De open zonnetelescoop, een innovatie die navolging krijgt?
|
|
- Leen van der Berg
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De open zonnetelescoop, een innovatie die navolging krijgt? Dat is voor dr.ir. Rob Hammerschlag geen vraag. Hij zette op La Palma de Dutch Open Telescope (DOT) neer; een zonnetelescoop rustend op een stalen open toren van 15 meter hoog. De wind die door de open constructie waait, verwaait de hete opstijgende lucht die anders de waarneming verstoort en zorgt voor ongekend scherpe beelden van de zon. We bezoeken Hammerschlag en opvolger Felix Bettonvil bij de Universiteit Utrecht, waar hij jarenlang in de kleine uurtjes, als de werkplaats vrij was, zijn geesteskind vervolmaakte. Hammerschlag: Het is bekend dat innovatie alleen lukt via kronkelweggetjes. Wegens een verhuizing bivakkeren de astronomen in een voormalige informaticacollegezaal. Aan de muur een groen schoolbord, lichtbakken boven lege tafels, een rijtje ordners in een metalen kastje tegen de verwarming, we zitten een beetje verloren in de ruimte. Bettonvil met een armzwaai: Je mag één bureau en één kastje met je belangrijkste spullen meenemen. Ik vind het wel wat hebben, zo n studentikoze omgeving. Dutch Open Telescope Het idee achter de DOT: voor het bereiken van het hoogste oplossend vermogen moeten telescopen vrij worden opgesteld. Temperatuurfluctuaties in de omringende lucht, veroorzaakt door nabije objecten met enigszins afwijkende temperatuur, geven beeldonscherpte. Niet alleen een open opstelling, maar ook wind vermindert de temperatuurfluctuaties. Daarom moeten astronomische telescopen vaak gelegen in berggebieden ook bij harde wind werken. In geval van regen, een omringende wolk, ijsafzetting of storm, moet er een beschermende behuizing over de telescoop komen. Daarom zijn telescopen altijd in koepels ondergebracht die alleen tijdens waarnemingen deels opengaan. Een revolutionaire oplossing is een openvouwbare tentconstructie die tijdens de waarnemingen helemaal open kan, gebaseerd op het spannen van tentdoek tussen beweegbare, maar toch stijve bogen. De tentdoekdelen worden zadelvormig gespannen voor maximum stabiliteit tegen wind.
2 We nemen plaats aan Felix Bettonvils ene bureau. Rob loopt hier ergens rond, laten we maar vast beginnen. Okee. Je bent de opvolger van Rob Hammerschlag? Collega en opvolger. Ik kwam erbij in Rob had toen net subsidie van STW gekregen en zocht een werktuigbouwer. Ik zag hem vaak assembleren aan de telescoop in de werkplaats van de Technische Universiteit Delft, ben zelf fervent amateurastronoom, en toen las ik de advertentie. Dat paste perfect. Ik werk nu voor 20% op het project, daarnaast ben ik betrokken bij het European Solar Telescope-project (EST), een groot Europees project voor een nieuwe telescoop. Open of gesloten dome Hoe was het werken aan de DOT? Hard werken, maar de uitdaging was enorm. De basis ligt in de jaren 70, toen waren Rob en hoogleraar zonnefysica Kees Zwaan al betrokken bij het zoeken naar een plek voor een goede zonnewacht in internationaal verband. Zij kwamen uit bij een vulkanisch eiland, daar kun je een telescoop op een bergtop zetten, boven de wolken, ideaal. Bij het bouwen van de masten kwam vervolgens het inzicht van het open model. Wat is het verschil met een gesloten model? Doceert: Telescopen met een gesloten dome, zoals dat heet, ondervinden temperatuurverschillen van de lucht nabij de opening in de dome waardoorheen de telescoop kijkt. De zon verwarmt de dome van buiten en dat geeft warme lucht boven de opening. Er wordt wel gezocht naar een oplossing door koelen van de domewand naar precies de temperatuur van de buitenlucht, die de wind brengt. Dit koelen geeft problemen. De hoek waaronder het zonlicht straalt op de wand varieert over de koepel en ook met de tijd door het bewegen van de zon aan de hemel. De schaduwzijde ontvangt geen zonnestraling en zal zonder maatregelen juist te koud worden als de koepel met een koelhoudende witte en infrarood stralende verf is geschilderd. Titaniumdioxide is een verfpigment met deze eigenschappen. Nog moeilijker is het om de domewand de temperatuurvariaties van de met de wind aankomende lucht te laten volgen. In een kwartier tijd kan de luchttemperatuur meerdere graden veranderen bij toch goede zichtomstandigheden voor scherpe beelden. Dus als ze goede zonnewaarnemingen willen met een gesloten dome, moeten ze werken met dure, energie verslindende en foutgevoelige koelapparatuur. Daarnaast moet een gesloten dome heel stevig gebouwd worden om geen schade op te lopen bij het zware weer dat bovenop de bergtop voorkomt. De geheel openvouwbare koepel met tentdoek lost dit laatste probleem op door ingebouwde flexibiliteit, waardoor de optredende piekkrachten worden beperkt bij zwaar weer.
3 Stormen en zo? Knikkend: We bouwden een tweede wat groter prototype van de geheel openvouwbare dome voor de zonnetelescoop GREGOR op Tenerife. We hebben daar een storm voor onze kiezen gehad met pieken van 245 km per uur. Dan raken de stoeptegels van 50 bij 50 centimeter los van de grond hoor. Meerdere telescopen hadden schade opgelopen, wij niet. 1,5 miljoen gulden Hammerschlag arriveert, hangt zijn jas over de dichtstbijzijnde stoel. Jullie hebben het over de constructie? Fantastische utilisatie! Bettonvil: Ik vertelde net over de storm. Hammerschlag: Ja, dat is een goede graadmeter voor telescopen. Als ze gaan schudden bij wind kun je ze niet meer gebruiken. Daaruit kwam het inzicht van onze wind doorlatende en toch zeer stijve constructies voor telescopen. En het inzicht, als nog een windbescherming van apparatuur aan de telescoop nodig is, dan is de beste oplossing een halfdoorlatend windscherm van speciale constructie met verticale spleten. Hoe kreeg u de constructie zo stevig? De vorm van de staven en de knooppunten was de basis. Als je een begin hebt, kom je verder. Peinzend: Elk jaar spaarden we wat geld, daarmee kon ik in de werkplaatsen van Delft en Utrecht de bouw van de telescoop beginnen. In 1990 gingen Kees Zwaan en ik bij STW praten, bij toenmalig directeur Kees le Pair. Met een grinnik: Le Pair zei: Het komt er niet op aan of u gelijk heeft, maar of u gelijk krijgt. Gelukkig was de jury die de voorstellen beoordeelde, positief. Van STW kregen we 1,5 miljoen gulden voor de verdere ontwikkeling van de telescoop. Oorspronkelijk wilden we de telescoop open laten en alleen de optische delen met deksels beschermen tegen slecht weer. Pas in een laat stadium, bij het zoeken van de precieze locatie op La Palma, werden wij door daar op de Sterrenwacht werkende Nederlanders gewaarschuwd voor het extreem slechte weer, dat af en toe op de berg kan optreden: snelle gigantische ijsafzetting van wolken onder nul graden en windsnelheden van meer dan 200 km per uur. Dus besloten we pas op het laatst tot de bouw van het eerste prototype van de openvouwbare tent, dat nog net lukte uit de verleende subsidie. Op z n houtje-touwtjes Hoe kwam u op het idee voor een afsluitende tent? Hammerschlag: Samen met de bedrijven in de gebruikerscommissie. Daar is kennis uitgewisseld die niet in een getalletje is uit te drukken. Tandwielen voor de telescoop
4 werden bijvoorbeeld ontwikkeld en gemaakt met de hulp van Bierens Machinefabrieken in Tilburg. Van Hout aandrijf- en besturingstechniek in Eindhoven deed de servomotoren, Van der Linden & Veldhuis Rubber in Vlaardingen maakte speciale rubberen slangen voor de afdichting. Poly-Ned in Steenwijk maakte het tentdoek. Vele jaren eerder had het European Southern Observatory (ESO) een proeftent gebouwd, maar volgens een ander principe; die was opblaasbaar. Probleem was dat met dat principe de tent pas zijn stijfheid en sterkte verkrijgt in geheel gesloten toestand. Al bij 20 km per uur wind was sluiten levensgevaarlijk omdat in halfdichte toestand het doek door de wind werd gegrepen, het sluitmechanisme dreigde te bezwijken en het doek zou kunnen wegwaaien. Voor de astronomie wil je ook bij harde wind nog kunnen waarnemen en dus ook sluiten. Dus moest er structuur komen in de tent, dat heb ik toen op z n houtje-touwtjes zitten berekenen, dat wil zeggen relatief eenvoudige analytische berekeningen. Die zijn minder precies dan de gecompliceerde numerieke simulaties. Maar het werkte wel? Hammerschlag, trots: Ja, de analytische aanpak bleek wel goed globaal inzicht in de constructie te geven. Poly-Ned had al het doek voor de ESO-proef met de opblaasbare tent geleverd. Dat die proef niet lukte lag niet aan het doek. Maar die ervaring heeft natuurlijk wel meegeholpen voor een goed inzicht en succes met de spanconstructie. In 1996 hebben we de mechanische constructie op La Palma opgebouwd, inclusief de tent. In 1997 monteerden we de optiek en in oktober van dat jaar hadden we eerste beelden, met eind oktober een bezoek van Prins Willem Alexander. Is er octrooi aangevraagd? Octrooi hebben we tot nu toe niet aangevraagd, omdat de ontwikkeling in eerste instantie is uitgevoerd voor wetenschappelijke telescopen, waarvoor de markt beperkt is. De kennis van de stijve lagering en drijfwerken is na de DOT toegepast op de Swedish Solar Telescope (SST), eveneens op La Palma. De koepel is met een verdere ontwikkeling zoals dubbel doek voor een betere thermische isolatie toegepast bij de reeds genoemde telescoop GREGOR. Het kan goed zijn, dat een bredere toepassing gaat plaatsvinden. Dan zal er wellicht octrooi worden aangevraagd op niet voor de hand liggende constructiedetails, die wel essentieel zijn voor het goede functioneren. Voor principieel nieuwe zaken is het vaak in het begin te vroeg en ook moeilijk octrooi te verkrijgen. Opvouwbare koepel ook internationaal Wat brengt de toekomst? Bettonvil: Ik ben binnen het EST-project bezig te kijken of het openvouwbare tentprincipe kan worden toegepast voor de koepel van deze nieuwe telescoop. Het betreft momenteel een design studie voor een groot deel gefinancierd door de EU vanuit Brussel; daar
5 nemen instituten uit vele landen aan deel. Daarna moeten fondsen worden gevonden voor het maken van eindontwerp met werktekeningen en bouw. In de design studie zijn wij verantwoordelijk voor een aantal belangrijke onderdelen van de EST waaronder telescoopstructuur en gebouw. Daarvoor reis ik regelmatig Europa door. Dat verklaart de gebutste gele vliegtuigkoffer achter zijn stoel. Hammerschlag: We meten nu de windbelasting van de koepels bij DOT en GREGOR en maken daar computermodellen van. Wind blijkt veel dynamischer dan gedacht. Binnen enkele tienden van een seconde kan de windsnelheid een grote sprong maken, maar de koepels houden zich daar prima onder. Bettonvil: En we ontwerpen koepels van 20 tot 30 meter diameter met hetzelfde openvouwbare tentprincipe. Wil men internationaal wel aan de openvouwbare koepel? Bettonvil, voorzichtig: Er is wel degelijk de wil om open te kijken naar nieuwe ideeën om de beelden van ongekend hoge resolutie ook inderdaad te verkrijgen met de EST, die een veel grotere spiegel zal hebben dan alle bestaande zonnetelescopen. Tot die kansrijke nieuwe ideeën hoort zeer zeker de geheel openvouwbare tentkoepel. We dragen een gedachte uit, een richting waarin we allemaal geloven. Er komt nu een grote meeting in Madrid waar we gaan beslissen. [Noot: In de meeting is inderdaad besloten door te gaan met de openvouwbare tentkoepel met een diameter van 28 meter.] Tenslotte, meneer Hammerschlag, wat doet u tegenwoordig? Hammerschlag kijkt vies. Vervelende dingen, zoals geld aanvragen en zo. En in uw vrije tijd? Zijn gezicht klaart op. Achter een tekenbord staan, ontwerpen, zijn de leuke dingen die ik doe. Daarom leven we nog. Informatie over de DOT:
Verhaal: Jozef en Maria
Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele
Nadere informatieIn dit document leggen we uit hoe isolatie werkt en hoe INSUL8eco werkt in uw gebouw.
De basis van isolatie en hoe INSULd8eco werkt in uw gebouw In dit document leggen we uit hoe isolatie werkt en hoe INSUL8eco werkt in uw gebouw. Om de werking van onze isolatie oplossing goed te begrijpen,
Nadere informatieKiezelsteenmeditatie voor een beginnersgeest Een oefening voor kinderen van alle leeftijden
Kiezelsteenmeditatie voor een beginnersgeest Een oefening voor kinderen van alle leeftijden door Thich Nhat Hanh Ik wil jullie vragen om het liedje te zingen over de bloem, de berg, het water en de ruimte.
Nadere informatie14 inch Dobson. enkele technische details. paul.hellings@groept.be
14 inch Dobson enkele technische details paul.hellings@groept.be 1 ENIGE TECHNISCHE DETAILS Hoe bepaalde onderdelen gemaakt werden of aan elkaar bevestigd werden. Secundaire kooi Bestaat uit twee houten
Nadere informatieinhoudsopgave voorwoord Blz. 2 inleiding Blz. 3 hoofdstukken Blz. 4 nawoord Blz. 11 bibliografie Blz. 12
Het weer Ruben 6B inhoudsopgave voorwoord Blz. 2 inleiding Blz. 3 hoofdstukken Blz. 4 Temperatuur blz. 4 De seizoenen blz. 5 Wind + windkracht blz. 6 Wolken blz. 7 Neerslag blz. 9 nawoord Blz. 11 bibliografie
Nadere informatieDe telescoop een seecker instrument om verre te sien
De telescoop een seecker instrument om verre te sien Robert Wielinga robert@sonnenborgh.nl 11 e eeuw: ontdekking van de leessteen een druppel water werkt als een vergrootglas brillen vanaf 1300 bolle lens:
Nadere informatieWater Egypte. In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven.
Water Egypte In elk land hebben mensen hun eigen gewoontes. Dat merk je als je veel reist. Ik zal een voorbeeld geven. Ik ga naar een restaurant in Nederland. Daar bestel ik een glas water. De ober vraagt
Nadere informatieDit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is:
Dit boekje is van... Mijn naam is: Mijn gezinsvoogd heet: Het telefoonnummer van de gezinsvoogd is: Mijn gezinsvoogd werkt bij de William Schrikker Jeugdbescherming. Wat een toestand, zeg! Wat gebeurt
Nadere informatieSpekkoek. Op de terugweg praat zijn oma de hele tijd. Ze is blij omdat Igor maandag mag komen werken.
Spekkoek Oma heeft de post gehaald. Er is een brief van de Sociale Werkplaats. Snel scheurt ze hem open. Haar ogen gaan over de regels. Ze kan het niet geloven, maar het staat er echt. Igor mag naar de
Nadere informatiePraktische opdracht ANW De zon en ons klimaat
Praktische opdracht ANW De zon en ons klimaat Praktische-opdracht door een scholier 1325 woorden 3 juni 2004 6,9 41 keer beoordeeld Vak ANW De zon en ons klimaat 1. a. Wat is een zonnevlek? Zonnevlekken
Nadere informatieDe snelheid van het geluid
De snelheid van het geluid Hoe snel gaat geluid eigenlijk? Uit ervaring weet je dat het heel snel gaat. Als je met andere mensen praat, dan hoor je meteen wat ze zeggen. Toch weet je ook dat geluid tijd
Nadere informatieinformatiepakketje voor leerlingen van de basisschool
informatiepakketje voor leerlingen van de basisschool Spreekbeurt voor een huis Leuk dat je dit pakketje van onze website hebt gedownload! Ga je een spreekbeurt houden over het werk van Wereldfoundation?
Nadere informatieAuditieve oefeningen over het weer
Auditieve oefeningen over het weer Boek van de week: 1; Boris en de paraplu 2; Het weer 3; 4; Auditieve synthese (Henk Hak en Piet Plak) Lettergrepen samenvoegen tot een woord Letters samenvoegen tot een
Nadere informatieKlee. en Cobra. Opnieuw beginnen
Klee Lesmateriaal groep 5 en 6 deel 1: klassikale les op school bij de tentoonstelling Klee en Cobra Het begint als kind 28.01-22.04 2012 en Cobra Opnieuw beginnen Dit is Paul Klee En dit ook. En dit is
Nadere informatieIk heb een nieuw horloge, zegt papa. Kijk.
Prent 1 Sst, ik hoor iets! Prent 1. Sst, ik hoor iets! Said en Jamal zitten aan tafel te eten. Samen met papa en mama. Ik heb een nieuw horloge, zegt papa. Kijk. Papa laat het horloge zien. Het is een
Nadere informatieWeer naar school. De directeur stapt het toneel op. Goedemorgen allemaal, zegt hij. * In België heet een mentor klastitularis.
Weer naar school Kim en Pieter lopen het schoolplein op. Het is de eerste schooldag na de zomervakantie. Ik ben benieuwd wie onze mentor * is, zegt Pieter. Kim knikt. Ik hoop een man, zegt ze. Pieter kijkt
Nadere informatieStichting Kinderpostzegels
Stichting Kinderpostzegels gemaakt door Eva Prince 10/10/15 voorwoord Ik doe mijn werkstuk over Kinderpostzegels. Want ik vind dat kinderpostzegels verkopen leuk is. Ik vind dat Stichting Kinderpostzegels
Nadere informatieWandverwarming in de Noordoostpolder.
Wandverwarming in de Noordoostpolder. Na dat we de tekeningen klaar hadden voor onze aanbouw, kwamen we tot de conclusie dat we te weinig ruimte haddeen voor het plaatsen van radiatoren, zonder dat ze
Nadere informatieIk plaats mijn boog in de wolken; die zal het teken zijn van het verbond tussen mij en de aarde.
De regenboog God heeft een boog in de wolken geplaatst om ons aan het verbond te laten herinneren. Er zal nooit meer zo n grote zondvloed komen, dat heel de aarde onder water staat. Laten we een regenboog
Nadere informatieDe gelijkenis van het huis op de rots en op het zand.
De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel
Nadere informatieEen mysterieuze uitnodiging
Een mysterieuze uitnodiging Het begon allemaal op een avond in september. Ik had net een nieuw artikel ingeleverd bij De Wakkere Muis, de krant van mijn broer, Geronimo Stilton. Het was een nogal eenvoudig
Nadere informatieS C I E N C E C E N T E R
HOE KUN JE JEZELF EEN NIEUW GEZICHT GEVEN? Jullie gaan een exhibit ontwerpen waarbij jullie de bezoekers kennis laten maken met de eigenschappen van spiegels. Met de exhibit kunnen de bezoekers een nieuw
Nadere informatieLes 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?"
Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer "Welkom:..." Introductiefase: 1. "We gaan vandaag proberen te voorspellen." 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?" 3. Discussie:...
Nadere informatieGenieten van het echte leven
Genesis 3: 19 Tot de dag van je dood zul je zwetend het land bewerken om te kunnen leven. 1 De Hamvraag Mag ik genieten en wat is dan eigenlijk genieten? Het leven is toch vooral lol maken! X Het moet
Nadere informatieBij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los.
Anne Marie van Cappelle annemarievancappelle@ziggo.nl 070-3460845 06-41850198 Bij meester Wolf in het atelier De kinderen gaan helemaal los. Groep 4 van de Rotterdamse basisschool De Wilgenstam werkt één
Nadere informatieDe Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal!
De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Hé hoi, hallo! Ik zal me even voorstellen. Ik ben Bloem. Bloem van Plastic. Maar je mag gewoon Bloem zeggen. Wow! Wat goed dat jullie even
Nadere informatie1Help: faalangst! 1.1 Verkenningen
11 1Help: faalangst! Karel heeft moeite met leren. Dat zal wel faalangst zijn! zegt iemand. Een gemakkelijk excuus, want Karel is wel erg snel klaar met zijn huiswerk. Ellen, die ook moeite heeft met leren,
Nadere informatieHet eetbare zonnestelsel groep 5-7
Het eetbare zonnestelsel groep 5-7 Hoe groot is de aarde? En hoe groot is de zon in vergelijking met de aarde? Welke planeet staat het dichtst bij de zon en welke het verst weg? Deze les leren de leerlingen
Nadere informatieEen greep uit een presentatieviering met als thema: Licht zijn voor anderen
Een greep uit een presentatieviering met als thema: Licht zijn voor anderen Openingstekst: (Door een ouder en kind) A. Zeg zou jij het licht aandoen? Je moet opschieten, want het is bijna tijd. Dadelijk
Nadere informatieDOT ziet zon. Rob Rutten
Utrechtoscoop, nr. 5, september 1996 Afdeling Utrecht, Jongeren Werk Groep, Nederlandse Vereniging voor Weer en Sterrenkunde Redactie: Laurens Simonis en Sanne Mos DOT ziet zon Rob Rutten Op een 2350 meter
Nadere informatieIn welk huis voel jij je veilig en waarom?
In welk huis voel jij je veilig en waarom? In welk huis voel jij je veilig en waarom? Reageer op de volgende stelling: Als ik het moeilijk heb, voel ik mij soms alleen. Reageer op de volgende stelling:
Nadere informatieIk vou van u is een verhaaltje van het tuinvrouwtje Fiona en het wolkenmannetje Wiebe. Fiona verzorgt haar bloemen met heel veel liefde en overgave.
Ik vou van u is een verhaaltje van het tuinvrouwtje Fiona en het wolkenmannetje Wiebe. Fiona verzorgt haar bloemen met heel veel liefde en overgave. Als het regent vangt ze het water op en giet ze het
Nadere informatieHANDLEIDING KARSTEN TUNNELTENT
HANDLEIDING KARSTEN TUNNELTENT Type 2800 en 3600 Gefeliciteerd met uw Karsten Tunneltent, een ambachtelijk kwaliteitsproduct van Karsten Tenten B.V. Voor optimaal kampeerplezier raden wij u aan om deze
Nadere informatieBesparen op het gasverbruik met de Douche-WTW
Besparen op het gasverbruik met de Douche-WTW Door: Harry Tolkamp dd. 30 mei 2011 (concept) Warmte door het rioolputje Wanneer je je beseft dat in huis op allerlei manieren energie verloren gaat en dat
Nadere informatieHet geheim van de Kolibriwerf
Het geheim van de Kolibriwerf Vanaf de straatkant verwacht je niet dat achter die kleine huisjes een werf staat. Deze werf is in 1990 door het bedrijf zelf ontworpen en gebouwd. Pim, mister Kolibri, ligt
Nadere informatieEen meneer heeft veel ballonnen. Hij roept: Kinderen, kom erbij! Mijn ballonnen die zijn gratis. Wie wil een ballon van mij?
Een meneer heeft veel ballonnen. Hij roept: Kinderen, kom erbij! Mijn ballonnen die zijn gratis. Wie wil een ballon van mij? Wat een mooie luchtballonnen! Geel, oranje, groen en blauw. Kies maar uit Daan,
Nadere informatieUSERTESTING. Testplan Werking en interesse. Product. Testdoelen. Methodes
USERTESTING Testplan Werking en interesse Product Op de basisschool worden vooral vakken gegeven waarop de inspectie controleert. Veel vakken die ook belangrijk zijn worden hierdoor niet gegeven. Ons doel
Nadere informatieHoe kunnen treinen op wind rijden? Les in de Groene Top Trein
ctie produ Hoe kunnen treinen op wind rijden? Les in de Groene Top Trein lesboekje02.indd 1 20-11-2015 13:20 Welkom in de Groene Top Trein! Het gaat deze trein voor de wind, want deze trein rijdt op wind.
Nadere informatieJouw avontuur met de Bijbel
Nieske Selles-ten Brinke Jouw avontuur met de Bijbel Dagboek voor kinderen Uitgeverij Jes! Zoetermeer Uitgeverij Jes! is een samenwerking tussen Uitgeverij Boekencentrum en de HGJB. Kijk voor meer informatie
Nadere informatieLeskist groene energie Pagina 11
Leskist groene energie Pagina 11 Bouw een windmolen; en die moet zo hard mogelijk draaien. Omdat de ene plek op aarde warmer is dan de andere waait het altijd wel. Die wind kan een molen doen draaien.
Nadere informatieRelaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.
Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan
Nadere informatieLITURGIE voor de kinderdienst op zondag 15 februari Oude Jeroenskerk Noordwijk. Thema: Spoorzoekers: Bram: David Baak
LITURGIE voor de kinderdienst op zondag 15 februari Oude Jeroenskerk Noordwijk Thema: Spoorzoeken Voorganger: Organist: Spoorzoekers: ds Ad van Houwelingen Jaco van Leeuwen Sara: Sanne Heemskerk Bram:
Nadere informatieNEWSBULLETIN-3 DUBBELSTER AND EUROPE!
NEWSBULLETIN-3 DUBBELSTER AND EUROPE! Hierbij ontvangt u het derde Newsbulletin Dubbelster and Europe, een uitgave van de werkgroep Internationalisering. In dit bulletin vindt u een verslag van de afsluiting
Nadere informatieMontage Handleiding van SignWorld
Montage Handleiding van SignWorld 1. De ondergrond reinigen Ook al lijkt de ondergrond schoon, u moet de ondergrond altijd reinigen op de hierna beschreven wijze: Maak de ondergrond schoon met zeepwater
Nadere informatieHans van Rooij VERSTAG
Hans van Rooij VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van
Nadere informatieInhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen!
1 Wil je wel leren? Opdracht 1a Wat heb jij vanzelf geleerd? 7 Opdracht 1b Van externe naar interne motivatie 7 Opdracht 1c Wat willen jullie graag leren? 8 2 Kun je wel leren? Opdracht 2a Op wie lijk
Nadere informatieSamenvatting. Wat is licht
Samenvatting In dit onderdeel zal worden getracht de essentie van het onderzoek beschreven in dit proefschrift te presenteren zodanig dat het te begrijpen is door familie, vrienden en vakgenoten zonder
Nadere informatieIk ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door
De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug, want ik moet even iets zeggen over
Nadere informatieKINDEREN VAN HET LICHT
KINDEREN VAN HET LICHT Verteller: Het gebeurde in een donkere nacht, heel lang geleden, dat er herders in het veld waren, die de wacht hielden over hun schapen. Zij stonden net wat met elkaar te praten,
Nadere informatieVan boomgaard tot droomhuis. Binnenkijken
Binnenkijken Van boomgaard tot droomhuis Ruim een jaar woont Kristel van Leeuwen nu met haar gezin in hun nieuwe huis. Een bekende plek voor hen, want ze hebben eerst zes jaar in de aangrenzende boerderij
Nadere informatieHET VERHAAL VAN KATRIN
HET VERHAAL VAN KATRIN Katrin begon heroïne te gebruiken toen ze ongeveer 12 was. In het begin deed ze dat nog af en toe. We hadden er niet genoeg geld voor. Door een ingrijpende gebeurtenis ging ze steeds
Nadere informatieBraziliaanse regenwoud. Jesse Klever. Groep 7
Braziliaanse regenwoud Jesse Klever Groep 7 Voorwoord Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik dit een heel interessant onderwerp vind. We hebben er al op school over gesproken en het leek mij wel een leuk
Nadere informatieLe tour du Mont Ventoux 2014
Le tour du Mont Ventoux 2014 Geen berg zo hoog of... deel 2 waar gaan we heen? 16 december 2013 Fietstocht Mont Ventoux, Pagina 1 Waar ben ik aan begonnen...? Nou, om eerlijk te zijn weet ik dat wel. Maar
Nadere informatieFamilie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.
Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm
Nadere informatieLeergebied: Noord. Energie. Geschiedenis Nederland. omzetting
Techniekkit: Domein: Competentie: Leergebied: Noord Energie Ontwerpen Geschiedenis Nederland omzetting Toepassen Reflectie Nederland is een molenland. Toch hebben we in Nederland niet de meeste molens
Nadere informatie2. Zegengroet Genade voor u en vrede van God onze Vader in de Heer Jezus Christus. Amen
Liturgie Emmen, 13 september 2015 (buitendienst) Thema: samen onderweg (startzondag) 1. Votum 2. Zegengroet Genade voor u en vrede van God onze Vader in de Heer Jezus Christus. Amen 3. Zingen: Sela: breng
Nadere informatieAnorexia. Inleiding. Wat betekent Anorexia Nervosa nu eigenlijk?
Anorexia Inleiding Ik hou mijn spreekbeurt over Anorexia nervosa. Anorexia is een ernstige ziekte waarbij degene die het heeft zichzelf min of meer uithongert. Deze patiënten zijn dan ook extreem mager.
Nadere informatieLiturgie voor de scholendienst 2015
Liturgie voor de scholendienst 2015 Kerk van de Nazarener & Christelijke Basisschool De Vliet Klaaswaal Zondag 1 februari Thema: Bestaat God (eigenlijk wel)? Welkomstwoord Uitleg over de kerk Kinderopwekking
Nadere informatieKerstviering groep 4. Welkom. Als de kerstklokken luiden Dan zingen wij een lied Voor God die met veel liefde Naar alle mensen ziet.
Kerstviering groep 4 Welkom Als de kerstklokken luiden Dan zingen wij een lied Voor God die met veel liefde Naar alle mensen ziet. Als de kerstklokken luiden Dan horen wij steeds weer Dat Jezus is geboren.
Nadere informatieEen van de agenten komt naar hem toe. Nou, het is me het dagje wel, zegt hij. Nu zijn er toch rellen in de stad.
Een dode De voetbalwedstrijd is afgelopen. Het stadion is bijna leeg. Het is koud, de zon schijnt bleek. Munck staat op de tribune van vak H en staart naar de dode man op de bank. Wat vreselijk, denkt
Nadere informatieEcht #vanhout is toch het mooist
Echt #vanhout is toch het mooist HOUT0006-Brochure A5.indd 1 Dit is een uitnodiging om uw ogen te openen. Kijk om u heen. Zoek het hout in uw omgeving. Heel goed mogelijk dat uw tafel of bureau van hout
Nadere informatieEducatiemateriaal Hotel Perdu
Educatiemateriaal Hotel Perdu Het materiaal bestaat uit zes onderdelen Voor de voorstelling 1 meenemen van voorwerp huiswerkopdracht 2 eerste pagina's paspoort invullen 15 minuten 3 het spel spelen 30/60
Nadere informatieDe laatste wens van Maarten Ouwehand
De laatste wens van Maarten Ouwehand Een verhalend ontwerp voor CKV waarin leerlingen op school een museum ontwerpen, inrichten en openen. Gemaakt voor en door: Andreas College Katwijk en Bureau voor Educatief
Nadere informatieAnTech Bosweg 9 7981 LE Diever Tel. 0521-590506 fax: 0521-590651 www.infra-roodverwarming.nl e-mail: info@infra-roodverwarming.nl
AnTech Bosweg 9 7981 LE Diever Tel. 0521-590506 fax: 0521-590651 www.infra-roodverwarming.nl e-mail: info@infra-roodverwarming.nl Lange Golf Infrarood Verwarming, wat houdt dat in? De zon zendt een enorm
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
Kleuren Inleiding Hallo allemaal. Ik hou mijn spreekbeurt over kleuren omdat ik het een leuk en interessant onderwerp vind en ook omdat kinderen er niet zo snel op komen denk ik. Ik heb mijn spreekbeurt
Nadere informatieBlog 3: WERKEN IN CHINA
Blog 3: WERKEN IN CHINA Om als artist- in- residence in China te werken is anders dan in andere landen. Westerse kunstenaars zijn gewend zelf hun ontwerp uit te voeren of met een bepaald materiaal aan
Nadere informatieZakencultuurin Duitsland: Omgangmet zakenpartners. Anton van Dijsseldonk
Zakencultuurin Duitsland: Omgangmet zakenpartners Anton van Dijsseldonk Agenda Inleiding Cultuurverschillen? Praktijkcase Zakencultuur Tips Even voorstellen Technische opleiding(natuurkunde) Carrière 10
Nadere informatieNaam: Waar woon jij? Vraag 1b. Waarom wonen veel mensen in Kenia in een hut? Vraag 1a. In wat voor soort huis woon jij?
Naam: Waar woon jij? Wonen over de hele wereld Heb jij wel eens in een tent gewoond? Waarschijnlijk niet. In de vakantie is het leuk. Maar voor altijd? Toch zijn er mensen op de wereld die altijd in een
Nadere informatieCommunicatie op de werkvloer
Communicatie op de werkvloer Voor een goede communicatie op de werkvloer is het noodzakelijk dat we letterlijk dezelfde taal spreken. Een goede kennis van het vakjargon is dan ook erg belangrijk. Net zo
Nadere informatieEen eeuwige kalender is een goed idee! Uit welke materialen kunnen we zo een kalender maken? Project Eeuwige kalender Techniek Mevr.
Het nieuwe jaar is pas begonnen. Hoe kunnen we nu weten welke datum het vandaag is? Inderdaad door te kijken op de kalender! Hebben we er één? Misschien wel, misschien niet! Ieder jaar hetzelfde op zoek
Nadere informatieDe arme man en zijn parkiet
De arme man en zijn parkiet deel 3/3 Iedereen op straat is blij dat de arme straatmuzikant niet arm meer is. s Avonds brengt hij zijn volle buideltjes met geld naar de bank. Dat is heel veel en thuisgekomen
Nadere informatieDe rollende donut. Achtergrond. Bio Inspired Technology 3/15/2006
De rollende donut Dit artikel beschrijft de ontwikkeling van gewone colonoscoop tot een autonome darminspectierobot. De darminspectierobot is uitgerust met een tweetal donuts die voor de voortbeweging
Nadere informatieEen therapeutisch voorleesverhaal voor jonge kinderen van gescheiden ouders. Via-Art. Door Shantella de Visser, Via-Art.nl
Een therapeutisch voorleesverhaal voor jonge kinderen van gescheiden ouders. Door Shantella de Visser,.nl Vooraf: Je kunt dit verhaal aan je kind voorlezen wanneer je zelf in staat bent om met de emoties
Nadere informatieEn rijke mensen werken niet. Die kunnen de hele dag doen wat ze leuk vinden.
Warm in Verona Romeo loopt een beetje rond. Dat doet hij bijna elke dag. Hij vindt het leuk om door het stadje te lopen. Door de kleine straatjes. Langs de rivier waar de meisjes de was doen. En over de
Nadere informatieInstrumentaal: Adagio en Allegro William Babell
Instrumentaal: Adagio en Allegro William Babell door Heleen van der Sijs en Willem Blonk Solo: Waar is God? door Fleur Dekker Je vraagt je wel eens af, het klinkt een beetje maf, kan iemand mij misschien
Nadere informatieTips voor betere foto's
Tips voor betere foto's Henk Hoedemaekers December 2006 Wanneer je alles net zo fotografeert als je in het voorbijgaan ziet, krijg je zelden interessante foto's. Door met de volgende tips rekening te houden,
Nadere informatieLeergebied: Zuid Nederland. Constructies. De mens draagt al meer dan 5000 jaar iets om zijn lichaam. Zo blijft het lichaam warm!
Techniekkit: Domein: Competentie: Leergebied: Zuid Nederland Constructies Reflectie Geschiedenis De mens draagt al meer dan 5000 jaar iets om zijn lichaam. Zo blijft het lichaam warm! 1. Maar droegen de
Nadere informatieHandleiding. Vogelsuper. Pagina 1
Pagina 1 Wil je een terrasoverkapping dan ben je op juist adres. De overkapping bestaat uit een houten onderbouw met daarop aluminium rails waarin de platen liggen. De platen zijn 16mm X structuur die
Nadere informatieVerteld door Schulp en Tuffer
Verteld door Schulp en Tuffer Het allereerste kerstfeest Het allereerste kerstfeest Verteld door Schulp en Tuffer Vertaald en bewerkt door Maria en Koos Stenger Getekend door Etienne Morel en Doug Calder
Nadere informatieM I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D
1 M I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D Na wat rondkijken op internet, en vragen stellen aan andere aquarianen ben ik toch zelf begonnen. Ik had er ook in div. winkels al veel gezien
Nadere informatieWaarneemvoorstel. Wetenschappelijke Onderbouwing
Waarneemvoorstel Wetenschappelijke Onderbouwing Van idee tot data Tenzij je zelf een hoop geld hebt om je eigen telescoop te bouwen, zul je telescooptijd moeten aanvragen. Dit is een competitief proces.
Nadere informatiePersbericht. s Nachts lenzen dragen en overdag scherp zien zonder bril of lenzen. Steeds meer sporters stappen over op nachtlenzen
Persbericht www.nachtlenzen.nl s Nachts lenzen dragen en overdag scherp zien zonder bril of lenzen Nachtlenzen; de nieuwe manier van lenzen dragen. s Avonds voor het slapen gaan, doet men de nachtlenzen
Nadere informatieWa W rm r t m e Inlage
Inlage Proef 1 nattigheid - 1 Erlenmeyer (nr. 10) - 1 Rubberen stop (nr. 18) - Heet water Doe wat heet water in de erlenmeyer. Doe de stop erop en kijk wat er gebeurt. Kun je dit beschrijven? Proef 2 Frisse
Nadere informatieRegen. ( 20 oktober 14 november)
Regen ( 20 oktober 14 november) In Nederland regent het vaak. Kinderen komen dus van jongs af aan in aanraking met regen. In het thema leren de kinderen allerlei begrippen die met regen te maken hebben.
Nadere informatieMotorprobleem spiegelklep HITACHI A1 serie projectoren
Motorprobleem spiegelklep HITACHI A1 serie projectoren HITACHI projectoren uit de volgende series kunnen kampen met een motorprobleem van de spiegelklep, het betreft de volgende HITACHI projector series
Nadere informatieNetje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!
Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring
Nadere informatieGeelzucht. Toen pakte een vrouw mijn arm. Ze nam me mee naar de binnenplaats van het huis. Naast de deur van de binnenplaats was een kraan.
Geelzucht Toen ik 15 was, kreeg ik geelzucht. De ziekte begon in de herfst en duurde tot het voorjaar. Ik voelde me eerst steeds ellendiger worden. Maar in januari ging het beter. Mijn moeder zette een
Nadere informatieBeachvlaggen en accessoires. Beachvlaggen met je eigen print! Leverbaar in 5 modellen. Reclame
Beachvlaggen met je eigen print! everbaar in 5 modellen Reclame Beachvlaggen en accessoires Beachvlaggen zijn de ideale oplossing voor reclame op elke locatie, zowel binnen als buiten. Eenvoudig te monteren,
Nadere informatieSubject: Taak 1.2.20
Taak 1.2.20 Tutor : vd Biggelaar Mentor : vd Biggelaar Klas : MT1A Gemaakt door : Tommy & Paul van der Linden 1 Inhoud! Taak 1.2.20 Inhoud!... 2 Inleiding... 3 Trekken en Duwen... 4 Tillen... 4 Zitten...
Nadere informatierijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005
rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 Provided by Fanart Central. http://www.fanart-central.net/stories/user/fightgirl91/21803/rijm Chapter 1 - rijm 2 1 - rijm Gepaard
Nadere informatieEen terugblik op (bijna) twee jaar Barbara Foundation The Gambia.
Speciale editie December 2015 Nummer: 005 Barbara Foundation The Gambia Een beter leven voor de kinderen in Gambia Een terugblik op (bijna) twee jaar Barbara Foundation The Gambia. Het is alweer jaren
Nadere informatieS C I E N C E C E N T E R
HOE KUN JE EEN PINGPONGBALLETJE LATEN ZWEVEN IN DE LUCHT? Jullie gaan een exhibit ontwerpen waarbij jullie de bezoekers kennis laten maken met de eigenschappen van luchtstromen en luchtdruk. Met de exhibit
Nadere informatieDuikelaartje de Dolfijn
Duikelaartje de Dolfijn Eerste druk, 2013 2013 Ans Acda Illustrator: Michael Koopman isbn: 9789048430567 nur: 272 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming
Nadere informatieHuizen. Eikenvloer Frans massief. Vrijstaande boerderij. Vrij uitzicht. 1735 m2 eigen grond. 5 slaapkamers. Wylerbaan 21, 6561 KN Groesbeek H53 H53
Huizen vanhendriks Wylerbaan 21, 6561 KN Groesbeek Vrijstaande boerderij 1735 m2 eigen grond Vrij uitzicht Eikenvloer Frans massief 5 slaapkamers H53 H53 Kenmerken Soort Type Kamers Woonoppervlakte Perceeloppervlakte
Nadere informatie7.5 Script en plaatjes post-test
7.5 Script en plaatjes post-test De vorige keer waren we hier om Drakie wat beter te leren praten en Drakie heeft toen een heleboel van jou geleerd. Dat vond ie heel leuk. Vandaag gaan we wat dingen die
Nadere informatieCharles den Tex VERDWIJNING
Charles den Tex VERDWIJNING 3 Klikketik-tik-tik Het is halftwaalf s ochtends. Marja vouwt een hemd. En kijkt om zich heen. Even staat ze op haar tenen. Zo kan ze over de kledingrekken kijken. Die rekken
Nadere informatieS C I E N C E C E N T E R
LEKKER BAKKEN IN DE ZON! Nee niet zonnebaden, maar barbecuen zonder hout of kolen! Dat kan ook met zonlicht. Het lijkt een beetje op een oude truc met een sterk vergrootglas. Als de zon goed schijnt, en
Nadere informatiede aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.
Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.
Nadere informatie