GUIDE DES SOURCES DE LA PREMIÈRE GUERRE MONDIALE EN BELGIQUE ARCHIEVENOVERZICHT BETREFFENDE DE EERSTE WERELDOORLOG IN BELGIË VOL.

Transcriptie

1

2 GUIDE DES SOURCES DE LA PREMIÈRE GUERRE MONDIALE EN BELGIQUE ARCHIEVENOVERZICHT BETREFFENDE DE EERSTE WERELDOORLOG IN BELGIË VOL. 2

3 ALGEMEEN RIJKSARCHIEF STUDIES OVER DE EERSTE WERELDOORLOG ARCHIVES GÉNÉRALES DU ROYAUME ÉTUDES SUR LA PREMIÈRE GUERRE MONDIALE 17 Recherche effectuée grâce à un financement accordé par le SPP Politique scientifique dans le cadre des Actions de recherche dans les établissements scientifiques fédéraux (MO/32/015) Onderzoek gefinancierd door de POD Wetenschapsbeleid in het kader van de Actie tot stimulering van het onderzoek in de federale wetenschappelijke instellingen (MO/32/015) ISBN : Algemeen Rijksarchief Archives générales du Royaume D/2010/531/073 Bestelnummer Numéro de commande: Publ Algemeen Rijksarchief Archives générales du Royaume Ruisbroekstraat 2 rue de Ruysbroeck 1000 Brussel Bruxelles De volledige lijst van onze publicaties kan u gratis bekomen op eenvoudig verzoek (publicat@arch.be) of raadplegen op internet ( La liste complète de nos publications peut être obtenue gratuitement sur simple demande (publicat@arch.be) et est également consultable sur notre page électronique (

4 Guide des sources de la Première Guerre Mondiale en Belgique Archievenoverzicht betreffende de Eerste Wereldoorlog in België Hans Vanden Bosch, Michaël Amara et/en Vanessa D Hooghe sous la direction de/onder leiding van Pierre-Alain Tallier Bruxelles Brussel 2010

5

6 Table des matières TABLE DES MATIÈRES / INHOUDSOPGAVE AVANT-PROPOS VOORWOORD INTRODUCTION Le projet de recherche But Délimitation du champ de recherche Méthodologie Structure des fiches A la recherche des archives perdues Sources complémentaires Bien plus qu un guide Retour rapide sur la Première Guerre mondiale (cadre de référence) L invasion allemande Derrière l Yser Sous la botte allemande Les canons se taisent L immédiat après-guerre INLEIDING Het onderzoeksproject Doelstelling De afbakening van het onderzoeksveld Methodologie De structuur van de fiches De zoektocht naar verloren archieven Complementaire bronnen Meer dan een gids De oorlogsgeschiedenis in vogelvlucht (referentiekader) De Duitse inval Achter den IJzer Onder de Duitse laars De kanonnen zwijgen De nasleep REMERCIEMENTS DANKWOORD... 98

7 Inhoudstafel 1. BELGIQUE: PRODUCTEURS D ARCHIVES DE DROIT PUBLIC / BELGIË: PUBLIEKRECHTERLIJKE ARCHIEF- VORMERS Maison royale / Koningshuis Parlement Conseil des Ministres / Ministerraad Ministères et Institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen Ministère de la Guerre / Ministerie van Oorlog Services centraux / Centrale diensten État major / Generale Staf Armée de terre / Landleger Marine Services spécifiques / Specifieke diensten Ministère des Affaires étrangères / Ministerie van Buitenlandse Zaken Services centraux / Centrale Diensten Ambassades et consulats / Ambassades en Consulaten Ministère des Colonies / Ministerie van Koloniën Ministère des Sciences et des Arts / Ministerie van Wetenschappen en Kunst Services centraux / Centrale diensten Institutions culturelles / Culturele instellingen Ministère des Finances / Minsterie van Financiën Ministère de l Intérieur / Ministerie van Binnenlandse Zaken Services centraux / Centrale diensten Services temporaires / Tijdelijke diensten Ministère de la Justice / Ministerie van Justitie Services centraux / Centrale diensten Services temporaires / Tijdelijke diensten Ministère de l Agriculture et Travaux publics / Ministerie van Landbouw en Openbare Werken Ministère de la Marine, des Postes et Télégraphes / Ministerie van Scheepvaart, Posterijen en Telegrafie Ministère des Affaires Économiques / Ministerie van Economische Zaken

8 Table des matières Ministère de l Industrie et du Travail / Ministerie van Nijverheid en Arbeid Autres institutions publiques / Andere overheidsinstellingen Cours et Tribunaux / Rechtbanken en Hoven Parquets / Parketten Provinces / Provinciebesturen Villes et communes / Stads- en gemeentebesturen Hôpitaux / Ziekenhuizen Gestion des Cantons de l Est / Bestuur van de Oostkantons BELGIQUE : PRODUCTEURS D ARCHIVES DE DROIT PRIVÉ / BELGIË : PRIVAATRECHTERLIJKE ARCHIEF- VORMERS Politique / Politiek Partis politiques / Politieke partijen Hommes politiques / Politici Ministres / Ministers Autres hommes politiques / Andere politici Fonctionnaires / Ambtenaren Militaires et membres de la Garde civique ou de la Force publique / Militairen en leden van de Burgerwacht of van de Weermacht Écrivains, journalistes et artistes / Schrijvers, journalisten en kunstenaars Architectes / Architecten Église catholique / Katholieke Kerk Évêchés et Évêques / Bisdommen en bisschoppen Doyennés et paroisses / Dekenijen en parochies Communautés religieuses / Religieuze ordes Membres du clergé / Religieuzen Universités / Universiteiten Acteurs économiques / Economische actoren Entreprises séquestrées / Gesekwestreerde bedrijven Fonds généraux / Algemene bestanden Fonds spécifiques / Specifieke bestanden Charbonnages / Steenkoolmijnen Coopératives / Coöperatieven Autres entreprises / Andere bedrijven

9 Inhoudstafel 2.9. Syndicats et mutuelles / Vakbonden en ziekenfondsen Œuvres de secours et de bienfaisance / Liefdadigheidsorganisaties Belgique occupée / In bezet België Comité National de Secours et d Alimentation et filiales / Nationaal Hulp- en Voedingscomité en filialen Autres comités de secours / Andere hulporganisaties Étranger / In het buitenland Afrique du Sud / Zuid- Afrika Allemagne / Duitsland Argentine / Argentinië Canada États-Unis / Verenigde Staten France / Frankrijk Grande-Bretagne / Groot-Brittannië Pays-Bas / Nederland Scandinavie / Scandinavië Suisse / Zwitserland Associations d anciens combattants / Oud-strijders verenigingen Groupes de pression / Drukkingsgroepen Acteurs du Mouvement Flamand / Personen actief in de Vlaamse Beweging Activisme et activistes / Activisme en activisten Activisme Activistes Wallingants / Personen actief in de Waalse Beweging Résistants et réseaux de résistance / Verzetslui en -netwerken Familles et autres particuliers / Families en andere particulieren BELGIQUE: ARCHIVES D OCCUPATION / BELGIË: ARCHIEVEN M.B.T. DE BEZETTING BELGIQUE : COLLECTIONS / BELGIË: VERZAMELINGEN Collections générales / Algemene verzamelingen

10 Table des matières 4.2 Journaux et manuscrits de guerre / oorlogsdaboeken (Coupures de ) presse / Pers(knipsels) Photographies, cartes postales et caricatures / Foto s, prentbriefkaarten en karikaturen Sources audiovisuelles / Audiovisuele bronnen Illustrations choisies / Afbeeldingen (partie I / deel I) [VOL. 2] 5. L ÉTRANGER / BUITENLAND Allemagne / Duitsland Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen Armée allemande / Duitse leger État major et Armée de terre / Generale Staf en Landleger Marine allemande / Duitse Marine Unités militaires des états fédérés / Militaire eenheden van de deelstaten Hommes politiques / Politici Militaires / Militairen Fonctionnaires / Ambtenaren Comités de secours / Hulporganisaties Entreprises / Bedrijven Groupes de pression / Drukkingsgroepen Collections / Verzamelingen France / Frankrijk Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen Hommes politiques / Politici Militaires / Militairen Fonctionnaires / Ambtenaren Collections / Verzamelingen Sources audiovisuelles / Audiovisuele bronnen

11 Inhoudstafel 5.3. États-Unis / Verenigde Staten Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen Hommes politiques / Politici Militaires / Militairen CRB et collaborateurs / CRB en medewerkers Collections / Verzamelingen Grande-Bretagne / Groot-Brittannië Ministères et institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen Hommes politiques / Politici Militaires / Militairen Comités de secours / Hulporganisaties Collections / Verzamelingen Pays-Bas / Nederland Reine et Conseil des Ministres / Koningin en Ministerraad Ministères, commissaires et institutions publiques / Ministeries, commissarissen en overheidsinstellingen Hommes politiques / Politici Autres particuliers / Andere particulieren Suisse / Zwitserland Illustrations choisies / Afbeeldingen (partie II / deel II) LISTE DES ABRÉVIATIONS / AFKORTINGENLIJST LISTES DES CENTRES D ARCHIVES CITÉS / LIJST VAN DE OPGENOMEN ARCHIEFCENTRA INDEX

12 Allemagne : Ministères et Institutions publiques ALLEMAGNE / DUITSLAND MINISTÈRES ET INSTITUTIONS PUBLIQUES / MINISTERIES EN OVERHEIDSINSTELLINGEN Reichskanzlei 1. Reichskanzlei 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Reichskanzlei m. 6. Overheidsarchief 8. vredesonderhandelingen - propaganda Dit bestand omvat archieven i.v.m. spionage, economische maatregelen, krijgsgevangenen, bevoorrading, pers en propaganda. Ook voorhanden zijn Kriegsakten, dossiers over de vrijwillige arbeiders in Duitsland en verslagen van de Verwaltungschef en het Grosses Hauptquartier Belgien. Verder is er veel materiaal over allerhande vredesonderhandelingen en de wapenstilstand. Tenslotte zijn er de nodige militaire nieuwsberichten en veel materiaal over het bestuur door de Arbeiders- en Soldatenraden in Duitsland ( ) en de bezetting van het Rijnland. 12. HOLLMANN M., Reichskanzlei, Koblenz, (ook online) en onuitgegeven inventaris. Auswärtiges Amt 1. Auswärtiges Amt 2. Politisches Archiv des Auswärtiges Amtes Berlijn 3. Auswärtiges Amt 4. -

13 772 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen Overheidsarchief / deels gemicrofilmd in opdracht van het FNRS en beschikbaar in het Algemeen Rijksarchief, het SOMA en de universiteiten van Gent, Brussel en Luik. 8. diplomatie - vredesonderhandelingen - herstelbetalingen - Vlaamse kwestie - activisme - Congo - sekwester 10. Het Auswärtigen Amt was verantwoordelijk voor de buitenlandse betrekkingen. 11. Collega Els Herrebout maakte een zeer gedetailleerd overzicht van de bronnen over België bewaard in het archief van de Wilhelmstrasse. De Duitse bezettingsautoriteiten (von Bissing, von der Lancken, von Sandt, von Schröder) stuurden de nodige rapporten, memoranda en persknipsels naar Berlijn i.v.m. het bestuur van het bezette gebied (o.a. over de houding van Mercier, koning Albert I of de Belgische regering, het de zaak-cavell, Belgisch-Congo, de Vlaamse kwestie, de Raad van Vlaanderen, de Gentse universiteit, Göttingen, het activisme, de arrestatie van Pirenne en Fredericq en de vredespogingen (o.a. over de Törring-missie in Zwitserland)). Verder zijn er nog rapporten en brieven van de militaire attaché in Brussel en rapporten van de Politische Abteilung in Brussel (inmiddels uitgegeven door dr. Amara). Ook in de archieven van het Gesantschafte in Bern en in het Vaticaan vindt men de nodige informatie over de Belgische bezetting. Te vermelden zijn ook de vooroorlogse dossiers i.v.m. de Belgische houding bij een eventuele Duits/Franse oorlog. Veel dossiers dateren van na de wapenstilstand. Zij behandelen in de eerste plaats de uitvoering en gevolgen van het Verdrag van Versailles: het herstel van de oorlogsschade, de overdracht van Eupen-Malmédy, de omwisseling der Marken, de herstelbetalingen, de internering, de vervolging en uitwijzing van Duitsers in België, de sekwestratie van Duitse goederen, de Duitse militaire begraafplaatsen en monumenten, de Belgische bezettingstroepen in het Rijnland en het Ruhrgebied. Ook de discussie over de oorlogsschuld, de Duitse gruweldaden (de archieven van de parlementaire onderzoekscommissie bleven hier deels bewaard) en het herstel van de politieke relaties komen aan bod. Het archief van de Duitse delegatie op de vredesconferentie in Versailles vormt een apart deelarchief. 12. HERREBOUT E., Quellen zur Geschichte Belgiens im politischen Archiv des Auswärtigen Amtes in Berlin. Praktikumsbericht und Inventar, Brussel, FONDS NATIONAL DE LA RECHERCHE SCIENTIFIQUE COMMISSION INTERUNIVERSITAIRE DU MICROFILM, Inventaire des

14 Allemagne : Ministères et Institutions publiques documents de la Wilhelmstrasse concernant l histoire de Belgique ( ), Brussel, AMARA M. en ROLAND H., Gouverner en Belgique occupée. Oscar von der Lancken-Wakenitz. Rapports d activité Brussel, Auswartiges Amt (Nachtrichten- und Presseabteilung) 1. Auswärtiges Amt, teil: Nachrichten und Presseabteilung 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Auswärtiges Amt, teil: Nachrichten und Presseabteilung Overheidsarchief 8. pers - diplomatie - vredesonderhandelingen 10. Het betreft hier de archieven van de pers- en propaganda-afdeling van het Duitse Ministerie van Buitenlandse Zaken. 11. Hier vinden we artikels uit de Belgische pers en berichten over België uit de (na)oorlogsperiode. Verder zijn er veel persberichten over het militaire verloop, de Kriegsschuldfrage, de behandeling van de krijgsgevangenen en politieke gevangenen, de deportaties van Belgische arbeiders, de rol van de Arbeiders- en Soldatenraden in de Duitse deelstaten onmiddellijk na de oorlog, de stakingen, de wapenstilstand en de wapenstilstandskommissie in Spa, de uitvoering van het Verdrag van Versailles en het protest (o.a. tegen de Rijnlandbezetting), de ontruiming van België, de omwisseling der Marken, de vredesonderhandelingen in Parijs en de Belgienpolitik. In het deel Zentralstelle für Auslanddienst vinden we nog enkele Duitse propagandapublicaties waarin de gruweldaden in België ontkend of afgezwakt worden. 12. GOTTLICHER F., Auswärtiges Amt, Teil: Nachrichten und Presseabteilung, Koblenz, Auswartiges Amt (Rechtsabteilung) 1. Auswärtiges Amt: Rechtsabteilung 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Auswärtiges Amt: Rechtsbteilung Overheidsarchief 7. Microfilm/Papier

15 774 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen 8. diplomatie - krijgsgevangenen - gruweldaden - gerecht - monumenten 10. Het betreft hier de archieven van de juridische afdeling van het Duitse Ministerie van Buitenlandse Zaken. 11. In de archieven van de juridische afdeling treffen we dossiers over de uitwisseling en/of internering van gevangengenomen medisch personeel en gewonde of zieke krijgsgevangenen, de behandeling van de krijgsgevangenen (met dossiers over de kampen in Adinkerke, Auvours, Avekapelle, Beverlo, Brugge, Brussel, Diksmuide, Groenendaal, Leuven, Mechelen, Nieuwpoort en Wulveringem waar op het einde/na de wapenstilstand Duitsers werden opgevangen). Daarnaast zijn er stukken over de Duitse gruweldaden, de schending van de neutraliteit, de Duitse maatregelen tegen Belgen die verdacht werden van spionage (maar ook over de Duitsers die verdacht werden van spionage), de Belgische en Duitse gijzelaars. Zeer interessant zijn ook de dossiers over de organisatie van de rechtbanken in de bezette gebieden, de vervolging van de Engelse kapitein Fryatt en de vele genadeverzoeken voor landgenoten die veroordeeld waren door de Duitse Krijgsraden (de namen De Geyter, Debakker, Goedhuys, Waerbecke, Van Caeneghem, Bernard, Pagnier, Dubar, Scheven, De Ridder, Dubois, de Radigues, Schneider, Colleaux, Legros en het Antwerps spionageproces worden expliciet vermeld in de inventaris). Tenslotte zijn er nog naoorlogse dossiers over de Duitse monumenten en begraafplaatsen in België. 12. Onuitgegeven inventarissen. Reichsministerium des Innern 1. Reichsministerium des Innern 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Reichsministerium des Innern Overheidsarchief 8. Vlaamse kwestie - vredesonderhandelingen - katholieke kerk - activisme - economie - Congo 10. Het Duitse Ministerie van Binnenlandse zaken had tijdens de oorlog een aparte afdeling Okkupationsangelegenheiten. 11. Hier vinden we rijk materiaal over de bezetting en de Duitse administratie in België. De volgende onderwerpen komen aan bod: de economische plundering (met statistieken), de werving van Belgische arbeiders voor de

16 Allemagne : Ministères et Institutions publiques Duitse industrie, het bankwezen (met verslagen over de belangrijkste banken), Congo, de vredesonderhandelingen, de bestuurlijke scheiding, de spoorwegen, de CRB, de pers, de Vlaamse kwestie, de kunst, het onderwijs, de rol van de katholieke kerk, de wederopbouw, de Flamenpolitik, de Vlaamse Hogeschool, het Scheidsgerecht voor Schadeloosstelling van Duitse onderdanen en de inrichting van Duitse rechtbanken in Van na de oorlog dateren dossiers over het wapenstilstandsverdrag, de restituties, de opvang van activistische vluchtelingen in Bad-Salzuflen en de steun aan collaborateurs. Natuurlijk vinden we hier ook de nodige stukken over het Duits bestuur in België samen met overzichten van de Duitse ambtenaren en de nodige krantenknipsels. Expliciet te vermelden zijn de Verwaltungsberichte der Verwaltungschefs, de Tätigkeitsberichte van de Bankabteilung en de Tätigkeitsberichte van de Politische Abteilung. 12. Reichsministerium des Innern, deel 6 en 13 (onuitgegeven). 13. GOTOVITCH J., «Quelques sources d histoire de Belgique pendant la Première Guerre mondiale à Potsdam et Merseburg», Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 1967(13), LXXVII-LXXXX. Kriegsministerium 1. Kriegsministerium 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Kriegsministerium m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. Het Duitse Ministerie van Oorlog coördineerde de militaire verrichtingen. 11. Hier zijn slechts enkele dossiers over de Belgische neutraliteit, de invoer van Belgisch schroot, de inval in België en twee nota s over de opstand in Leuven en Aarschot. 12. JANSSENS R., Kriegministerium, Koblenz, Reichswirtschaftsministerium 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Reichswirtschaftsministerium Reichswirtschaftsministerium

17 776 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen m. 6. Overheidsarchief 8. economie 10. Het Duitse Ministerie van Economie hield ook een oogje in het zeil opdat de Belgische economie zo efficiënt mogelijk ingeschakeld werd in de Duitse oorlogseconomie. 11. Hier vinden we materiaal over de economische betrekkingen met het bezette België samen met dossiers over het Kempisch steenkoolbekken, douane-aangelegenheden, het bankwezen en de Belgische aanwezigheid in China. 12. LORENZ C., Reichswirtschaftsministerium, Koblenz, (ook online) 13. HUBATSCH W., Entstehung und Entwicklung des Reichwirtschaftsministeriums , Berlijn, Reichspostministerium 1. Reichspostministerium 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Reichspostministerium m. 6. Overheidsarchief Het equivalent van de Belgische post. 11. Hier treffen we slechts één interessant archiefnummer: de Verwaltungsberichte van de Verwaltungschef bij de Generaal-Gouverneur in Brussel blijken hier bewaard. 12. Reichspostministerium, Berlijn, (ook online) Reichsministerium für Wiederaufbau 1. Reichsministerium für Wiederaufbau 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Reichsministerium für Wiederaufbau m. 6. Overheidsarchief

18 Allemagne : Ministères et Institutions publiques wederopbouw - herstelbetalingen 10. Dit Ministerie stond in voor de uitvoering van het Verdrag van Versailles en het economisch herstel. 11. In dit archief berusten dossiers i.v.m. de Commissie voor Herstelbetalingen en andere internationale commissies, de restitutie van geroofde goederen en bezittingen, de levering van machines, schepen en steenkolen aan België. Eveneens voorhanden zijn krantenartikels over de wederopbouw in België (schandalen), statistieken en overzichten van Duitse leveringen. Ook te vermelden zijn de dossiers over de vele gelieerde internationale conferenties, de bezetting van het Ruhrgebied en de Interalliierten Rheinlandkommission. Tenslotte zijn er nog twee dossiers over de leveringen aan de Leuvense universiteitsbibliotheek en de teruggave van de schilderijen van de gebroeders Van Eyck en van Dirk Bouts. 12. LORENZ C., Reichsministerium für Wiederaufbau, Koblenz, (ook online) Reichsministerium für die besetzten Gebiete 1. Reichsministerium für die besetzten Gebiete 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Reichsministerium für die besetzten Gebiete Overheidsarchief 8. diplomatie Dit bestand bevat enkel archieven over het bestuur en de Rijnlandbezetting (propaganda, politiek, Eupen-Malmédy, justitie en internationale conferenties). 12. Voorlopige lijst en steekkaartensysteem. 13. Dokumente zur Besetzung der Rheinlande, 3 dln., Zentraleinkaufsgesellschaft mbh für Belgien 1. Zentraleinkaufsgesellschaft mbh für Belgien 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Zentraleinkaufsgesellschaft mbh für Belgien

19 778 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen nrs. 6. Overheidsarchief 8. economie 10. Deze organisatie stond in voor de bevoorrading van de Duitse metaalsector vanuit België. 11. Hier treft men dossiers over de aankoop en/of inbeslagname van metaal bij Belgische bedrijven, statistieken en briefwisseling met de Metallsammelstellen en de Haushalt-Küpfer-Sammelstellen. 12. Een steekkaartensysteem dient als toegang. Zentralnachweiseamt für Kriegerverluste und Kriegergräber 1. Zentralnachweiseamt für Kriegerverlüste und Kriegergräber 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Zentralnachweiseamt für Kriegerverlüste und Kriegergräber Overheidsarchief 8. begraafplaatsen 10. Deze overheidsinstantie was verantwoordelijk voor de oprichting en het onderhoud van de Duitse monumenten en de militaire begraafplaatsen. 11. België wordt niet expliciet vermeld in de inventaris, maar vermoedelijk bevat dit bestand ook informatie over de Duitse oorlogsbegraafplaatsen in ons land. 12. EGGERT K.-H., Inventaris Zentralnachweiseamt für Kriegerverlüste und Kriegergräber, Koblenz, 2006 (ook online). 1. Waffenstilstandkommission 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Waffenstilstandkommission m. 6. Overheidsarchief Waffenstillstandkommission

20 Allemagne : Ministères et Institutions publiques diplomatie 10. Om de bepalingen van het wapenstilstandsverdrag in de praktijk uit te voeren, werd een internationale wapenstilstandscommissie samengesteld. Vertegenwoordigers van de geallieerden en van het Deutsche Reich werkten hiervoor nauw samen in Spa en Berlijn. 11. Dit bestand omvat informatie over de ontruiming van België, het sekwester, de uitwijzing van Duitse inwoners uit België, de omwisseling der Marken, Eupen-Malmédy, de Rijnlandbezetting, de krijgsgevangenen en de Duitse restitutieleveringen. Verder zijn er veel documenten met betrekking tot de interne organisatie: notulen, nota s, persberichten, enz. 12. GOTTLICHER F., Waffenstilstandkommission, Koblenz, (ook online) 13. VON HAMMERSTEIN H. e.a., Der Waffenstilstand Das Dokumenten-material der Waffenstillstands-Verhandlungen von Compiègne, Spa, Trier und Brüssel, Berlijn, Kriegsmetall AG 1. Kriegsmetall AG 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Kriegsmetall AG nrs. 6. Privé-archief 8. economie 10. Deze organisatie stond in voor de bevoorrading en de inschakeling in de oorlogseconomie van de Duitse metaalsector. 11. Het archief bevat ook wat informatie over de Belgische metaalindustrie en de steenkoolmijnen (aankoop en inbeslagname van grondstoffen door de Zentraleinkaufsgesellschaft mbh für Belgien o.a. bij de Compagnie des métaux d Overpelt-Lommel). 12. Een steekkaartensysteem dient als toegang. Restverwaltung für Reichsaufgaben 1. Restverwaltung für Reichsaufgaben 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Restverwaltung für Reichsaufgaben

21 780 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsgevangenen - diplomatie 10. Deze administratie stond (mede) in voor de uitvoering van het Verdrag van Versailles. 11. Hier vindt men informatie over de restituties, de krijgsgevangenen, de teruggave van waardepapieren en de uitvoering van het Verdrag van Versailles. 12. Een steekkaartensysteem dient als toegang ARMÉE ALLEMANDE / DUITSE LEGER État major et Armée de terre / Generale Staf en Landleger Generalstab 1. Generalstab 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Generalstab m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. De Duitse generale staf besefte het belang van een degelijke informatieverzameling. 11. Dit archiefbestand bevat zeer interessante dossiers die vergaard werden door de Nachtrichtenoffizieren bij 2., 3., 4. en 5. AOK (spionageberichten over geallieerde troepenbewegingen, politieke berichten, rapporten over het gebruik van gifgas, persknipsels, informatie uit verhoren van krijgsgevangenen, schetsen van het front, kaarten van de Belgische opleidingskampen en van de ligging van de Belgische artillerie en een overzicht van de gecensureerde kranten en tijdschriften. 12. Onuitgegeven inventaris.

22 Allemagne : Ministères et Institutions publiques Oberkommando 1. Oberkommando 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Oberkommando Overheidsarchief 8. krijgsverloop Hier vinden we een aantal stukken i.v.m. de Heeresgruppe Herzog Albrecht von Württemberg en de Heeresgruppe Kronprinz Rupprecht von Bayern, het 4. Armee en het 6. Armee (bevelen, troepenverplaatsingen, kaarten, luchtfoto s, stellingbouw, ). 12. Onuitgegeven inventaris. Divisionen 1. Divisionen 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Divisionen Overheidsarchief 8. krijgsverloop Hier vinden we de bevelen en Kriegstagebücher van de verschillende divisies (voor meer details raadpleeg de ARGUS-database op internet). 12. Onuitgegeven inventaris.

23 782 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen Gouvernements, festungen, kommandanturen 1. Gouvernements, Festungen, Kommandanturen 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Gouvernements, Festungen, Kommandanturen ,9 m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop Helaas bevat dit bestand weinig archieven over België nl. slechts één nummer over het Kaiserliches Gouvernement der Festung Antwerpen (met fotoalbum), de Gouvernementsbefehle Gouvernement Luik, garnizoensbevelen van de Kommandantur Brussel en bevelen van Kommandantur Luik. 12. Onuitgegeven inventaris. Generaal-Gouvernement Belgien 1. Generaal-Gouvernement Belgien 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Generaal-Gouvernement Belgien 4. 3,9 m Overheidsarchief 8. Alle trefwoorden 10. Het Generaal-Gouvernement was verantwoordelijk voor het bestuur van het grootste gedeelte van het bezette België. 11. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, vinden we hier geen militaire archieven, maar wel een deel archieven van de Politische Abteilung en de Zivilverwaltung. Dit archief werd aangevuld met wat privé-archieven van Schwertfeger, Spannagel en Doren die samen het archief van het Belgisch Ministerie van Buitenlandse Zaken plunderden. Desalniettemin is het archief inhoudelijk erg rijk. Men vindt er de Tätigkeitsberichte van de Archivabteilung en van de Deutsche Vermittlungstelle C.N. en de notulen van de Wirtschaftskommission. Daarnaast is er documentatie over de Belgische neutraliteit en de mobilisatie, de vrijschutters, een overzicht van de sluikpers/pamfletten én de eerste dertig nummers van La Libre Belgique.

24 Allemagne : Ministères et Institutions publiques Nota s en brochures van de hand van Spannagel, Matzke, Doren, Schwertfeger en Guizetti uitgegeven op basis van in beslag genomen Belgische diplomatieke stukken (Doren onderzocht vooral de Belgische expansie in China, Congo, Rusland, Mexico, ) vervolledigen het archief. Daarnaast zijn er veel afschriften van circulaires en rapporten van de Belgische gezanten in Berlijn ( ), Wenen, Parijs, Londen, Ter volledigheid vermelden we ook de documentatie ter voorbereiding van een studie over de Belgische generaal Ducarne. In de archieven van de Zivilverwaltung vinden we de notulen van de vergaderingen van Zivilverwaltung o.l.v. von Sandt (we kunnen de volgende onderwerpen citeren: oorlogsbelastingen, NHVC, protest van Mercier, moratorium, controle van het briefverkeer, Belgische economie, invoer en uitvoer, rol van Antwerpen, banken, financiering NHVC en proces van de Niederfullbacher Stiftung). Te vermelden zijn ook de dossiers die von Lumm aanlegde over een aantal strategische ondernemingen (Compagnie générale des conduites d eau (Luik), SA John Cockerill (Seraing), SA Société financière des transports et d entreprises industrielles (Brussel), Cristalleries du Val St-Lambert (Seraing), SA de glaces nationales belges (Auvelais), SA des laminoirs, haut-fourneaux, forges, fonderies et usines La Providence, SA des haut-fourneaux, forges et acieries de Thy-le-Château et Marcinelles, SA d Athus-Grivegné, Société franco-belge de matériel de chemins de fer (Parijs), The belgian-canadian pulp and paper company (Brussel), SA des Glaces d Auvelais, SA Banque de Bruxelles, La Brugeoise et Nicaise et Deluve (Brussel), SA La Lainerie (Verviers)). Bovendien is er ook een overzicht van alle bedrijven die door de bezetter onder sekwester geplaatst werden. Tenslotte vermelden we de dossiers over de oprichting van het Generaal- Gouvernement (met overzichten van de structuur en het personeel), de bevelen van de Generaal-Gouverneur en de Kommandant ( ), verordeningen ( ), aanplakbrieven, een nota over de beschieting van de forten rond Luik, Namen, Antwerpen en Maubeuge en de Verzeichnis der Gefechte im Generaal-Gouvernement Belgien ( ). 12. Onuitgegeven inventarissen, 2 dln. 13. GOTOVITCH J., «Quelques sources d histoire de Belgique pendant la première guerre mondiale à Potsdam et Merseburg», Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 1967 (13), LXXVII-LXXXX. VON KOHLER L., Die Staatsverwaltung der besetzten Gebiete. Erster Band: Belgien, Stuttgart, 1927.

25 784 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen Chef der Heeresarchive 1. Chef der Heeresarchive 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Chef der Heeresarchive m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. De Chef der Heeresarchive was verantwoordelijk voor de bewaring van de archieven. Vele militaire archieven gingen echter verloren door de geallieerde bombardementen op Potsdam tijdens de Tweede Wereldoorlog. 11. Hier berusten enkele archiefstukken afkomstig van het Generaal- Gouvernement, de Verwaltungschef Flandern, de Verwaltungschef Wallonien, de Zentral-Ernte-Kommission en de provinziale-ernte- Kommission Limburg. 12. SCHULZ S., Chef der Heeresarchive, Koblenz, (ook online) Kriegsgeschichtliche Forschungsanstalt des Heeres 1. Kriegsgeschichtliche Forschungsanstalt des Heeres 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Kriegsgeschichtliche Forschungsanstalt des Heeres nrs. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. Deze afdeling van het Duitse leger was verantwoordelijk voor het redigeren van de officiële geschiedenis van de oorlog. 11. In het kader van haar werkzaamheden verzamelde deze afdeling de nodige documentatie. Ook de manuscripten van de publicaties bleven bewaard. Men vroeg na de oorlog aan de belangrijkste militaire leiders om hun ervaringen op papier te zetten (von Falkenhausen, Oszwald, Albrecht von Württemberg, Ludendorff enz). Op deze manier bleef zeer interessant materiaal bewaard over de inval en het verdere krijgsverloop in België. Onderzoekers doen er echter goed aan eerst het naslagwerk Der Weltkrieg te lezen.

26 Allemagne : Ministères et Institutions publiques Tussen haakjes vermelden we dat een deel van dit archief nog in Moskou zou berusten. 12. SCHULZ S., Kriegsgeschichtliche Forschungsanstalt des Heeres, Koblenz, 2008 (ook online) 13. Der Weltkrieg 1914 bis 1918, 14 dln., Berlijn, POHLMANN M., Kriegsgeschichte und Geschichtspolitik. Der erste Weltkrieg. Die amtliche deutsche Militärgeschichtsschreibung, Paderborn, Marine allemande / Duitse Marine Kaiserliches Marinekabinett 1. Kaiserliches Marinekabinett 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Kaiserliches Marinekabinett m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop Dit bestand behelst vooral administratieve documenten i.v.m. het personeel, de aankoop van materiaal, de oefeningen en de militaire operaties. We vinden ook wat informatie over het Marinekorps, de kustverdediging, de zaak-fryatt en de terechtstelling van de Duitser Paul Erhardt wegens spionage. 12. FLEICHERS H., Kaiserliches Marinekabinett, Koblenz, (ook online) Reichsmarineamt 1. Reichsmarineamt 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Reichsmarineamt m. 6. Overheidsarchief

27 786 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen 8. krijgsverloop Hier bleven heel wat archieven i.v.m. het Marinekorps Flandern bewaard nl. bevelen, Korps-Verordnungsblatt, Gefechtsberichte, Tätigkeitsberichte van het U-Bootflotille Flandern en van het Torpedobootflotille Flandern ( ), dossiers over de scheepswerven in Brugge en Oostende en de kustverdediging. 12. NAUJOKS M., Reichsmarineamt, 5 dln., Koblenz, (ook online) Admiralsstab der Marine 1. Admiralstab der Marine 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Admiralstab der Marine m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. De generale staf van de marine stond in voor de bevelvoering over de Duitse marine. 11. Dit bestand bevat Kriegstagebücher, de nodige bevelen (van de Marinedivision en het Marinekorps), inlichtingenrapporten, dossiers over de duikbotenoorlog, de kustverdediging, de duikbootbasis in Brugge, het personeel en het materiaal in België. Verder zijn er nog Tagesmitteilungen van het Marinekorps en Tätigkeitsmeldugen der Flandernboote. Te vermelden zijn ook de dossiers over de Britse aanval op Zeebrugge en Oostende en de vele kaarten. 12. GRANIER G., Admiralstab der Marine, Koblenz, (ook online) U-Bootsamt 1. U-Bootsamt 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. U-Bootsamt Overheidsarchief

28 Allemagne : Ministères et Institutions publiques krijgsverloop 10. Deze administratie was verantwoordelijk voor de inzet van Duitse duikboten. 11. Hier treffen we interessante bronnen zoals de Tagesmitteilungen über den Seekrieg in Flandern, Tätigkeitsberichte der U-Bootflotille Flandern, Tätigkeitsberichte und U-Bootserfolge der U-Bootsflotille Flandern archieven i.v.m. de keizerlijke werf in Brugge en de Kriegstagebucher van o.a het Torpedobootflotille Flandern. 12. Onuitgegeven inventaris. Marinewerften, Arsenale und Depots der kaiserlichen Marine 1. Marinewerften, Arsenale und Depots der kaiserlichen Marine 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Marinewerften, Arsenale und Depots der kaiserlichen Marine ,4 m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop Hier zijn de archieven van de Kaiserlichen Werft Brugge bewaard: Tagesmitteillungen, Geheimakten, Tätigkeitsberichte en kaarten die in de eerste plaats handelen om de duikbotenoorlog. Verder zijn er nog een paar archiefstukken afkomstig van de marinewerven in Antwerpen en Oostende. 12. Onuitgegeven inventaris. Generaalkommado des Marinekorps 1. Generaalkommando des Marinekorps 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Generaalkommando des Marinekorps ,1 m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. Het Marinekorps werd in aan de Vlaamse kust ingezet.

29 788 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen 11. In dit archiefbestand bevindt zich een schat aan informatie over de duikbotenoorlog en de kustverdediging. Expliciet te vermelden zijn de rapporten, nota s en bevelen van admiraal von Schröder en de Tagesmitteilungen über den Seekrieg Flandern. Zeer interessant zijn de Kriegtagebücher van het Marinekorps ( ), van de verschillende artillerieregimenten, marinebrigaden, matrozenregimenten, van de Kommandantur Middelkerke, de Ortskomandantur Oudenburg en de Hafeneinfahrtskommandant Oostende. Tenslotte zijn er nog brievenboeken van het Marinekorps, kaarten en een dossier over de Britse aanval op Oostende en Zeebrugge. 12. Onuitgegeven inventaris. 13. RYHEUL J., Marinekorps Flandern, Hamburg, Landstreitkrafte der kaiserlichen Marine 1. Landstreitkräfte der kaiserlichen Marine 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Landstreitkräfte der kaiserlichen Marine m. 6. Overheidsarchief 8. krijgsverloop In dit rijke bestand vinden we de Tagesmitteillungen über der Seekrieg Flandern, de Kriegtagebücher van de Flakgruppen aan de kust en vooral de archieven van de marinedivisies, -brigades en -regimenten die in Vlaanderen gelegerd waren. 12. Onuitgegeven inventaris. 13. RYHEUL J., Marinekorps Flandern, Hamburg, Kriegswissenschaftliche Abteilung der Marine 1. Kriegswissenschaftliche Abteilung der Marine 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Kriegswissenschaftliche Abteilung der Marine m. 6. Overheidsarchief

30 Allemagne : Ministères et Institutions publiques krijgsverloop 10. Het zogenaamde Marinearchiv verzamelde archieven, documentatie en studies over de zeeoorlog. Na de oorlog redigeerde deze afdeling het naslagwerk Der Krieg zur See Hier berusten bronnen over het Marinekorps, de kustverdediging, de mijnenoorlog in de Noordzee, de Britse aanval op Zeebrugge en Oostende en meer algemeen de duikbotenoorlog gevoerd vanuit Brugge. 12. Onuitgegeven inventaris Unités militaires des états fédérés / Militaire eenheden van de deelstaten Badische eenheden 1. Badische eenheden 2. Generaallandsarchiv Karlsruhe 3. Badische eenheden Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. Veel Duitse bezettingstroepen waren afkomstig uit Baden. 11. Hier treffen we de archieven van de regimenten, bataljons en infanteriebrigades en Nachrichten-formationen uit Baden (o.a. de Kriegstagebücher), samen met de archieven van het Badische Kriegsministerium. Te vermelden zijn ook de archieven de Etappenkommandanturen van Virton en Aarlen. 12. Voorlopige plaatsingslijsten. 13. Die Schlachten und Gefechte des Grossen Krieges Quellenwerk nach der amtlichen Bezeichnungen, Berlijn, CRON H., Geschichte des deutschen Heeres im Weltkrieg , Berlijn, History of two hunderd and fifty-one divisions of the German Army which participated in the war ( ). Compiled from records of the Intelligence section of the general staff American Expeditionary Forces General-Head-quarter, Chaumont, Der Weltkrieg 1914 bis 1918, Berlijn, 15 dln.,

31 790 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen Beierse eenheden 1. Beierse eenheden 2. Bayerisches Hauptstaatsarchiv München 3. Beierse eenheden Overheidsarchief 8. krijgsverloop Dit bestand bevat ook de archieven van de Beierse regimenten en divisies die vochten o.l.v. Kronprinz Rupprecht von Bayern (Kriegtagebücher, rapporten, brieven, kaarten en plannen, foto s, prentbriefkaarten enz.). 12. Voorlopige plaatsingslijsten. 13. Die Schlachten und Gefechte des Grossen Krieges Quellenwerk nach der amtlichen Bezeichnungen, Berlijn, CRON H., Geschichte des deutschen Heeres im Weltkrieg , Berlijn, History of two hunderd and fifty-one divisions of the German Army which participated in the war ( ). Compiled from records of the Intelligence section of the general staff American Expeditionary Forces General-Head-quarter, Chaumont, Der Weltkrieg 1914 bis 1918, Berlijn, 15 dln., Saksische eenheden 1. Saksische eenheden 2. Hauptstaatsarchiv Dresden 3. Saksische eenheden Privé-archief 8. krijgsverloop 10. Een groot deel van het archief werd vernietigd door de bombardementen op Potsdam in 1945.

32 Allemagne : Ministères et Institutions publiques Hier vinden we de archieven van het Sachisches Kriegsministerium en van het Generallkommando van het XII. Armeekorps (kaarten, plannen, foto s, Kriegstagebücher enz.). 12. Voorlopige plaatsingslijsten. 13. Die Schlachten und Gefechte des Grossen Krieges Quellenwerk nach der amtlichen Bezeichnungen, Berlijn, CRON H., Geschichte des deutschen Heeres im Weltkrieg , Berlijn, History of two hunderd and fifty-one divisions of the German Army which participated in the war ( ). Compiled from records of the Intelligence section of the general staff American Expeditionary Forces General-Head-quarter, Chaumont, Der Weltkrieg 1914 bis 1918, Berlijn, 15 dln., Württembergse eenheden 1. Württembergse eenheden 2. Hauptstaatsarchiv Stuttgart 3. Württembergse eenheden Overheidsarchief 8. krijgsverloop 10. De archieven van het 4. AOK, dat in Vlaanderen vocht, bleven hier bewaard (serie M). 11. Dit bestand bevat archieven van het Kriegsministerium, de Heeresgruppe Herzog Albrecht, het Generallkommando van het XIII. Armeekorps en van de Wurttembergse divisies, brigades, regimenten, formaties (o.a. Kriegstagebücher). Aan de hand van de gevechtskalender van de Wurttembergse troepen kan men achterhalen wie precies waar vocht (M 735). In de Plakatsammlung treffen we aanplakbrieven van de Generaal- Gouverneur, de Etappenkommandanturen en de provinziale Ernte- Kommission. Het Hauptstaatsarchiv in Stuttgart beschikt eveneens over een rijke fotocollectie. 12. FISCHER J., Übersicht über die bestände des Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Stuttgart, VON MOSER, Die Württembergers im Weltkrieg, Stuttgart, 1928.

33 792 Duitsland: Ministeries en Overheidsinstellingen Kriegsgefangenenlager Göttingen 1. Kriegsgefangenenlager Göttingen 2. Stadsarchief Göttingen 3. Kriegsgefangenenlager Göttingen nrs. 6. Privé-archief /microfilm 8. krijgsgevangenen - activisme 10. In de krijgsgevangenkamp te Göttingen zaten vooral Vlaamse soldaten gevangen. In het kader van de Flamenpolitik genoten zij een voorkeursbehandeling met als achterliggende bedoeling een Vlaamse, Duitsgezinde elite te kweken. De Göttingse theologieprofessor Carl Stange was verantwoordelijk voor de propaganda, het onderwijs, de ontspanning en de lectuurvoorziening. In het kampblaadje Onze Taal werd de eis tot Vlaams zelfbestuur gepromoot. Hoofdredacteur Godfried Rooms werd door de Raad van Vlaanderen zelfs terug naar huis gehaald om de propaganda te verzorgen. Activistische leiders zoals Borms en De Clercq bezochten het kamp meermaals. 11. Het betreft hier in de eerste plaats archieven van Carl Stange. Er is de nodige briefwisseling, verslagen over de Vlaamse Beweging in de kampen, lijsten van vrijgelaten gevangenen, tewerkgestelde gevangenen en van in Zwitserland geïnterneerde gevangenen. Verder zijn er dossiers over het onderwijs, de medische zorg, de voeding, de godsdienst, concerten, toneelopvoeringen, kunsttentoonstellingen, voordrachten, de bibliotheek en de uitgave van Le camp de Göttingen. Te vermelden zijn ook de verslagen van Flamenofficier Miltenberg, dossiers over de bezoeken van activistische voormannen, propagandamateriaal, boekhouding, foto s, een verslag over de reizen van Stange naar Vlaanderen, manuscripten van romans geschreven door Vlaamse gevangenen, brieven en prentbriefkaarten van gevangenen en verslagen van de Flamenofficier in Altengrabow en Hannover. Cfr. Raad van Vlaanderen, Belgisch Hulpcomité in het krijgsgevangenkamp van Göttingen en de dossiers Göttingen en Rousseeu in het AMVC- Letterenhuis. 12. De inventaris is raadpleegbaar op de website van het stadsarchief. 13. Almanak voor de Vlaamsche krijgsgevangenen: uitgegeven door het Vlaamsch bestuur van het kamp te Göttingen, Göttingen, DOLDERER W., Deutscher Imperialismus und belgischer Nationalitätenkonflikt, Kassel, 1989.

34 Allemagne : Ministères et Institutions publiques Gids voor het kamp Göttingen, s.l., Le camp de Göttingen, Göttingen, Onze Taal: weekbladje voor de vlaamssprekende krijgsgevangenen, Göttingen, PÖPPINGHEGE R., Belgian life behind German Barbed wire, in: Une guerre totale? Brussel, 2005, PÖPPINGHEGE R., Das Kriegsgefangenenlager Ebertal als Zentrum flamischer Propaganda im Ersten Weltkrieg, in: Geschichtsverein fur Göttingen und Umgebung, Göttingen, 2003, STANGE C., Het gevangenenkamp te Göttingen, Göttingen, z.d.

35 794 Duitsland: Politici HOMMES POLITIQUES / POLITICI Mumm Reinhard 1. Mumm Reinhard 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Mumm Reinhard ,4 m. 6. Privé-archief 8. activisme 10. Mumm was politicus en lid van de Reichstag. 11. Hier vinden we wat krantenartikels over de oorlog, de Duitse politiek en een dossier over het activisme en de Flamenpolitik (met hierin wat brieven van Domela Nieuwenhuis Nyegaard). 12. Onuitgegeven inventaris. von Hertling Georg 1. von Hertling Georg (graaf) 2. Bundesarchiv Koblenz 3. von Hertling Georg ,5 m. 6. Privé-archief 8. Vlaamse kwestie 10. Von Hertling was in 1917 Rijkskanselier. 11. Hier berusten dossiers over de Belgische Frage, de Flamenpolitik en het protest van Mercier tegen de inbeslagname van de kerkklokken. 12. VON VIETSCH E., Nachlass Georg Graf von Hertling, Koblenz, (ook online) Stellvertreter der Reichskanzlers Friedrich Von Payer 1. Stellvertreter des Reichskanzlers Friedrich von Payer 2. Bundesarchiv Berlijn 3. Stellvertreter des Reichskanzlers Friedrich von Payer

36 Allemagne : Hommes politiques m. 6. privé-archief 8. vredesonderhandelingen - krijgsgevangenen. 10. Von Payer was de plaatsvervanger van de kanselier. 11. Hier vinden we dossiers en persberichten over de vredesonderhandelingen, de Duitse oorlogseconomie, de bevoorrading en een rapport over de behandeling van de Duitse krijgsgevangenen in Congo. Tenslotte bleven enkele publicaties over het toekomstig lot van België (o.a. van Pius Dirr) en over het Kempisch steenkoolbekken bewaard. 12. GOTTLICHER F., Stellvertreter des Reichskanzlers Friedrich von Payer, Koblenz, (ook online)

37 796 Duitsland: Militairen MILITAIRES / MILITAIREN Groener Wilhelm 1. Groener Wilhelm 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. Groener Wilhelm ,7 m. 6. Privé-archief 8. krijgsverloop 10. Groener was een Duits generaal en werd later politicus. 11. Het dagboek, de Lebenserinnerungen en wat briefwisseling met Albrecht von Württemberg verdienen vermelding. 12. GIESSLER K., Nachlass Wilhelm Groener, Koblenz, (ook online) von Bayern Rupprecht 1. von Bayern Rupprecht 2. Bayerisches Hauptstaatsarchiv München 3. von Bayern Rupprecht ,2 m. 6. Privé-archief 8. krijgsverloop 10. Kroonprins Rupprecht von Bayern was opperbevelhebber van de Heeresgruppe Kronprinz Rupprecht. 11. Dit bestand bevat ook archieven i.v.m. de Eerste Wereldoorlog. 12. Onuitgegeven lijst. von Bissing 1. von Bissing (familie) 2. Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlijn 3. von Bissing (familie) ,9 m. 6. Privé-archief

38 Allemagne : Militaires Raadpleegbaar met toestemming van de familie. 10. Freiherr Moritz von Bissing was tussen 1914 en 1917 Generaal- Gouverneur in het bezette België. 11. Het familiearchief von Bissing zou ook wat papieren van de Generaal- Gouverneur bevatten. 12. Onuitgegeven inventaris. von Falkenhausen Ludwig 1. von Falkenhausen Ludwig 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. von Falkenhausen Ludwig ,1 m. 6. Privé-archief 8. krijgsverloop 9. Raadpleegbaar met toestemming van de familie. 10. Generaal von Falkenhausen was achtereenvolgens bevelhebber van de kustverdediging, van het Zesde Leger en vanaf april 1917 Generaal- Gouverneur van België. 11. Zijn driedelige Erinnerungen aus den Weltkrieg bleven bewaard. Hier wordt veel aandacht besteed aan het bezette België. Het grootste deel van zijn archief ging echter in de vlammen op door de luchtbombardementen op Potsdam in Het SOMA beschikt over een kopie op microfilm. 12. Onuitgegeven inventaris. von Gallwitz Max 1. von Gallwitz Max 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. von Gallwitz Max ,5 m. 6. Privé-archief 8. krijgsverloop

39 798 Duitsland: Militairen 10. Generaal von Gallwitz was bevelhebber van de Duitse troepen die de forten rond Namen aanvielen in Na de oorlog werd hij lid van de Reichstag. 11. De dagboeken van Gallwitz bleven bewaard, samen met archieven over de verovering van de forten rond Namen en de vrijschutters in Andenne. 12. Onuitgegeven inventaris. von Hurt Friedrich 1. von Hurt Friedrich (ridder) 2. Bayerisches Hauptstaatsarchiv München 3. von Hurt Friedrich ,4 m. 6. Privé-archief 8. krijgsverloop 10. Generaal von Hurt was lange tijd Militär-Gouverneur in Brussel en Brabant. 11. Dit bestand bevat ook archieven over zijn activiteiten tijdens de Eerste Wereldoorlog. 12. Voorlopige plaatsingslijst. von Tirpitz Alfred 1. von Tirpitz Alfred 2. Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg 3. von Tirpitz Alfred ,8 m. 6. Privé-archief 8. krijgsverloop - Congo 10. Tirpitz was groot-admiraal van de Duitse marine. 11. Zijn archief omvat de nodige militaire documenten, briefwisseling met militairen en politici, dossiers over de Belgienpolitik, de duikbootoorlog, de vlootbouw, de militaire rol van de Belgische havens en kust en de strategische rol van de Belgisch-Congo. 12. VOLKER GIESSLER K., Nachlass Alfred von Tirpitz, Koblenz, 1998.