splitsing R.A. Broekstraat. 7.Eerste weg L.A. Daalhorst. 8.Splitsing rechts aanhouden zandweg. Naar de Derde Steeg. 9.Ga naar de brug rechtdoor. Via Bruggepad kp T-splitsing R.A. einde weg staat de galg. Kp Bij Gemertseweg R.A. steek de weg eerst over. 12.Eerste zandweg R.A. Derde Steeg.fiets kp Tweede zandweg L.A. Galgenveldseweg. 14.T-splitsing L.A. richting Centrum. 15.Zuid-Om oversteken fietspad volgen richting Centrum. 16.Heuvel oversteken en fietspad volgen De Schabbert 17.Fietspad rechts aanhouden. 18.Bij witte brug R.A Heilige Geestlaan. 8 25

9 18. Steek Slenk over. 19. Hof L.A. 20. Eerste L.A Horst. 21. T-splitsing R.A. Wijst 22. Voor de Ripskant door Hein de Witpark langs het water. 23. Brugje oversteken en L.A. Ripskant Kouter L.A. 25. Burgemeester Bekkerlaan R.A. 26. Town Major Drakestraat L.A Dr.de la Courtstraat R.A. 28. Molenakkerstraat L.A Alde Biezenstraat R.A. 30. T-Splitsing R.A. 31. Binnendoor L.A Sint Annastraat L.A. weg gaat over in Willem de Haasstraat. 33. Watermolen L.A. 34. Haageijk oversteken. 35. Komweg R.A. 36. Eerste weg L.A De Haag 37. tweede weg L.A. Ruijschenberghstraat Vosterpad R.A. 39. Jezuietenlaan L.A. Komweg oversteken Schediuslaan rechts aanhouden tot Witte Brug 41. Kasteellaan L.A. tot Einde route. 24 9

10 Schimmen aan de grens Deze route leidt naar het Galgenveld. Nee, niet de plek waar Gemert geboefte ophing - dat was op Milschot, bij de bovenloop van de Snelle Loop - maar de plaats waar Beek en Donk misdadigers aan het koord liet bungelen. De Gemertse Galgenveldseweg kwam dus uit bij de Beekse galg. U heeft het voorrecht daar naartoe te kunnen lopen en vervolgens ook weer terug te keren. Dat laatste was destijds niet voor iedereen weggelegd. Tot het begin van de Franse Tijd is het Galgenveld gebruikt. Toen de Armée du Nord in september 1794 door Brabant struinde, deed het nogal hardhandig Gemert aan en de aanvoerder, generaal Salme, vestigde zich vervolgens in het kasteel van Beek en Donk. Vanuit dat kasteel schreef Salme een excuusbriefje naar Gemert, waarin hij uitlegde dat de plunderingen waaraan zijn troepen zich in Gemert schuldig hadden gemaakt, de schuld waren van enige booswichten in zijn leger, denwelken den naam der Franschen te draagen onweerdig zijn. Daarom werden de inwoners van Gemert uitgenodigd naar het vlakke veld dicht bij de weg naar Beek te komen. Ze konden dan getuige zijn van de executie van de straatrovers dewelke wij herkend hebben. Als u in de schemer van de avond naar het Galgenveld wandelt, duikt daar in het afnemende beetje licht dat er nog is een schim op. U schrikt, want u kent de reputatie van dit terrein. Zou het de dolende ziel van een... Nee, het is een galg. Heropgericht door 'die' van Beek en Donk, als een verwijzing naar een wreed verleden en wellicht ook als een waarschuwing: met ons valt niet te spotten! In Aarle-Rixtel doen ze dat desondanks toch een beetje, want de galg blijkt op het uiterste tipje van Aarles' grondgebied te staan. Ach, een mens en zelfs een dorp kan zich vergissen. Geen halszaak dus! 5.Peelrandbreuk 6,5km 1. Start kapelaanstraat inlopen en eerste inrit R.A richting Action 2. Achter A.H door einde parkeerterrein R.A. over brugje de Rips. 3. Vervolg je weg langs De Rips. Stroom oversteken. 4. Van Beekstraat L.A. 5. Pater van den Elzenstraat R.A. 6. Het Frans Brugske oversteken. Vervolg je weg langs De Rips. 7. Dr Meyerstraat R.A 8. Groeskuilen R.A 9. Schout Cox L.A. 10. Jan van Amstelstraat L.A 11. Pr. Verhofstadstraat R.A 12. Borretstraat R.A. 13. Eerste weg L.A rechts tussen de huizen naar Waterrand 14. Heijtsveld oversteken 15. Van Waterrand naar Steilrand 16. De weg gaat over in zandpad L.A langs het water. 17. Fietspad L.A

11 8 Galgenveld

12 3.Schuurkerk 4,8km 1 Startpunt bij de oude grens van de heerlijkheid van Ravenstein en onze Souvereine Heerlyckheid. 1. Schuurkerkweg (grens over steken Landmeerse loop). Esdonk. Volg kp T-splitsing R.A. Esdonk. 3. T-splitsing L.A. Esdonk. (bezoekje aan de kapel?) 4. Weg vervolgen Esdonksedijk. 5. Kruising (Handelsesteeg) oversteken. 6. T-splitsing R.A. 7. Weg oversteken en op fietspad L.A. 8. Eerste weg R.A. Pandelaarse kampen. 9. Tweede zandweg L.A. Knollebijter 10. Splitsing R.A. aanhouden en Karrespoor volgen tot harde weg. 11. T-splitsing L.A De Kampen. 12. Kruising L.A De Haag. 13. Spltsing R.A Jezuietenlaan 14. Komweg recht oversteken Scheidiuslaan. 15. Splitsing L. aanhouden Ridder Rutgerlaan. 16. T-splitsing R.A. Stiltekapel. 17. T-splitsing R.A Als u straks de tocht heeft volbracht, sla dan net als 'die' van Gemert of desnoods 'die' van Aarle-Beek de vuist op tafel om de laatste boosheid over het conflict af te voeren en drink er dan, net als wij in 1995 hebben gedaan, een roemer wijn of een pint bier op. De Vrede van de Snelle Loop is sindsdien namelijk niet meer geschonden

13 Het derde stuk. 18.Brug oversteken en R.A. 19.Steek de harde weg over en ga L.A. 20. Eerste zandweg R.A. Liesdijk. 21.T-splitsing R.A. 22. Voor snelle loop L.A. 23. Na 40m zie je hoe de Rips en de snelle loop samenkomen. 24. Steek R.A de brug over en volg de AA naar Cox SL

14 12 Schuilkerk in schuurkerk Deze route is een kleine vierhonderd jaar geleden door de gelovige, rooms-katholieke Gemertenaren (zo'n beetje alle inwoners dus) gebruikt om de eredienst te kunnen volgen. Daartoe was net over de grens met het land van Ravenstein, waar Boekel destijds toe behoorde, een schuurkerkje gebouwd, op de akker van Antonius Willems alias den Hes, net over de Landmeerse loop, het grensriviertje. De pastoor en de kapelaan woonden bij een Boekelse boer op de Mutshoek. Waarom niet gewoon in de Gemertse kerk naar de mis? Die was toegewezen aan het handjevol protestanten dat de moed had in Gemert te komen wonen. Immers, na de vrede van Münster - het einde van de Tachtigjarige Oorlog - meenden de HoogMogende Heren der Staten-Generaal in 's-gravenhage dat Gemert bij Brabant hoorde en dus onder het gezag van Den Haag viel. De Staten stelden dat zíj als rechtsopvolgers van de hertog van Brabant de soevereiniteit hadden over Gemert, niet de Duitse Orde. Dit conflict wordt dan ook het Soevereiniteitsconflict genoemd en duurde van 1648 tot Het ging bij het nieuwe bewind niet alleen om de wereldlijke macht, maar vooral ook om de invoering van het protestantse geloof. Daarom mochten katholieke priesters niet meer in het openbaar verschijnen en moesten de gelovigen uitwijken naar het grondgebied van Boekel. Pas na een langdurig proces en de bemiddeling van zes arbiters werd het soevereiniteitsconflict beslecht. Weliswaar werd de Duitse Orde in het gelijk gesteld en kreeg het de commanderij terug, maar Gemert mocht geen kloosters meer hebben, de gereformeerde godsdienst moest vrij uitgeoefend kunnen worden en er diende het onmogelijk groot bedrag van gulden aan de Staten te worden overhandigd. Maar een schuurkerk was niet meer nodig. Als u op de Schuurkerkweg de Landmeerse loop passeert, kijk dan naar links: ter hoogte van de plastic bloemenkassen werd in 1653 de schuurkerk gebouwd. 18 Het tweede stuk Ga bij brug L.A. SL-2 14.T-splitsing R.A. Kp Bij Gemertseweg R.A. steek eerst de weg over. 16.Eerste weg L.A. 17.T-splitsing L.A. brug Bribraken. 18.Brug oversteken en R.A

15 SL Start bij camping de Stippelberg. 2. Loop het zandpad in. Langs de palen. 3. ga bij gaspaaltje A58500 R.A. 4. Volg het pad tot een brug. Hieronder stroomt de Snelle Loop. 5. Ga voor de brug R.A en volg het water Bij tweede bocht kun je nog R.A richting camping. 7. Volg het water. 8.Steek de grote weg over. En ga R.A. 9. Eerste weg L.A. 10. Voor grote toren L.A. loop naar het water. 11. Volg de snelle loop tot hek en volg de beek aan de rechterkant. 12. Steek de harde weg over en volg de snelle loop vanaf hier aan de andere kant. 13. Ga bij brug L.A

16 4. Snelle loop Langs het water Uitdagende route langs de snelle loop. Zoveel mogelijk ernaast. Goede wandelschoenen en een knapzak zeer wenselijk. Hieronder staat overzicht-kaart. Grensconflict zonder limieten De Snelle Loop vormt al sinds mensenheugenis de grens tussen Gemert aan de ene, en Bakel, Rixtel, Aarle en Beek en Donk aan de andere kant. De waterloop, al in de middeleeuwen als 'gracht' aangeduid, ontstaat als samenkomst van een aantal kleine beekjes die bij de Peelrandbreuk, tussen De Mortel en Bakel, ontspringen. Hij stroomt eerst naar het westen en buigt zich dan om Gemert heen in een meer noordelijke richting, om uiteindelijk niet ver van Koks uit te monden in de Aa. Vanaf 1539 werden de oevers van de Snelle Loop en het omringende broekland het strijdtoneel van een, geheel naar de mode van die tijd, bijna honderd jaar durende ruzie. De oorzaak: onenigheid over het onderhoud van de gracht. Geen schokkende kwestie, maar wel het begin van talrijke scheld- en vechtpartijen, achtervolgingen in het Beekse Broek, vervalsing van documenten, een geheimzinnige moord, een gijzelingsdrama en ga zo maar door. De heren Oudaart van Rixtel zagen de onmin als een welkome gelegenheid om de dagelijkse sleur te doorbreken en de commandeurs van Gemert speelden hun fanatieke rol. Bemiddelaars als Bakel, Helmond, Den Bosch en niet in de laatste plaats de Raad van Brabant te Brussel beten hun tanden stuk op de kwestie. Honderden getuigen werden door die Raad opgeroepen en schetsten een prachtig beeld van dit grensgebied van bijna een half millennium geleden. SL-3 SL-2 SL