Lijmen. Versie juni Dit document is samengesteld in het kader van RAAKproject Materialen in Ontwerp 2.

Transcriptie

1 Lijmen Versie juni 2010 Dit document is samengesteld in het kader van RAAKproject Materialen in Ontwerp 2. Saxion Kenniscentrum Design en Technologie Website: Auteurs: ing. Karin Overbeek, Onderzoeksassistent Lectoraat Industrial Design Markus Kosse, Stagiair Lectoraat Industrial Design Regie: ir. Karin van Beurden, Lector Product Design Met een bijdrage van: Henkel: Ron Nefs Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 1 van 64

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Een verbinding, maar welke? Definitie lijmen Voordelen van lijmen t.o.v. andere verbindingstechnieken Nadelen van lijmen t.o.v. andere verbindingstechnieken Invloed Markt Grootte markt Vraag naar lijmen per marktsegment Vraag naar lijmen per productcategorie Toepassingen Industrie Leveranciers Praktijkvoorbeeld: lijmen in de automotive industrie (Corus) Technologie Lijmindelingen Soorten lijmen Toeslagstoffen Lijmkeuze Voorbehandeling Aanbrengen van lijmen Ontwerprichtlijnen lijmverbindingen Veiligheid Algemene maatregelen bij werken met lijmen Wet- en regelgeving Bronnen & literatuur Bijlage 1 Toepassingen van lijmen (Markt & Product) Bijlage 2 Nationale en internationale lijmleveranciers Bijlage 3 Soorten lijmen Bijlage 4 Toeslagstoffen Bijlage 5 Indeling voorbehandelingsmethoden van lijmvlakken Bijlage 6: Etikettering volgens EU-GHS systeem Bijlage 7: Welke voorbehandeling bij welk materiaal? Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 2 van 64

3 1. Inleiding Kenniscentrum Design en Technologie Het Kenniscentrum Design en Technologie maakt deel uit van Saxion en bundelt kennis op het gebied van product- en procesontwikkeling. Samen met bedrijven worden maatschappelijke thema s vertaald naar concepten, producten / processen en prototypes, die uiteindelijk moeten uitmonden in marktinnovaties. Kennis uit (wetenschappelijk) onderzoek wordt hierbij als input genomen en vertaald naar praktisch toepasbare kennis. Materialen in Ontwerp 2 Saxion heeft samen met Verenigde Maakindustrie Oost, Industrial Design Centre, D Andrea en Evers en Syntens een innovatieprogramma gestart onder de titel Materialen in Ontwerp 2 (MiO2), de opvolging van Materialen in Ontwerp 1. Doel van MiO2 is het creëren van praktisch toepasbare kennis in door bedrijven aangedragen projectideeën. Binnen MiO2 ligt de focus op de volgende aandachtsgebieden: Biopolymeren, Gerecyclede kunststoffen, Smart Materials en Lijmen. Deze thema s zijn door de bedrijven uit MiO1 aangedragen. Saxion en partners bieden bedrijven de mogelijkheid om vragen op het gebied van deze thema s te stellen. Middels workshops en projecten wordt kennis vergaard voor de bedrijven. Hierbij worden experts, deskundigen en studenten ingezet. Het een en ander wordt mogelijk gemaakt door gelden van RAAK SIA (Regionale Aandacht en Actie voor Kenniscirculatie). Thema lijmen In MiO1 is gebleken dat lijmen een veel voorkomend onderwerp of zelfs probleem is. Daarom is dit thema onderdeel geworden van MiO2. In het kader van dit thema is een triatlon georganiseerd. Dit is een werkvorm waarbij deelnemende bedrijven bij toerbeurt gastbedrijf zijn en de gelegenheid krijgen zich te presenteren en hun vraagstuk op het gebied van lijmen in te brengen. Naast de triatlon is dit document opgesteld om bedrijven praktische informatie te bieden over lijmen. In de inleiding wordt een algemeen beeld geschetst over lijmen met de voor- en nadelen. Vervolgens is er in Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 3 van 64

4 hoofdstuk 2 te lezen in welke producten en markten de technologie lijmen veelvuldig wordt toegepast. In hoofdstuk 3 wordt een overzicht van leveranciers en een praktijkvoorbeeld gegeven. Hoofdstuk 4 biedt uitgebreidere informatie over lijmindelingen, lijmkeuze, voorbehandeling en mogelijke aanbrengmethoden. Hoofdstuk 5 geeft tips voor het ontwerpen van lijmverbindingen. Tot slot wordt in hoofdstuk 6, misschien wel het belangrijkste item, de veiligheid rondom het werken met lijmen behandeld. Bijlage 3 geeft uitgebreide informatie over diverse lijmsoorten. 1.1 Een verbinding, maar welke? Lijmen is naast lassen, solderen en mechanisch verbinden één van de vele technieken om materialen aan elkaar te verbinden. Ook combinaties van verbindingstechnieken zijn mogelijk: de zogenaamde hybride verbindingen. Ontwerper en constructeur staan iedere keer weer voor de keuze van een verbindingstechniek. Bij de keuze van een techniek spelen vele overwegingen een rol: eisen aan het product, aan de verbinding, het materiaal en economische afwegingen (figuur 1.1). Figuur 1.1 Overwegingen bij keuze verbindingstechniek. Bron [1] Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 4 van 64

5 1.2 Definitie lijmen Lijmen is het bevestigen van twee delen aan elkaar met behulp van een niet-metallische tussenstof die zich hecht aan het oppervlak van beide delen (adhesie) en die ook zelf voldoende sterkte bezit (cohesie). Deze tussenstof is lijm. De lijm wordt meestal in een relatief dunne laag aangebracht en gaat over van een vloeibaar of plastisch stadium in een verharde toestand. Bron [1] 1.3 Voordelen van lijmen t.o.v. andere verbindingstechnieken Bron [1] Technische voordelen - Lijmverbindingen zijn ononderbroken verbindingen. - Lijmverbindingen zorgen voor gelijkmatige spanningverdeling in de verbinding, dit resulteert in een hoge vermoeiingssterkte. - Mogelijkheid tot het verbinden van ongelijksoortige materialen. - Elektrolytische spleetcorrosie wordt voorkomen, doordat de verbindingen vloeistof- en vaak ook gasdicht zijn. - Mogelijkheid tot elektrisch of thermisch geleidende of isolerende verbindingen. - Lijmverbindingen zijn trillingdempend. Vormgevings voordelen - De verbindingen zijn vaak onzichtbaar. - Verbinden van zeer dunne materialen en kleine onderdelen is mogelijk. - De ontwerpmogelijkheden worden vergroot. Economische voordelen - Besparingen in de ontwerp- en constructietijd. - Wanneer de lijm de juiste spleetvullende eigenschappen heeft kunnen de maattoleranties minder streng zijn. - Lagere onderhoudskosten door verhoging van de duurzaamheid en betrouwbaarheid van de constructie. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 5 van 64

6 1.4 Nadelen van lijmen t.o.v. andere verbindingstechnieken Bron [1] Technische nadelen - Achteraf is de verkregen hechting lastig niet-destructief te controleren. - Over het algemeen zijn de verbindingen moeilijk demonteerbaar. - Er moet een droog- of verhardingstijd in acht worden genomen. - De sterkte van de lijmverbinding, als constructie-element is vooraf moeilijk te berekenen. Economische nadelen - Extra tijd en kosten voor apparatuur t.b.v. voorbehandeling van oppervlakken. - Kosten m.b.t. veiligheid, arbeidsomstandigheden en milieu. 1.5 Invloed De meest ideale lijmverbinding ontstaat wanneer tegelijkertijd met de verschillende aspecten van het lijmproces rekening wordt gehouden. Alle aspecten beïnvloeden elkaar, zie figuur 1.2. Figuur 1.2 Keuze lijmtechniek, diverse beïnvloedingsfactoren. Bron [1] Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 6 van 64

7 2. Markt 2.1 Grootte markt Tabel 2.1 geeft een idee van de grootte van de lijmen en kitten markt in Europa. De Benelux beslaat met 135,7 duizend ton aan lijmen in 2007 slechts 5 à 6 % van de totale Europese lijmmarkt. Deze hoeveelheid staat voor een waarde van 319,1 miljoen euro. Verwacht wordt dat de hoeveelheid in 2010 gestegen zal zijn met 2,4 %. Vraag naar lijmen en kitten in Europa en de Benelux Europa Benelux Europa Benelux Lijmen (1.000 ton) , ,7 Lijmen (mil. ) , ,6 Kitten (1.000 ton) , ,7 Kitten (mil. ) , ,3 Tabel 2.1 Vraag naar lijmen en kitten in Europa en de Benelux. Bron [2] 2.2 Vraag naar lijmen per marktsegment De grootste marktsegmenten waarin lijmen worden gebruikt zijn: papier en karton, bouw en civiele techniek, montage en assemblage en consument/diy (Do it yourself), zie ook tabel 2.2. Lijmen per marktsegment Benelux ton Papier en karton Transport Schoen- en lederwaren Consument/ DIY Bouw en civiele techniek Hout Montage en assemblage Tabel 2.2 Vraag naar lijmen per marktsegment in de Benelux. Bron [2] Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 7 van 64

8 2.3 Vraag naar lijmen per productcategorie Dispersies, emulsies, smeltlijmen, op oplosmiddel gebaseerde lijmen en reactieve lijmen zijn de lijmsoorten waar de meeste vraag naar is (tabel 2.3). Lijmen per productcategorie Benelux ton Natuurlijke polymeer lijmen Dispersies en emulsies Smeltlijmen Oplosmiddel gebaseerde lijmen Reactieve lijmen Lijmen op waterbasis Overige Tabel 2.3 Vraag naar lijmen per productcategorie in de Benelux. Bron [2] 2.4 Toepassingen Bron [10] Enkele voorbeelden van producten waar lijmen in worden toegepast: Figuur 2.1 JCB cabine Contactlijmen - Lijmen van rubbermatten in een JCB cabine (figuur 2.1) Cyanoacrylaatlijmen (snel- of seconde lijmen) - Lijmen van nylon Pulley Wheels (figuur 2.2) in een lichtgewicht schakelmechanisme van een rolstoel. - Verbinden van ABS kunststofdelen in drinkwatersystemen (figuur 2.3). Figuur 2.2 Nylon Pulley Wheels Epoxy lijmen - Kurk aan plastic dop lijmen voor de sluiting van flessen (figuur 2.4). - Bevestigen van PA ringen in een RVS transport plaat van ijscups (figuur 2.5). - Verlijmen van borsteltjes voor gebruik bij tandarts- en mondhygiënistepraktijken met een warmuithardende epoxy. - Verlijmen van onderdelen t.b.v. een bloedverwarmer. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 8 van 64

9 - Verlijmen van aluminium strip op rubberen mantel van een drukpers. Figuur 2.4 Lijmen van kurk aan dop Figuur 2.6 Afdichten van lamphouder Figuur 2.3 Drinkwatersysteem Figuur 2.5 Bevestiging van PA ringen in RVS transport plaat voor ijscups Siliconenlijmen - Afdichten van een lamphouder m.b.v. een siliconenkit (figuur 2.6). - Afdichten en verbinden van ABS eindschot aan RVS t.b.v. een lekbak van een koffiemachine d.m.v. een siliconenkit. - Afdichten en verbinden van PA 66 GF35 delen (Throttle body voor diesel motoren) (figuur 2.7). Figuur 2.8 Verbinden van onderdelen van een scheidingswand Figuur 2.7 Afdichten en verbinden van delen van motoren Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 9 van 64

10 MS Polymeren - Lijmen en afdichten van een ABS huis voor een afstandbediening. - Verbinden van PMMA en PA 6 voor transparante scheidingswand Figuur 2.9 Afdichten draadverbindingen in een hydromassage bad (figuur 2.8). - Afdichten van draadverbindingen in een hydromassage bad (figuur 2.9). In bijlage 1 wordt een mindmap weergegeven van markten en producten waarin lijmen worden toegepast. 3. Industrie 3.1 Leveranciers In bijlage 2 is een lijst met nationale en internationale leveranciers van lijmen te vinden. Voor sommige leveranciers is lijmen de core business, voor anderen één van de diverse productgroepen. 3.2 Praktijkvoorbeeld: lijmen in de automotive industrie (Corus) Bron [3] Het gebruik van structurele lijmverbindingen in de automotive industrie is, vooral in Duitsland, sterk in opmars. De belangrijkste reden die het gebruik van structurele lijmverbindingen in de automotive industrie tegenhield was het gebrek aan vertrouwen in de duurzaamheid van lijmverbindingen. Een auto wordt immers jarenlang blootgesteld aan allerlei weersinvloeden (regen, zouten, enz.). Met de komst van de crash durable adhesives in de jaren 90 is het vertrouwen in de duurzaamheid van lijmverbindingen toegenomen. Crash durable adhesives zijn lijmen die erg goede eigenschappen hebben voor de veiligheid. Ze zijn gewicht reducerend, hebben een erg goede vochtbestendigheid en corrosie bescherming. Op basis van de inmiddels opgedane ervaring stellen de lijmleveranciers dat een levensduur van dertig jaar haalbaar moet zijn. De voornaamste redenen om lijmverbindingen toe te passen zijn: - Het vergroten van de stijfheid van de auto, welke bepalend is voor de rijeigenschappen. - Kosten: lijm- en hybride verbindingen scoren gunstig in vergelijking met veel andere verbindingstechnieken. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 10 van 64

11 De interesse van Corus in lijmverbindingen heeft vooral betrekking op het begrijpen van de invloed van het materiaal (mechanische eigenschappen, oppervlakte conditie) op de kwaliteit van de verbinding. Figuur 3.1 Mercedes S-Klasse Serie 220: in 1998 past Mercedes constructieve verlijmingen toe in de carrosseriebouw Bron: Corus over lijmen: Een lijm is eigenlijk niets meer dan een kunststof en heeft slechts een beperkte treksterkte. Voor een sterke lijmverbinding is dus een voldoende grote overlaplengte noodzakelijk. Uit onderzoek is gebleken dat de verbindingssterkte toeneemt met de overlaplengte (figuur 3.2). Uiteindelijk wordt de sterkte van het basismateriaal benaderd. Voor staalsoorten met een extreem hoge sterkte is daar wel een vrij grote overlap voor nodig. Figuur 3.2 Overlaplengte: des te groter de overlaplengte, des te groter de verbindingssterkte 4. Technologie 4.1 Lijmindelingen Bron [1] In de praktijk worden lijmen vaak op een willekeurige manier ingedeeld. Gesprekspartners gebruiken diverse termen voor hetzelfde lijmtype. Er zijn diverse indelingen in omloop, deze zijn gebaseerd op: Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 11 van 64

12 1. natuurlijke vs. synthetische lijmen 2. functie 3. chemische karakterisering 4. fysische karakterisering 5. aantal componenten 6. wijze van aanbrengen 7. wijze van uitharden 8. verschijningsvorm 9. type oplosmiddel 10. mengvormen 1. Natuurlijke vs. synthetische lijmen Figuur 4.1 Beenderlijm, een natuurlijke lijm, wordt o.a. toegepast bij productie en restauratie van muziekinstrumenten (viool, piano, kerkorgel) en bij restauratie van antieke meubels. Bron [5] - Natuurlijke lijmen: alle lijmen die direct afkomstig zijn van plantaardige of dierlijke oorsprong (zie figuur 4.1), inclusief de natuurlijke gommen en rubbers. Kenmerken: lage prijs, goede kleverigheid, lage sterkte, geringe duurzaamheid. - Synthetische lijmen: alle lijmen die niet onder de natuurlijke lijmen vallen. Het onderscheid wordt langzamerhand steeds vager, met name omdat bijvoorbeeld zetmelen voor zetmeellijmen in toenemende mate gemodificeerd (en dus synthetischer) worden. 2. Functie Hierbij wordt uitgegaan van de functie van de lijm: - Niet-structurele lijmen: geen zware belastingen op de lijmverbinding (verpakkingen). - Structurele lijmen: voor relatief zwaar belaste verbindingen (onderdelen van vliegtuigen of dragende automobielonderdelen). - Geleidende lijmen: gevuld met metaalpoeder, waardoor geleiding van stroom en/of warmte mogelijk wordt. - Borgende lijmen: zorgen er bijvoorbeeld voor dat schroef/moerverbindingen niet lostrillen. 3. Chemische karakterisering Deze indeling is gebaseerd op de kenmerkende chemische groep of verbinding, welke het hoofdbestanddeel vormt van de lijm. Hierbinnen vallen: expoxy s, polyurethanen, acrylaten, polyvinylacetaat, Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 12 van 64

13 ureumformaldehyde, polysulfide, siliconen en dergelijke. 4. Fysische karakterisering - Thermohardende lijm: verhardt bij/door temperatuurverhoging en verweekt niet mee. Vb.: epoxy s, polyesters, polyurethanen. - Thermoplastische lijm: bij temperatuurverhoging wordt de lijm plastisch (verweekt). Vb.: polyvinylacetaten, polyvinylalcoholen en acrylaten. Door speciale verharders of vernetters kunnen deze wel een thermohardend karakter krijgen. - Elastomere lijm: rubberachtig met een hoge flexibiliteit en relatief lage sterkte. Vb.: contactlijmen, polysulfides, ééncomponent flexibele polyurethanen en siliconenlijmen. 5. Aantal componenten - Eencomponentlijm: deze lijm bestaat uit slechts één op te brengen component. De tweede component die noodzakelijk is voor de reactie, wordt meestal uit de omgeving gehaald (zuurstof en vocht). - Tweecomponentenlijm: hierbij komt de lijmverbinding tot stand als er twee componenten, om de reactie te starten, met elkaar in contact worden gebracht. 6. Wijze van aanbrengen Diverse methoden van aanbrengen worden gehanteerd: versproeibare lijmen, aanbrengen met kwast of spatel, film, tape, kleefband, smeltlijm, walsen, gieten, stempelen, zeefdrukken, aanbrengen met lijmpistool, enz. 7. Wijze van uitharden Uitharden: het verharden van de lijm door bijv. een chemische reactie, verdamping van oplosmiddel of stollen. Verharding van lijm kan plaats vinden onder invloed van temperatuurverhoging, harders/initiators, straling (bijv. UV-licht), vocht, zuurstof, op een drager of als film, contactdruk, smelten en stollen, verdampen van oplosmiddel of door zelf als oplosmiddel te werken. - Koudhardende lijm: gaat zonder temperatuurverhoging na aanbrengen over in verharde toestand. - Warmhardende lijm: een lijm die na temperatuurverhoging uithardt. Zie tabel 4.1 voor een overzicht. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 13 van 64

14 Koudhardende lijmen Tweecomponentenlijm Vochtuithardende lijmen Anaërobe lijmen Cyanoacrylaatlijmen Acrylaatlijmen Warmhardende lijmen Eencomponent-epoxylijmen Ureumformaldehyde lijmen Fenollijmen Polyurethanen Tabel 4.1 Koudhardende en warmhardende lijmen 8. Verschijningsvorm De vorm van aanlevering speelt hierbij een rol: vloeibaar, pasteus, vast (poeder of korrel), film of op tape. Hieronder wordt ook de indeling gemaakt in dispersielijm, oplosmiddellijm en smeltlijm. 9. Type oplosmiddel Deze indeling maakt onderscheid tussen oplosmiddelgedragen (solventbased) en watergedragen (water-based) lijmtypen. 10. Mengvormen Er zijn steeds meer lijmen op de markt die mengvormen zijn van andere lijmen of lijmtypen. 4.2 Soorten lijmen In bijlage 3 wordt uitgebreid ingegaan op de diverse soorten lijmen: - Dispersielijmen - Smeltlijmen - Contactlijmen - Oplosmiddellijmen - Dubbelzijdig kleefband - No-mix acrylaatlijmen - Anaërobe lijmen - Cyanoacrylaatlijmen (snel- of seconde lijmen) - Epoxy lijmen - Polyurethaanlijmen - PVC-plastisolen - Ureumformaldehydelijmen - Fenol-/resorcinolijmen Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 14 van 64

15 - Siliconenlijmen - Anorganische lijmen - MS Polymeren - Primers en bindmiddelen voor rubber/metaalverbindingen Deze indeling is vooral gebaseerd op de wijze van uitharden. Bron [1] 4.3 Toeslagstoffen In bijlage 4 wordt een overzicht gegeven van mogelijke toeslagstoffen. 4.4 Lijmkeuze Belangrijke factoren bij de lijmkeuze Al in de ontwerpfase moet rekening worden gehouden met de lijmkeuze. Bij deze keuze spelen een aantal belangrijke factoren een rol. De stappen die genomen moeten worden zijn als volgt: - Lijst van eisen opstellen waaraan de constructie/verbinding dient te voldoen. Eisen kunnen zijn: o Sterkte van de lijm: hoeveel kracht moet overgedragen worden. o Materiaal waarop gelijmd moet worden: welke en wat zijn noodzakelijke voorbehandelingen? o Omgevingscondities waarin de lijmverbinding moet functioneren: luchtvochtigheid, temperatuurschommelingen, etc. Ook aanraking met stoffen zoals zouten kunnen van invloed zijn. o Andere eisen kunnen zijn: geleiding van lijm, krimpgedrag, spleetvullend gedrag, trillingsdemping, stabiliteit. - Randvoorwaarden stellen aan het productieproces, bijvoorbeeld: o Productiesnelheid. o Uithardingtemperaturen. o Productiestappen na het lijmen die invloed kunnen hebben op de lijmverbinding (bijvoorbeeld puntlassen). o Lijmnaaddikte: een kleine lijmvloei vanuit deze lijmnaad heeft een positieve invloed op de sterkte. - Nagaan in hoeverre eventuele investeringen wel of niet terug te verdienen zijn. Bijvoorbeeld investeringen aan applicatieapparatuur, aanpassing van productieproces en een eventuele winst in de kwaliteit Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 15 van 64

16 van het product. Een objectieve kosten-batenanalyse is dus van belang. In overleg met een deskundige kan zo met deze achtergrondinformatie een goede lijmkeuze worden gemaakt. Bron [4] Keuzetabellen Er zijn diverse keuzetabellen beschikbaar. Er zijn algemene tabellen: - Lijmtypen en hun toepassings- en verwerkingstechnische eigenschappen. Zie bron [1], p Overzicht van de lijmen voor de diverse materiaalcombinaties. Zie bron [1], p. 28. Ook hebben veel lijmproducenten hun eigen keuzetabellen. De één uitgebreider en preciezer dan de ander. De één gedacht vanuit de toepassing (figuur 4.2), de ander vanuit probleem of te verlijmen materialen. Bij de één is de keuzetabel direct online te downloaden, bij de ander aan te vragen en bij weer een ander is het een online applicatie. Van deze laatste is Bison een voorbeeld, deze heeft voor zowel de consument als de professional een lijmadvies applicatie. Figuur 4.2 Keuzetabel van leverancier Jowat gedacht vanuit de toepassing. Bron: Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 16 van 64

17 Benader een lijmspecialist voor een goede lijmkeuze Het advies is om niet alleen een lijmkeuze te baseren op keuzetabellen. Het is slechts een hulpmiddel om in de goede richting te komen. Het is belangrijk om samen met de lijmspecialist van de desbetreffende fabrikant tot een goede lijmkeuze te komen. De lijm van de ene fabrikant kan namelijk anders zijn qua samenstelling dan die van de andere, terwijl het in de basis gelijke lijmen zijn. Ook is de informatie in keuzetabellen vaak redelijk algemeen. Een lijmspecialist zal met zijn ervaring veel gedetailleerder tot een gefundeerde lijmkeuze kunnen komen. 4.5 Voorbehandeling Bron [6], [7], [8], [10], [13] Is voorbehandeling altijd nodig? Of voorbehandeling nodig is, is sterk afhankelijk van de soort lijm die gebruikt wordt, het soort oppervlak en de eisen die gesteld worden aan de lijmverbinding. Als de eisen minimaal zijn, is alleen ontvetten soms al voldoende. Advies is om deze overweging altijd bij de lijmkeuze mee te nemen en de leverancier waarbij de lijm gekocht wordt om advies te vragen Doel van voorbehandeling De belangrijkste redenen voor voorbehandelen van te verlijmen oppervlakken zijn: - Verwijdering of voorkoming van de vorming van oppervlaktelagen welke een zwakke hechting met het onderliggende substraat 1 hebben. - Maximalisering van de mate waarin intermoleculaire contacten plaatsvinden tussen de lijm en het substraat tijdens het lijmproces. - Creëren van een bepaalde oppervlaktestructuur op het substraat. - Bescherming van het substraatoppervlak, totdat met het lijmproces wordt begonnen. - Garanderen dat de adhesie 2 krachten tussen de verschillende overgangen voldoende groot zijn voor het verkrijgen van de geëiste verbindingssterkte en levensduur. 1 Substraat is de ondergrond; in de meeste gevallen het te verlijmen onderdeel. 2 Adhesie is de moleculaire aantrekkingskracht van twee verschillende stoffen. Cohesie is de onderlinge aantrekking van moleculen van één stof. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 17 van 64

18 Figuur 4.3 Cohesie- en adhesiekrachten tussen de verschillende lagen Soorten voorbehandeling Voorbehandelingsmethoden kunnen ingedeeld worden in de volgende groepen: - Mechanische voorbehandeling - Chemische voorbehandeling - Fysische voorbehandeling Ontvetten In het algemeen wordt begonnen met het ontvetten van het substraatoppervlak. Wanneer de eisen aan de lijmverbinding niet hoog zijn, is ontvetten alleen al voldoende. Ontvetten kan door: a. borstelen en/of sproeien en/of afwrijven met een bevochtigde doek (biologisch afbreekbaar reinigingsmiddel of zeepoplossing). b. Een alkalisch afkook ontvettingsbad (sproeien of dompelen), eventueel gevolgd door een elektrolytische ontvetting in een alkalisch bad. Na de ontvetting worden de componenten achtereenvolgens gespoeld in leidingwater en demi-water en vervolgens gedroogd. c. Een combinatie van methode a en b, waarbij methode a als eerste wordt uitgevoerd. d. Voor kleinere oppervlakken: bevochtigde doek met Isopropyl alcohol (IPA), nawrijven met een schone droge doek. Mechanische voorbehandeling Voor een mechanische oppervlaktebehandeling zijn vier algemeen gebruikte systemen: stralen, slijpen, schuren en borstelen. In tabel 4.2 wordt een overzicht gegeven van welk systeem bruikbaar is bij diverse vormen en seriegroottes. Proces: oppervlak ontvetten > opruwen oppervlak door één van de methoden > reinigen oppervlak > verlijmen of beschermen door primerlaag Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 18 van 64

19 Mechanische voorbehandeling bij metalen vorm stralen* slijpen schuren* borstelen werkstuk kleine vlak X X series geprofileerd X X handmatig rondingen X X buizen X grote series vlak X X machinaal geprofileerd X X rondingen X X buizen X X * straal- en schuurmiddel: Aluminium Oxide Silicium Carbide staal roestvast staal brons aluminium gietijzer lood koper messing magnesium hardmetaal titaan Tabel 4.2 Mechanische voorbehandeling van metalen. Bron [6] Doel van een mechanische oppervlaktebehandeling: - verwijdering van zwakke grenslagen; - opruwing van het oppervlak en daardoor een sterkere mechanische verankering; - verhoging van de moleculaire activiteit van het te verlijmen oppervlak door oppervlaktevergroting. Chemische voorbehandeling Voor een chemische oppervlaktebehandeling zijn een aantal mogelijkheden: - etsen; de oppervlaktestructuur van het materiaal wordt aangepast zodat een betere mechanische adhesie wordt verkregen. - beitsen; voor verwijdering van de walshuid of oxiden. Bij het beitsen worden sterke zuren of basen gebruikt, welke vaak ook het materiaal zelf aantasten. Daarom moet de tijdsduur van de behandeling goed worden nageleefd. - anodiseren; vooral toegepast bij aluminiumlegeringen als vervolgbehandeling na beitsen en ter verbetering van de duurzaamheid van de lijmverbinding. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 19 van 64

20 Fysische voorbehandeling Er zijn diverse fysische voorbehandelingstechnieken: corona behandeling, vacuümplasma, atmosferisch plasma, open air plasmamethode en vlambehandeling. Er zijn diverse methoden van plasmabehandeling. Deze worden vooral toegepast bij kunststoffen ten behoeve van het verlagen van de oppervlaktespanning. Daar wordt uitgebreider op ingegaan in Een plasma bestaat uit atomen, moleculen, vrije elektronen en metastabiele deeltjes. Het genereren van plasma kan in lucht plaatsvinden: corona behandeling (figuur 4.4). Ook kan het genereren van plasma plaatsvinden bij gereduceerde druk: vacuümplasma (figuur 4.5). In beide gevallen worden de plasmadeeltjes in hogere atomaire energietoestand gebracht, zelfs zo hoog dat moleculen splitsen in afzonderlijke atomen en dat atomen worden geïoniseerd. Bij de vacuümplasma methode is een vacuümkamer nodig, dit limiteert de toepassing tot kleinere producten. Figuur 4.4 Corona behandelingssysteem. Corona ontstaat als bij voldoende hoge spanning tussen twee geleiders het omringende gas ioniseert. Ionisatie zorgt ervoor dat het substraat gemakkelijker een verbinding met de lijm aangaat. Het oppervlak wordt als het ware geactiveerd. Bron [7] Figuur 4.5 Vacuümplasma behandelingssysteem. Bron [7] Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 20 van 64

21 Figuur 4.6 Atmosferisch plasma behandelingssysteem. Bron [7] Figuur 4.7 Schoonmaken van glas met Open air plasma. Bron [8] Inmiddels is het ook mogelijk te werken onder atmosfeerdruk: atmosferisch plasma (figuur 4.6). Deze techniek kan goed in continue productieprocessen worden toegepast. Andere methoden om een plasma op te wekken zijn: - Open air plasmamethode (figuur 4.7): er wordt een plasma opgewekt in een plasmajet waarmee het oppervlak wordt bestraald (geen vacuümkamer nodig). - Vlambehandeling: brandend gas genereert een lage concentratie plasma. Er zijn meerdere mogelijkheden om een plasma te gebruiken, afhankelijk van het materiaal van de ondergrond en de uiteindelijk te gebruiken lijmsoort. Bijvoorbeeld: - Schoonmaken en etsen. De plasmadeeltjes hebben voldoende energie om een verontreiniging met een laag moleculair gewicht te verwijderen. Het plasma kan ook het substraatoppervlak etsen, dit komt het schoonmaakproces ten goede en verbetert de oppervlaktestructuur. - UV/ozon reiniging. Het oppervlak wordt belicht met kortgolvig UVlicht waarbij de koolstof-koolstof bindingen waaruit organische vervuiling voornamelijk bestaat, worden verbroken als gevolg van een bombardement met de hoge energie lichtquanta. Er vindt geleidelijke oxidatie van de organische vervuiling plaats bij simultane blootstelling aan het instabiele ozon. Primers Doel Belangrijkste redenen voor het toepassen van primers als voorbehandeling op zich of als laatste stap van een voorbehandelingproces zijn: - verbeteren van de lijmverbinding als geheel. In deze categorie zijn primers met diverse functies onder te verdelen in: o Primers die de bevochtiging van de lijm op het susstraat verbeteren. o Primers die worden gebruikt om moeilijk lijmbare materialen toch te kunnen lijmen. o Primers die de duurzaamheid van een lijmverbinding verhogen. - verhogen van de flexibiliteit tijdens het productieproces. Door het Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 21 van 64

22 aanbrengen van een primer op een voorbehandeld oppervlak, als bescherming tegen vervuiling, hoeft het oppervlak niet meteen te worden gelijmd. Soorten Primers Hoofdgroep Subgroep Geschikt voor Silaanprimers Glas, silicium, koper-, staal-, aluminium- en titaniumlegeringen Overige primers Organische titanaten Kunststoffen Organische zirkonaten Kunststoffen Organische Kunststoffen zirkoniumaluminaten Chroomcomplexen Aluminiumfolie Mercapto-esters Staal Benzotriazolen Koper, zilver, cadmium Tabel 4.3 Soorten primers. Bron [6] Voorbehandeling van kunststoffen Voorwaarden voor goede lijmverbinding bij kunststoffen Minimale voorwaarden voor een goede lijmverbinding is de bevochtiging en een goede verspreiding van de lijm over het oppervlak. Hier is een voldoende hoge oppervlakte energie voor nodig. Ter vergelijking: Oppervlakte energie van kunststoffen: < 100 mj/m² Oppervlakte energie van metalen: > 500 mj/m² Door de hogere oppervlakte energie van metalen gaat de verspreiding van lijm bij metalen veel makkelijker. Daarom moet geprobeerd worden het oppervlak van kunststoffen te oxideren d.m.v. voorbehandeling om zo de oppervlakte energie te verhogen. De mate van bevochtiging kan worden bekeken door middel van een waterdruppeltest of met vloeistoffen met een gedefinieerde oppervlaktespanning (figuur 4.8 t/m 4.10). De hoek waaronder de druppel op het oppervlak ligt bepaalt of de bevochtiging voldoende is. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 22 van 64

23 Figuur 4.8 Druppeltest met onbehandeld en behandeld oppervlak. Bron [7] Figuur 4.9 D.m.v. een waterdruppeltest kan worden bekeken of de bevochtiging voldoende is en daarmee of het lijmvlak voldoende is voorbehandeld. Bron [9] en [10] Figuur 4.10 De hoek waaronder een druppel op het oppervlak ligt helpt te bepalen of de oppervlakte behandeling voldoende is. Bron [9] en [10] Tijdens de voorbehandelingen zijn er vele variabelen die invloed kunnen hebben op de hechtsterkte, zoals afstand, behandelingstijd en type Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 23 van 64

24 instrument. Voor het kiezen van de juiste voorbehandelingsmethode is het aan te bevelen om vooraf een aantal testen uit te voeren om zo inzicht te krijgen in de meest optimale behandeling. Kunststoffen met relatief hoge oppervlakte energie: mechanische voorbehandelingsmethoden: opruwen van het oppervlak d.m.v. schuren of stralen (bijvoorbeeld bij epoxy). Kunststoffen met relatief lage oppervlakte energie: fysische voorbehandelingsmethoden: vlam behandeling, corona, UV/ozon, vacuüm plasma, atmosferisch plasma (open air plasma) Keuze voorbehandelingsmethode In bijlage 5 staat een tabel die kan helpen bij het maken van de juiste voorbehandelingsmethode. In bijlage 7 is een mindmap te vinden met welke voorbehandelingsmethode toe te passen is per soort materiaal. 4.6 Aanbrengen van lijmen Bron [1] Voor het maken van een lijmverbinding bestaan vele technieken en gereedschappen. Er is een indeling te maken in twee groepen: handmatig en automatisch. Voordelen handmatig aanbrengen - Geschikt voor kleinere series - Flexibiliteit - Eenvoudige bewerking Voordelen automatisch aanbrengen - Geschikt voor massaproductie - Snel en precies proces - Gelijkblijvende hoeveelheid en kwaliteit Nadeel van automatisch aanbrengen zijn de hogere kosten door duurdere gereedschappen, kosten voor onderhoud en bijscholing van de medewerker. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 24 van 64

25 Factoren die aanbrengtechniek bepalen De manier van aanbrengen van de lijm hangt af van: - het product dat moet worden gelijmd: formaat, aantallen, kwaliteitseisen en vervolgproces - de leveringsvorm van de lijm: vloeibaar, pasta, vast, één- of meercomponenten - milieu eisen en normen. Aanbrengen van vloeibare lijm Mogelijke technieken hiervoor zijn: kwasten, strijken, gieten, dompelen, drukken, spuiten, hand- en luchtdrukbekrachtigde cartouchepistolen, automatische hoge-drukpistolen, lijmrollen en walsen en meng- en/of doseerapparaten. Aanbrengen van lijm in vaste vorm Deze lijmen worden geleverd als - lijmfilm: aanbrengen kan door (na in vorm gesneden of geknipt te zijn) het verwijderen van de eerste laag beschermfolie, de film op het oppervlak te leggen en vervolgens de beschermfolie aan de andere zijde te verwijderen en het andere te verlijmen deel aan te brengen. - poeder, staaf of pil voor verwarmde oppervlakken: geschikt voor series bij kleinere lijmoppervlakken. Druppelvormig doseren door bijvoorbeeld de lijm in pilvorm uit een verhittingskoker te laten vallen of de staaf over het verwarmde oppervlak te strijken, zijn mogelijkheden voor het gebruik van dit soort lijmen. Totstandkoming lijmverbinding Bij het tot stand komen van de lijmverbinding (het bereiken van de cohesiesterkte van de aangebrachte lijmnaad tijdens de verharding) spelen de verhardingsdruk, verhardingstemperatuur en de verhardingstijd een belangrijke rol. 5. Ontwerprichtlijnen lijmverbindingen Bron [9] Het doel van een optimaal ontwerp van een lijmverbinding is het bereiken van een zo n gelijkmatig mogelijke verdeling van de spanning. Daarom is een goed inzicht in hoe spanning verdeeld wordt over een Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 25 van 64

26 verbinding waarop kracht wordt uitgeoefend van belang. Richtlijnen voor het ontwerpen van een goede lijmverbinding 1. Minimaliseer afpel- en splijtbelasting. 2. Maximaliseer het lijmoppervlak 3. Optimaliseren van elkaar overlappende verbindingen 1. Minimaliseer afpel- en splijtbelasting In figuur 5.1 is aan de curven van de spanningsverdeling te zien dat afpel- en splijtbelastingen zoveel mogelijk moeten worden voorkomen. In figuur 5.2 worden een aantal ontwerpoplossingen gegeven. 2. Maximaliseer het lijmoppervlak Bij een te klein lijmoppervlak wordt er teveel afpel- of splijtbelasting uitgeoefend. De stijfheid van de onderdelen en de lijm zijn van invloed op de faalbelasting van de lijm. Hoe stijver een onderdeel, hoe minder de sterkte van de verbinding wordt beïnvloed door de vorm van de verbinding. Zie ook figuur 5.3. Figuur 5.1 Soorten belasting en spanningsverdeling over de lijmlaag. Bron [9] Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 26 van 64

27 Figuur 5.2 Afpelbelastingen en ontwerpoplossingen. Bron [9] Figuur 5.3 Belastingen op gelijmde samenstellingen. Hoe groter het lijmoppervlak, hoe beter. Bron [9] Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 27 van 64

28 3. Optimaliseren van elkaar overlappende verbindingen - Vermijd excentrische krachten. Er zijn verscheidene mogelijkheden om de negatieve invloed van een buigmoment veroorzaakt door excentrische krachten op de verbindingsnaad te minimaliseren, zie figuur Het vergroten van de breedte van de verbinding. Met het vergroten van de breedte van de verbinding verandert de verdeling van de schuifspanning niet. Daarmee wordt de faalbelasting van overlapverbindingen in dezelfde mate vergroot als dat de breedte van de verbinding toeneemt. - Optimaliseer de overlap van de verbinding. De faalbelasting neemt niet recht evenredig toe met de lengte van de verbinding of het lijmoppervlak. Door de lengte van de overlap te vergroten vermindert de gemiddelde waarde van de schuifspanning, maar de faalbelasting neemt onevenredig toe. Als grotere verbindingsoppervlakken nodig zijn om de belasting te dragen, dan is het beter de verbindingsbreedte te vergroten dan de verbindingsoverlap. - Dikte van de lijmverbinding. Een dikkere lijmverbinding geeft makkelijker toe aan schuifspanning. De extra dikte verdeelt de schuifspanning over een grotere lengte, waardoor er minder piekspanning op de lijm wordt uitgeoefend. Dit resulteert in minder concentratie van spanning. Figuur 5.4 Mogelijke oplossingen voor het oplossen van problemen veroorzaakt door excentrische krachten. Bron [9] Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 28 van 64

29 6. Veiligheid 6.1 Algemene maatregelen bij werken met lijmen Met de volgende maatregelen moet rekening worden gehouden tijdens het werken met lijmen (dit is afhankelijk van soort lijm): - Afzuigen van vrijkomende dampen. - Persoonlijke bescherming: veiligheidsbrillen, handschoenen en beschermende kleding. - Bij opslag: niet plaatsen in direct zonlicht of bij warmtebronnen, voldoende ventilatie, bij voorkeur in een afsluitbare ruimte. - Werkplek: niet eten, drinken of roken, schoonhouden van de werkplek, gemorste lijm z.s.m. verwijderen. - EHBO: EHBO-materialen beschikbaar stellen (o.a. oogspoelflessen), direct frisse lucht bij inhaleren van lijmdampen, bij EHBO-zaken: hulp inroepen van gediplomeerd EHBO er en bij twijfel contact opnemen met een arts. Dit zijn slechts enkele algemene maatregelen voor het werken met lijmen. Het is aan te bevelen altijd per lijm type of merk na te gaan welke voorschriften en eisen van belang zijn. 6.2 Wet- en regelgeving Bij het werken met lijmen moet goed rekening worden gehouden met wet- en regelgeving. In deze paragraaf worden de belangrijkste wet- en regelgevingen behandeld Arbeidsomstandighedenwet De Arbowet beschrijft de rechten en plichten van werkgever en werknemer op het gebied van de arbeidsomstandigheden. Sinds 1 januari 2007 hanteert de overheid een nieuwe arboaanpak. Werkgevers en werknemers hebben meer verantwoordelijkheid en meer mogelijkheden gekregen om samen het arbeidsomstandighedenbeleid binnen de sector of de onderneming in te vullen en op deze wijze de veiligheid en gezondheid op de werkvloer te verbeteren. Voor meer informatie over de Arbowet, zie: Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 29 van 64

30 6.2.2 REACH REACH is de nieuwe Europese regelgeving (sinds 1 juni 2007) voor chemische stoffen die in de Europese Unie geproduceerd of geïmporteerd worden. REACH staat voor: Registratie, Evaluatie, Autorisatie en beperkingen van CHemische stoffen. Bedrijven die chemische stoffen produceren, verwerken of doorgeven aan klanten moeten informatie geven aan hun klanten en leveranciers over de stoffen en hun gebruik om een veilig gebruik te bevorderen. Voor meer informatie over REACH, zie: EU-GHS Het Globally Harmonised System (GHS) is een nieuw wereldwijd systeem voor de indeling en etikettering van chemische stoffen en mengsels op basis van hun gevaareigenschappen. Dit systeem is vastgesteld door de Verenigde Naties. Voor de invoering van de regels over het leveren en het gebruik van chemische stoffen in de Europese Unie stelt de Europese Commissie een nieuwe Europese verordening op (EU-GHS). Voor meer informatie over GHS, zie: EU-GHS-etikettering EU-GHS vervangt na een overgangsperiode de oude richtlijnen over indeling en etikettering van stoffen en mengsels (Stoffenrichtlijn 67/548/EG en Preparatenrichtlijn 1999/45/EG). EU-GHS-etikettering bevat de volgende elementen: Figuur 6.1 Pictogram volgens Stoffenrichtlijn (oude systeem) Figuur 6.2 Pictogram volgens EU-GHS (nieuwe systeem) - Eén of meer pictogrammen. Voorheen waren dit zwarte symbolen op een oranje achtergrond (figuur 6.1). Tegenwoordig zijn dit zwarte symbolen op een witte achtergrond en met een rood kader (figuur 6.2) - Een signaalwoord: gevaar of waarschuwing, afhankelijk van de gevarencategorie van de stof. - Gevarenaanduidingen: de H(azard)-zinnen. Deze beschrijven de risico s van de stof. Voorheen waren dit R(isk)-zinnen. - Voorzorgsmaatregelen: de P(recautionary)-zinnen. Deze geven veiligheidsvoorschriften voor het omgaan met de stof. Er zijn vijf soorten veiligheidsvoorschriften: algemeen, preventie, respons, opslag en afval. De P-zinnen vervangen de S(afety)-zinnen. Voor zuivere stoffen zijn de nieuwe aanduidingen op de etiketten verplicht vanaf 1 december Voor mengels is dit vanaf 1 juni Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 30 van 64

31 Voor meer informatie over: - EU-GHS-etikettering, zie: - Tijdlijn overgangsperiode, zie: - Pictogrammen, zie bijlage 6 - H- en P-zinnen, zie bijlage III en bijlage IV van de EU-GHS verordening: Veiligheidsinformatiebladen Leveranciers van gevaarlijke stoffen of producten met gevaarlijke stoffen zijn verplicht een veiligheidsinformatieblad (VIB te leveren van hun producten. Op een VIB is te vinden welke gevaren het product met zich meebrengt en hoe deze gevaren zijn te voorkomen en te beheersen in geval van ongelukken. Veel bedrijven stellen tegenwoordig de veiligheidsinformatiebladen van hun producten ook ter beschikking op hun website. Het VIB (in Engels: Safety Data Sheet, afgekort: SDS) wordt specifiek gebruikt voor het Europese systeem van veiligheidsinformatiebladen. Deze is grotendeels gelijk aan het Amerikaanse systeem van Material Safety Data Sheet (MSDS). Een ander veiligheidsinformatieblad is de International Chemical Safety Card (ICSC). Deze geeft veiligheids- en gezondheidsinformatie over een aantal chemische stoffen Werkplekinstructiekaart Een werkplekinstructiekaart (WIK) is een praktische samenvatting van de belangrijkste informatie van het uitgebreidere VIB. Een WIK is een kort overzicht (van maximaal 1 A4) met informatie die de werknemer moet weten over een gevaarlijke stof: mogelijke gezondheidsschade en wat gedaan moet worden om dit te voorkomen. WIK s worden op de werkplaats opgehangen of meegenomen naar projecten op locatie. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 31 van 64

32 Bronnen & literatuur [1] Lankreijer, R.M., Logtenberg, E.H.P., Kwakernaak, A., Poulis, J.A., Regt de, P.A. (2008). Lijmen algemeen, VM 86. Zoetermeer: Vereniging FME-CWM [2] FEICA (2008). The European Adhesives and Sealants Market A Quantitative Demand Analysis and Trend Forecast. Frankurt am Main (DL): CHEM Research GmbH [3] Vrenken, J. (Corus, 2009). Lijmen in de Auto Industrie. De trend in het gebruik van structurele lijmverbindingen. Themadag: Lijmverbindingen in breed perspectief 23 september Eindhoven: Mikrocentrum. [4] Poulis, H. Lijmverbindingen. Belangrijke facetten van het ontwerpproces. Lastechniek, december 2005, pp [5] Eugster, S. (2008). Beenderlijm. [6] Kaasschieter, C.C.J., Sluis van der, H.H., e.a. (2008). Lijmen van metalen. VM 87. Zoetermeer: Vereniging FME-CWM [7] [8] [9] Reis, P., Grundmüller, S. (1998). Loctite Worldwide Design Handbook. München (DL): Loctite. [10] Nefs, R. Innovaties in kunststofverlijming. Henkel [11] Lankreijer, R.M., Logtenberg, E.H.P. (1991). Lijmen van kunststoffen, VM 88. Zoetermeer: Vereniging FME-CWM [12] Kaasschieter, C.C.J., Sluis van der, H.H., e.a. (2008). Keuren van lijmen en lijmverbindingen. VM 89. Zoetermeer: Vereniging FME-CWM [13] Wegman, R.F. (1989). Surface preparation techniques for adhesive bonding. Ledgewood, New Jersey: Adhesion Associates. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 32 van 64

33 Bijlage 1 Toepassingen van lijmen (Markt & Product) Bron: Lijmleveranciers. Voor een overzicht, zie bijlage 2.

34 Bijlage 2 Nationale en internationale lijmleveranciers Bron: Vereniging Nederlandse Lijmindustrie (VNL). Contactgegevens van de diverse leveranciers zijn op de websites te vinden. Bedrijf Website Omschrijving Avebe Adhesives Producent en leverancier van oplossingen op zetmeelbasis voor voedings-, papier-, bouw-, textiel-, kleefstoffen- en diervoedingsindustrieën. Diverse groene lijmsooorten, voor o.a. aluminiumfolie, papieren zakken, kartonnen kokers, behang en billboard posters. Bison International Groot assortiment lijmen voor zowel consument als professional. Lijmwijzer op de website Bostik BV Lijmen voor o.a. non woven disposable producten, automotive en transport industrie, flexibele verpakkingsindustrie, tapes en labels, isolerend glas, textiel, leer, schoenen, meubels en elektronica. Collall BV Fabrikant van lijmen, verven, inkten, hobby- en schoolproducten. Diverse lijmsoorten, o.a. alleslijm, houtlijm, boekbinderslijm, textiellijm, vernislijm, zelfklevende tapes en plakgum. Eurovite Nederland BV Foby zijn door Eurovite zelf geproduceerde tegellijmen en voegmortels. Forbo Adhesives NL BV Lijmen voor in hout- en meubelindustrie, verpakkingen, transport, automotive, caravans en campers, textiel, schoenen en leer. Ook voor vloeren: tegels, vloerbedekking en parket. Forbo Eurocol BV Gespecialiseerde tak van Forbo in tegellijmen, voegen gegalisatiemiddelen en daarbij behorende hulpmiddelen. Daarnaast ook een serie lijmen voor vloerbedekking en wandbekleding. Frenken Fabrieken BV Professioneel specialist op het gebied van lijmen, vullen, sealen en lakken. Houtlijmen, constructielijmen, contact- en montagelijmen. Lijmwijzer op de website HB Fuller Benelux BV Lijmen voor consument en professional. Wereldwijde producent van lijmen, seals, verven en andere Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 34 van 64

35 speciale chemische materialen. Henkel Nederland BV Kleefstoffen, afdichtingsmiddelen en producten voor oppervlaktebehandeling voor consument, professional en industriële toepassingen. Jowat Industriële lijmen, voor o.a. meubelproductie, houtverwerkende industrie, papier- en verpakkingsindustrie, grafische industrie, gestoffeerde meubelen, matrassen, schuim, textiel, automotive, bouw, constructie en montage. Kiesel Benelux Producent van lijmsystemen voor tegels, natuursteen, vloerbedekking en parket. Mapei Benelux NV Producent van lijmen voor de bouw, o.a. keramiek, hout- en vloerbedekking, parket, industriële vloeren, hulpstoffen voor beton, wandbekleding. Omnicol Nederland BV Groot assortiment professionele lijmen voor in de bouw: constructieve lijmen, tegellijmen, voeg- en egaliseermortels, voorbehandelingen, toeslagmiddelen en kitten. Paramelt BV Assortiment lijmen voor papier- en kartonindustrie, constructies en labels. SABA Dinxperlo Internationale toeleverancier van lijmen en kitten voor professionele toepassingen. Specialist op gebied van lijmen voor schuimdelen en kitten voor de bouw, marine, transport, milieu & infrastructuur. Schönox GmbH Lijmen voor tegel-, vloer- en parkettechniek. Soudal SA Fabrikant van siliconen, lijm, PU schuim en ander producten voor bouw, industrie en Doe-Het-Zelf. Diverse lijmen, o.a.: hout-, constructie-, montage-, contact-, seconden- en parketlijmen. Tweha BV Lijmsystemen voor bouw en industrie. Lijmen voor o.a. steenachtige materialen, glas en metalen. Unipro BV Lijmen en egalisaties voor vloer- en wandbekleding. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 35 van 64

36 Bijlage 3 Soorten lijmen Bron: Lankreijer, R.M., Logtenberg, E.H.P., Kwakernaak, A., Poulis, J.A., Regt de, P.A. (2008). Lijmen algemeen, VM 86. Zoetermeer: Vereniging FME-CWM 3.1 Dispersielijmen (ook wel witte lijmen genoemd) Beschrijving Dispersielijmen bestaan uit een kunsthars die is gedispergeerd in water. Meest gebruikte kunstharsen zijn: polyvinylacetaat, acrylaat, PUR en afleidingen daarvan. Uitharding geschiedt door het onttrekken van het dispersiewater aan de lijm. Dispersielijmen Voordelen Gemakkelijk te verwerken Relatief goedkoop Nadelen Tenminste één van de ondergronden moet poreus zijn Minder goed bestand tegen warmte Sterkte is relatief gering Metaal kan, door de inwerking van water, gaan corroderen Toepassing Houtverwerkende-, textiel-, papier-, kartonnage- en verpakkingsindustrie. Ook steeds vaker in bekledingsindustrie (meubels en automotive) i.v.m. milieu-eisen ter vervanging van oplosmiddelhoudende lijmen. Ontwerpcriteria Eén van de te lijmen delen moet vocht kunnen opnemen of doorlaten (i.v.m. onttrekken dispersiewater aan lijm). Niet geschikt voor hoge statische belastingen. Temperatuurbestendigheid is max. 100C. Deze kan worden verhoogd door vernetters. Tijdens uitharding moet druk uitgeoefend worden op de te lijmen delen. Te verlijmen materialen Hout, papier en textiel. Zowel onderling als op andere ondergronden zoals metaal, kunststof en isolatiemateriaal. Ook geschikt voor poreuze keramiek. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 36 van 64

37 Oppervlaktebehandeling Eisen: oppervlakken moeten vetvrij zijn. Speciale voorbehandeling: apolaire kunststoffen zoals PP, siliconen rubbers en PTFE (Teflon). Aandachtspunten bij verwerking De applicatie mag niet op koude oppervlakken plaatsvinden. Veiligheid en hygiëne Gangbare dispersielijmen: geen speciale eisen. Bij gebruik van speciale toevoegingen om via chemische bindingen extra sterkte te geven, is extra aandacht vereist i.v.m. giftigheid, gevoeligheid van de huid en corrosieve eigenschappen. 3.2 Smeltlijmen Beschrijving De in vaste vorm aangeleverde smeltlijmen worden door verhitting vloeibaar gemaakt om ze te verwerken. Uitharding vindt plaats door afkoeling van de vloeibare lijm. De verbinding is na afkoeling direct op sterkte. Smeltlijmen Voordelen Harden zeer snel uit (enkele seconden) Goede waterbestendigheid Nadelen Lage temperatuurbestendigheid (i.v.m. smelten) Geringe oplosmiddelbestendigheid Metalen moeten meestal worden voorverwarmd voor goede bevochtiging en vloei over het oppervlak Toepassing Daar waar snelle uitharding gewenst is. En op oppervlakken die ondoorlaatbaar zijn voor water of oplosmiddelen. Ontwerpcriteria Lijmverbinding is snel te produceren. Eigenschappen bij hoge belasting en hogere temperatuur zijn beperkt i.v.m. kruip. Werkdocument Lijmen (versie 1.4) 37 van 64