Oostelijke binnenstad

Transcriptie

1 Cultuurhistorische verkenning Oostelijke binnenstad Bureau Monumenten en Cultuurhistorie

2

3 i

4 Met dank aan iedereen die met zijn of haar inzet, interesse en verhalen dit onderzoek heeft verrijkt en ondersteund. Erfgoed is van iedereen. Rijksvisie Kiezen voor karakter. Met dank aan Menno Rosier - Cultuurscout Rotterdam Centrum Bewoners en ondernemersvereniging Hoogkwartier Alexander Westra - Universiteit van Amsterdam Jan Pieter Schregel - Radar Erwin Wesenhagen, Carl Klaverweide - Wijkorgaan Stadsdriehoek De Stadsruit SONOR Rotterdam Daan Keiman Anita Blom, Jacqueline Rosbergen - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Maaike de Beer - Centrum Publieksparticipatie Astrid Karbaat en collega s van het Bureau Monumenten en Cultuurhistorie Gemeente Rotterdam Wijnand Galema Concire Stadsarchief Rotterdam Jan van Dienst, Els van der Horst, Elly Dunk, Karel Kessel, Gerard Molenaar, Nicolas van Hasselt, Rene Drummen, Cocky Pothuizen, Erna Kwak, Anke de Koning, familie Stuiver, meneer van Tilborg, Piem van Wijngaarden, Trudi van Zanten, Ineke van Dijk en alle andere bewoners van de Oostelijke binnenstad die ik sprak tijdens dit onderzoek Esther Witteveen, Marco Stout, Leen van Wassenaar, Woei Tjin, Caroline Vogel, Solko Schalm, Joranne van de Marel & Bas Borkent, Stephanie ten Wolde, Karen Mertens, Charlotte Wooning, Wybo Goslinga, Peter de Jager - ondernemers van het Hoogkwartier ii

5 Colofon Cultuurhistorische verkenning Oostelijke binnenstad Auteur: Anne Beeksma, Universiteit van Amsterdam, onder begeleiding van Astrid Karbaat en Alexander Westra Fotografie: Marlies Lageweg In opdracht van het Bureau Monumenten en Cultuurhistorie, cluster Stadsontwikkeling, Gemeente Rotterdam CC-BY-SA Bureau Monumenten en Cultuurhistorie, Rotterdam, Beeldmateriaal: copyright auteursrechthebbenden, zie verantwoording afbeeldingen, p. 112 Stadsontwikkeling, afdeling Vergunningen Bureau Monumenten en Cultuurhistorie Postbus 6575, 3002 AN Rotterdam iii

6 Inhoudsopgave Inleiding 1 1. Wereldhaven 3 1. Het plan-witteveen 2. Wonen in Wereldhaven 3. De vormen van Wereldhaven tussen nieuw en oud, stroken en blok, beton en baksteen 4. De kenmerken van Wereldhaven 5. Overgang naar het Basisplan 6. De kenmerken van de zustergebouwen 2. Hoogkwartier Ruimtelijke structuur 2. Historische straten - de Hoogstraat, de Goudsesingel en Groenendaal 3. Hoogkwartier, van krotten naar kleine industrie 4. Expeditiehoven 5. Wonen in het Hoogkwartier 6. Kenmerken van het Hoogkwartier 3. Biografie van de Oostelijke binnenstad Voor de Tweede Wereldoorlog 2. Na de Tweede Wereldoorlog 3. De Oostelijke binnenstad anno 2013 iv

7 De karakteristieken van de Oostelijke binnenstad 82 Wereldhaven en zusterbebouwing Hoogkwartier Historische achtergrond 4. Meer waarden Waardevolle partners 2. Ondernemers 3. Bewoners 5. Synthese 105 Bibliografie 108 Archiefstukken 110 Online bronnen 110 Overige bronnen 111 Afbeeldingenverantwoording 112 Bijlage - Rede Ir. Ringers. 116 v

8 vi

9 Inleiding Deze cultuurhistorische verkenning is geschreven naar aanleiding van de aanwijzing van dertig gebieden als wederopbouwgebieden van nationaal cultuurhistorisch belang door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OC&W). 1 Deze dertig gebieden bieden een staalkaart van architectuur en stedenbouw uit de periode In Rotterdam zijn twee gebieden aangewezen, de woonwijk Ommoord en de Oostelijke binnenstad. Met deze verkenning wordt meer kennis gegenereerd over het tweede gebied, de Oostelijke binnenstad, zodat de aanwezige cultuurhistorische waarden en karakteristieken van dit gebied beschikbaar zijn als ruimtelijke opgaven zich voordoen. Daarnaast kan het document gebruikt worden als een instrument voor het opwekken van aandacht voor de karakteristieken van het gebied. Bij gesprekken over gebiedsontwikkeling tussen verschillende belanghebbenden kan een cultuurhistorische verkenning dienen als een document dat de waarde van de cultuurhistorie van een gebied inzichtelijk en daarmee ook inzetbaar maakt. Dit maakt een breed gesprek mogelijk, omdat de focus niet wordt gericht op individuele objecten (bijvoorbeeld op rijks- of gemeentelijke monumenten), maar op de waarde van het gebied als geheel. Zo kunnen cultuurhistorische waarden worden ingezet om de transformatie van een gebied te ondersteunen. Door het bureau Monumenten en Cultuurhistorie van de gemeente Rotterdam wordt al sinds langere tijd gewerkt met het betrekken van cultuurhistorische waarden bij ruimtelijke ontwikkeling. Zo worden cultuurhistorische waarden bijvoorbeeld onder andere betrokken bij het maken van stedenbouwkundige plannen en bestemmingsplannen. Deze cultuurhistorische verkenning is het resultaat van een stage bij het bureau Monumenten en Cultuurhistorie en is door het bureau geïnitieerd en begeleid. Begrenzing van het gebied Het nationale wederopbouwgebied Oostelijke binnenstad ligt ten oosten van de Mariniersweg en deels in de oostelijke punt van de stadsdriehoek, de markante liggende wigvorm in het stadscentrum. Deze driehoek wordt begrensd door de Coolsingel, het water van de Nieuwe Maas en de Goudsesingel, toelopend in het Oostplein. Het gebied dat in dit rapport is onderzocht steekt echter een klein deel boven deze driehoek uit. Een deel van de oostelijke stadsdriehoek, tussen de Nieuwe Maas en de Burgemeester van Walsumweg behoort niet tot het nationale gebied. Het gebied dat in deze verkenning onderzocht wordt valt eigenlijk uiteen in twee delen: het gedeelte dat in de stadsdriehoek valt, tussen de Mariniersweg, de Burgemeester van Walsumweg in het zuiden en het Oostplein en het gedeelte ten noorden van de Goudsesingel, dat begrensd wordt aan de noordzijde door de Warande en aan weerszijden door de Vondelweg en de Boezemweg. Waarden Deze cultuurhistorische verkenning onderzoekt verschillende cultuurhistorische waarden. Ruimtelijke en architectonische waarden vormen een belangrijk onderdeel van het onderzoek. Maar ook historische waarden geven inzicht in het gebied en zijn daarom opgenomen. Waarden kunnen op verschillende manieren worden bepaald en zijn afhankelijk van wíe ze bepaalt. Zo ziet een projectontwikkelaar in een gebied andere waarden als een cultuurhistorisch onderzoeker, omdat hij andere belangen bij het gebied heeft. De bewoner van het gebied heeft ook zijn of haar eigen idee van de omgeving. 1 Kiezen voor karakter. Visie erfgoed en ruimte. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Den Haag, 2011: 86. 1

10 In het richtlijnendocument Cultuurhistorisch onderzoek in de vormgeving van de ruimtelijke ordening van de RCE wordt daarom het belang benadrukt van publieksparticipatie. Op drie fronten is publieksparticipatie waardevol, het draagt bij aan: 1. Inhoudelijke inbreng. 2. Bewustwording en het creëren van draagvlak. 3. Het meedenken over bescherming en/of ontwikkeling. 2 Naast deze praktische argumenten bestaat er ook een principieel argument voor het betrekken van andere waardegevers. Door het betrekken van andere waardegevers kan worden voorkomen dat de cultuurhistorische onderzoeker de waarden van bepaalde groepen uitsluit. 3 Het betrekken van andere waardegevers bij het onderzoeksproces en het bespreken van de resultaten van het onderzoek in een breed verband voorkomt dit. Het vierde hoofdstuk van dit onderzoek is gewijd aan publieksparticipatie. Ten grondslag aan dit hoofdstuk ligt een kwalitatief onderzoek, waarbij gesproken is met ondernemers en bewoners uit de Oostelijke binnenstad. De waarden van twee groepen waardegevers zijn op twee verschillende wijzen onderzocht. Het doel van deze zoektocht is tweeledig. Enerzijds kunnen aan de hand van de uitkomsten uitspraken worden gedaan over hoe publieksonderzoek in het licht van cultuurhistorisch onderzoek worden aangepakt. Momenteel is publieksparticipatie nog geen standaardonderdeel van cultuurhistorisch onderzoek, hopelijk draagt deze publicatie bij aan het toepassen van publieksparticiatie als waardevolle onderzoeksmethode. Anderzijds tonen de uitkomsten de mogelijkheden van publieksparticipatie. De waarden die uit dit deel van het onderzoek naar voren zijn gekomen tonen een bijzonder verhaal en zijn een waardevolle aanvulling op de andere hoofdstukken in het onderzoek. Opzet verkenning Deze historische verkenning is opgebouwd uit zes onderdelen. Het eerste onderdeel bestaat uit drie hoofdstukken waarin de cultuurhistorische waarden van de Oostelijke binnenstad worden beschreven. Daarop volgt een opsomming van de karakteristieken die uit deze hoofdstukken naar voren zijn gekomen. Vervolgens behandelt het vierde hoofdstuk het kwalitatieve onderzoek in het gebied en tenslotte wordt het document afgesloten met een synthese, waarin waar de cultuurhistorisch kenmerken en het kwalitatieve onderzoek met elkaar in verband worden gebracht. De eerste twee hoofdstukken zijn methodisch gelijk. In deze hoofdstukken wordt aan de hand van archief- en literatuuronderzoek onderzocht hoe de wederopbouwgeschiedenis van het gebied in elkaar steekt. Het derde hoofdstuk werpt licht op de bredere historie van het gebied, om te tonen in welke context de wederopbouw tot stand kwam en wat daarna met het gebied gebeurd is. Voor het vierde hoofdstuk is gebruik gemaakt van kwalitatief sociaal onderzoek. Ondernemers en buurtbewoners zijn geïnterviewd om te onderzoeken wat zij belangrijke kenmerken vinden van het gebied. In de afsluitende synthese worden de waarden gecombineerd. In hoofdstuk een en twee zijn samenvattende opsommingen van de cultuurhistorische waarden van Wereldhaven en het Hoogkwartier te vinden. Deze waarden zijn ook op een overzichtelijke wijze terug te vinden in de opsomming van karakteristieken, dat een overzicht biedt van de karakteristieken van de Oostelijke binnenstad. 2 Cultuurhistorisch onderzoek in de vormgeving van de ruimtelijke ordening. Aanwijzingen en aanbevelingen. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Amersfoort, 2013: Smith, Laurajane en Emma Waterton. Heritage, Communities and Archeology. Londen: Duckworth,

11 1. Wereldhaven 3

12 De Oostelijke binnenstad dankt zijn huidige vorm aan twee grote wederopbouwplannen, die nauw met elkaar in verband staan; het plan-witteveen en het Basisplan. Een kaart uit de cultuurhistorische verkenning van het Laurenskwartier uit 2007 toont dat de Oostelijke binnenstad ten zuiden van de Goudsesingel voornamelijk bestaat uit architectuur uit de bouwperiode De wederopbouwperiode is dus een belangrijk geweest in de geschiedenis van dit gebied. Daarom is het waardevol is om bij de historie van de wederopbouw te starten met deze verkenning. Dit onderzoek start met een close-up van het plan van ir. W.G. Witteveen, het eerste plan voor de wederopbouw van Rotterdam. 1. Het plan-witteveen Op 14 mei 1940 regende het Duitse bommen op de binnenstad van Rotterdam. Dit bombardement, de daaropvolgende brand en nog andere kleinere bombardementen laten de binnenstad van Rotterdam in smeulende puinhopen achter. Gelijk na deze dramatische gebeurtenissen wordt besloten tot het ruimen van de bergen puin in de inmiddels bezette stad. De opdracht voor het organiseren van deze grote opgave wordt gegeven aan de directeur van de Gemeentelijke Technische Dienst, ir. W.G. Witteveen. 4 Bijna gelijk na het aannemen van deze opdracht ontvangt Witteveen een tweede, veel omvangrijkere opdracht: het ontwerpen van een wederopbouwplan voor de verwoeste stad. 5 Welke zijn nu deze typische elementen? Dat is de z.g. buitenstad (het gebied der oude buitenhavens) en de unieke grondvorm van de middeleeuwse stad. Er is naar gestreefd deze elementen in het nieuwe plan te doen herleven. Natuurlijk enigzins gewijzigd en aangepast aan de eischen, welke verkeersbelangen terecht stellen. 6 Dit plan, ook wel het plan-witteveen genoemd, wordt uiteindelijk niet geheel uitgevoerd. Het is het Basisplan uit 1946, ontworpen onder leiding van ir. C. van Traa dat gediend heeft als definitief plan. 7 Toch heeft het plan-witteveen ook grote invloed gehad op de huidige vorm van de Rotterdamse binnenstad en met name op de vorm van de Oostelijke binnenstad. Veel kenmerken van het plan-witteveen zijn terug te vinden in het Basisplan. Witteveen heeft zelf in een zeer beknopte brochure, die een tentoonstelling van een marquette van het plan in het museum Boijmans Van Beuningen vergezelde, de kenmerken van zijn plan benoemd. Deze kenmerken zijn onder andere: Het behoud van de globale vorm van de historische binnenstad: de stadsdriehoek. Het herbouwen van van de woningen die het gebied binnen de brandgrens van het bombardement telde. Een aanzienlijke vermindering van het aantal inwoners van de binnenstad. Het scheiden van functies. Zo bijvoorbeeld wordt industrie gemeden uit de binnenstad en worden winkels geconcentreerd in specifieke winkelgebieden. 8 In de Oostelijke binnenstad zijn deze kenmerken goed te herkennen. Zo ligt het gebied deels in de oostelijke punt van de historische stadsdriehoek. Daarnaast is het gebied geordend volgens het principe van functiescheiding, een eigenschap die in het tweede hoofdstuk uitgebreider besproken wordt. De scheiding van stedelijke functies tijdens de wederopbouw sloot aan bij een groot internationaal stedenbouwkundig debat. Voor het eerst in de geschiedenis werd op grote schaal wereldwijd nagedacht over hoe steden en stedelijke uitbreidingen het beste vorm konden krijgen. Decentralisatie, oftewel het scheppen van de ideale woonomgeving buiten de stad, was de 4 Roelofsz, E. De Wederopbouw van Rotterdam: De frustratie van een droom. Rotterdam: Stichting Historische Publicaties Rotterdam, 1989: Roelofsz 1989: Quote uit een voordracht van Witteveen voor het Koninklijk Instituut voor Ingenieurs op 28 oktober Uit: Pauw, J.L. van der. Rotterdam in de Tweede Wereldoorlog. Rotterdam: Uitgeverij Boom, 2006: Tijhuis, Annet. Vergeten stadsbeelden Andela, Gerrie en Cor Wagenaar, red. Een stad voor het leven. Wederopbouw Rotterdam Rotterdam: Uitgeverij de Hef, 1995: Witteveen, W. G. Het opbouwplan van Rotterdam in het Museum Boymans.1941:

13 De twee delen van de Oostelijke binnenstad: het Hoogkwartier en Wereldhaven, met daarin aangegeven de grens tussen het ontwerp van Jan Wils en latere bebouwing. 5

14 trend. 9 Winkels, werk, entertainment, wonen en recreatie in groots opgezette parken werden overzichtelijk los van elkaar ontworpen. De plannen van Witteveen voor de Oostelijke binnenstad borduurden voort op ideeën die hij al voor het bombardement ten dele had vormgegeven. Voor de oorlog was er namelijk al veel behoefte aan sanering van de binnenstad, door het slopen van krotten en het verbreden van wegen. Het kwam er echter niet van. 10 Na de oorlog had Witteveen de mogelijkheid om een geheel nieuwe stad te ontworpen, zonder krotten en perfect afgestemd op een comfortabel leven in de stad. Het plan voor het gebied ten noorden van de Goudsesingel nam een bijzondere plaats in binnen het plan-witteveen, hier werd een ideale woonomgeving uitgedacht. 2. Wonen in Wereldhaven Wie naar de kaart van Witteveen uit 1944 kijkt, ziet duidelijk dat het gedeelte ten noorden van de Goudsesingel zich onderscheid van de rest van het plan. Om een brede strook groen, gedetailleerd met slingerende paadjes, liggen lange stroken bebouwing. De detaillering van deze bebouwing in combinatie met het groen onderscheidt zich van de overige bouwblokken die door Witteveen in het gehele plan zijn ingetekend. Deze bebouwing is duidelijk gedefinieerd en smal, terwijl in de rest van het plan sprake is van grote vlakken, waarbij de bouwvlakken van de toekomstige architectuur nog niet zijn aangegeven. Waarom is dit gebied zo opvallend gedetailleerd ingetekend? Samenhangend ensemble Er bestaat een relatie tussen dit gedeelte van het plan-witteveen, dat ook wel Wereldhaven wordt genoemd en het ontwerp dat Witteveen maakte voor de herontwikkeling van het oude Diergaardeterrein. 11 Het Diergaarde terrein in het stadscentrum kwam vrij na 1937 na het verhuizen van de diergaarde naar de huidige locatie in Blijdorp. Witteveen ontwierp een stedenbouwkundig plan voor het lege terrein dat bestond uit lange 9 Wagenaar, Cor. Welvaartsstad in wording. De wederopbouw van Rotterdam Rotterdam: Nederlands Architectuur Instituut,1992: Mens, Noor. W.G. Witteveen en Rotterdam. Rotterdam: Uitgeverij 010, 2007: Roelofsz 1989: 50. stroken bebouwing die haaks op een rechthoekig park geplaatst waren. 12 Deze opbouw is ook duidelijk te herkennen in de vorm van het woonblok boven de Goudsesingel, zoals weergegeven op de kaart van het plan-witteveen uit Ook hier zijn stroken bebouwing haaks op een wigvormig park geplaatst. Bij het diergaardeplan waren Jan Wils en Rein Fledderus betrokken als architecten. 13 Jan Wils werkte vervolgens ook aan het ontwerp van het blok aan de Goudsesingel. Kenmerkend voor het ontwerp is dat Jan Wils voor het gehele blok, tussen de Vondelweg en Brussestraat, verantwoordelijk is geweest. Dit veroorzaakt een sterke kenmerkende samenhang binnen het ensemble, dat uit verschillende onderdelen bestaat. Het blok is het enige directe gebouwde resultaat van het plan-witteveen binnen de Oostelijke binnenstad. De rest van de bebouwing is gebouwd nadat het plan-witteveen werd vervangen door het Basisplan. Het is opvallend dat de plannen voor het Diergaarde terrein en voor Wereldhaven overeenkomsten delen. Mogelijk heeft de beschikbaarheid van de plannen voor het Diergaarde terrein invloed hebben gehad op de keuze van Witteveen om het plan voor de woonwijk aan de Goudsesingel op een gelijke manier vorm te geven. Witteveen heeft echter geen persoonlijke notities achter gelaten over zijn keuze om dit deel van de stad in zijn plan zo zorgvuldig vorm te geven. Mogelijk kan de relatie tussen de nauw-verwante ontwerpen kan licht werpen op de waarde van de bebouwing tussen de Vondelweg en de Brussestraat. Een groene woonwijk Het wigvormige park dat Witteveen ontwierp voor het Diergaarde terrein en vervolgens inpaste in zijn wederopbouwplan, maakte deel uit van een parkgordel. Deze gordel vormde een groene long in de stad, die met een knik de Kralingse plas met het stadscentrum verbond. Deze inpassing van groene wiggen in de bebouwing van de stad is ook terug te zien in het eerdere ontwerp van Witteveen voor Rotterdam-Zuid uit De toekomstige bewoners van Wereldhaven zouden in staat zijn om zo de parkgordel in te wandelen, omdat het park zich met groene vingers uitstrekte tussen de strookjes bebouwing. Wils ontwierp voor de stukken 12 Roelofsz 1989: Aarts, Martin, e.a. Vijftig jaar wederopbouw Rotterdam: Een geschiedenis van Toekomstvisies. Rotterdam: Uitgeverij 010, 1995: Mens 2007: 59. 6

15 Bouwperioden in het gebied tussen de Mariniersweg, het Groenendaal en de Goudsesingel. Alle groen gekleurde bebouwing is gebouwd tussen 1945 en De overige rode en paarse bebouwing is gebouwd tussen 1970 en Bron: Meurs, Paul, Marinke Steenhuis e.a. Laurenskwartier: Cultuurhistorische verkenning. Schiedam: Urban Fabric, Steenhuis stedenbouw/landschap, 2007: 105 (detail). Een ontwerpkaart voor Wereldhaven gemaakt door het ASRO voor de Woonwijk benoorden de Goudschesingel. Bron: Stadsarchief Rotterdam. 7

16 8 De Oostelijke binnenstad in het plan-witteveen uit Links bovenin is het gebied Wereldhaven zichtbaar, met smalle stroken bebouwing aan weerzijden van een park. Bron: Wagenaar 1992: , detail. Stadsarchief Rotterdam.

17 grond tussen de bebouwing in 1942 gemeenschappelijke tuinen, die niet zo zijn uitgevoerd. 15 De tuinen zijn uiteindelijk terrasvormig vormgegeven en opgedeeld in drie delen, die met elkaar verbonden worden door lage bakstenen trappen. De opdeling van de tuin in terrassen benadrukt het hoogteverschil dat bestaat tussen de Warande en de Goudsesingel. De huidige begroeiing van de tuinen bestaat voornamelijk uit gras met elke bomen en lagere bossages. De bomen en bossages accentueren door hun plaatsing ook het hoogteverschil in de tuinen. Aan de zijde van de Warande beginnen de tuinen met gras, verderop, bij de bakstenen trappetjes, zijn bomen en bossages geplant. helemaal aan de achterzijde van de tuin, aan de Herman Robberstraat, zijn heel veel bossages geplant, met grote bomen, om zo een scheiding aan te brengen tussen de Herman Robberstraat en de tuinen. De tuinen zijn dus niet ontsloten aan de zijde van de Herman Robberstraat, omdat daar een groene grens is aangebracht. In de eerder al genoemde brochure uit 1941 over het plan schrijft Witteveen over Wereldhaven: De bebouwing van deze wijk zal uit een z.g. strookenbouw bestaan, welke zoodanig om een centralen parkaanleg is ontworpen, dat de woonblokken, grenzend aan deze parkruimte, slechts één verdieping, de daarbij aansluitende woonblokken twee verdiepingen, de dan volgende drie verdiepingen en ten slotte de blokken langs de hoofdverkeerswegen winkels met vier woonlagen zullen bevatten. De parkruimte zal aldus als het waren in een kom komen te liggen, waardoor den bewoners zooveel mogelijk contact met de natuur wordt gegeven. 16 Contact met de parkruimte was blijkbaar belangrijk genoeg om te vermelden in deze verder zeer beknopte brochure. De kom waar Witteveen over spreekt is nog goed voelbaar. Als je als voetganger vanaf de weg Warande richting de Goudsesingel kijkt, is goed te zien dat het gebied vanaf de Goudsesingel afloopt naar de Warande. Het park is er echter nooit van 15 Deze tekeningen bevinden zich in het Stadsarchief Rotterdam, in het Adviesbureau Stadsplan Rotterdam (ASRO) Archief, onder toegangsnummer Witteveen 1941: 10. gekomen. Het vele groen van Witteveen stuitte op kritiek van mede-rotterdammers, die vonden dat de dure grond beter voor andere doeleinden kon worden gebruikt. 17 Het park is dan ook niet met dezelfde afmetingen overgenomen in het Basisplan. Zelf constateerde Witteveen al vroeg dat de uitwerking van het park en het bovenste gedeelte van de ontworpen woonwijk nog even op zich moesten laten wachten. Het toekomstige park was namelijk nog lange tijd een bedrijvig gebied in de verder verwoeste stad, dat bekend stond als de Veemarkt, omdat de veehandel hier plaats vond. Midden in het Veemarkt-gebied stond de Jamin fabriek. Het was een bedrijvig stuk stad, ook tijdens de bezettingsperiode. Witteveen stelde voor om de fabriek te laten verhuizen naar de Spaanse Polder, maar gaf wel aan dat de fabriek pas kon verhuizen als de nieuwe fabriek gereed was. 18 De fabriek, gesloopt in 1980, vormt geen zichtbaar onderdeel meer van de stad. Het verhaal over de fabriek bestaat echter nog wel. Rotterdammers die als kind of jongere bij de fabriek betrokken zijn geweest, houden de herinnering aan de fabriek levend. Zo werd in 1992 een expositie over de fabriek georganiseerd door de Werkgroep Historisch Crooswijk. De objecten die in deze expositie samen werden gebracht, waaronder een maquette van het fabriekscomplex, zijn vervolgens ondergebracht in de collectie van het Museum Rotterdam en het Stadsarchief. 19 In 2008 was er zelfs sprake van het plaatsen van een Jamin-monument op het gebied van de gesloopte fabriek. 20 De aanwezigheid van de Jamin fabriek en de handelsactiviteiten op de Veemarkt hebben de uitvoering van het plan-witteveen en later het Basisplan belemmerd en hebben daarmee ook mede de wederopgebouwde binnenstad gevormd. Nog tot 1972 was de zoetwarenfabriek in gebruik. 21 Dit gebruik staat haaks op de uitgesproken wens van Witteveen om de industrie uit de binnenstad 17 Roelofsz 1989: Uittreksel uit de notulen van de bespreking van den Regeeringscommisaris voor den Wederopbouw op 11 October 1940 inzake herbouw van Rotterdam. Adviesbureau Stadsplan Rotterdam (ASRO). Archief ASRO, toegangsnummer 298, dossier Goudsesingel. Stadsarchief Rotterdam. 19 Voorwerpen in de collectie. Bedrijfshistorierotterdam.nl Museum Rotterdam. Online. 5 maart Jamin-monument stap dichterbij. AD.nl Algemeen Dagblad. 18 november Online. 5 maart Wederopbouw en vertrek. Bedrijfshistorierotterdam.nl Museum Rotterdam. Online. 5 maart

18 te bannen. De groene woningen aan de Goudsesingel lagen nog jaren in de rook van een industrieterrein. Arbeiderswoningen Een belangrijke kenmerk van het plan-witteveen was functiescheiding. In de binnenstad werd in de wederopbouwperiode weinig ruimte gereserveerd voor wonen, deze functie werd ondergebracht in speciale comfortabale woonwijken buiten het stadscentrum. Het aantal woningen werd in het nieuwe stadshart dan ook flink teruggebracht. Het gebied boven de Goudsesingel werd door Witteveen wel benoemd als woongebied in de binnenstad in de brochure Het opbouwplan van Rotterdam in het Museum Boijmans Van Beuningen. Deze wijk werd niet zomaar een woonwijk, maar een wijk voor gegoede arbeiders en de middenstand. 22 De keuze voor deze groep sloot goed aan bij de functies die werden ondergebracht in de Oostelijke binnenstad onder de Goudsesingel: kleine middenstandbedrijven en winkels. Aan de Goudsesingel, in de plint van de flat die door Wils ontworpen is, was ruimte voor winkels. Deze winkels konden worden bevoorraad via de achterzijde van het gebouw, via de Herman Robberstraat die als expeditiestraat functioneerde. 23 Veel groen en een uitgesproken woonfunctie zijn de basisideeën van Witteveen die ten grondslag liggen aan dit blokje bebouwing. Daarnaast kent het gebied een opmerkelijke geschiedenis. De bouw van deze woningen speelde namelijk een belangrijke symbolische rol in de wederopbouw, als de eerste woningen voor de toekomst. Eerste paal geheid in Rotterdams binnenstad. 24 Het moet een bijzonder schouwspel zijn geweest op 15 april 1941: te midden van een groep mensen met wapperende jassen in de vlakke verwoeste binnenstad, dreunde een versierde heimachine de eerste palen van het gebouw Wereldhaven de grond in. 25 De aanvang van het bouwen van het blok ten noorden van de Goudsesingel werd groot in het nieuws gebracht. Meerdere kranten uit het hele land publiceerden op de dag na deze gebeurtenis een groot artikel over wat de aanvang van de Rotterdamse 22 Witteveen 1941: Aarts 1995: Eerste paal geheid in Rotterdamsch binnenstad. Nederlandsch Dagblad. 14 april 1941: Eerste paal geheid in Rotterdamsch binnenstad. 1941: 2. Wederopbouw genoemd werd. Verschillende prominenten waren aanwezig: Jan Wils, ingenieurs betrokken bij de wederopbouw van Rotterdam en ir. J.A. Ringers, de Algemeen Gemachtigde voor den Wederopbouw en Bouwnijverheid. Deze laatste aanwezige hield een uitgebreide rede, die ook in de meeste kranten gepubliceerd werd. Met deze rede sprak hij uit dat na een fase van voorbereiding, de werkelijke wederopbouw nu echt begon. Na eenige maanden opruimen van fundeeringen en kelders, het verrichten van graafwerk en voorbereiding van wegenaanleg, is er heden een materieel begin van opbouw, <...>: het maken van de fundeering voor het eerste blok arbeiderswoningen binnen de verwoeste kern van Rotterdam. Ook vertelt hij dat deze start van de wederopbouw van de woningvoorraad in de binnenstad van Rotterdam, ook een symbolische functie heeft voor heel Nederland. Een Hollander laat zich niet gemakkelijk iets op de mouw spelden en neemt iets eerst als waar aan, als het geheid is. Zoo hoop ik dat ook deze nieuwe volkswoningen geheid zullen zijn, dat zij ware Nederlandsche woningen zullen zijn in een Nederlandsche stad en het begin mogen zijn van een in snelle reeks elkaar opvolgende woningblokken, die een gelukkige en vreedzame bevolking zullen herbergen <...>. 26 De Duitse bezetters worden in de rede van Ringers op schatplichtige wijze genoemd. Ook is het opvallend dat Ringers vooral benadrukt dat het hier een Nederlandse aangelegenheid betreft. Deze heiceremonie en de bijbehorende publiciteit, maken het complex Wereldhaven een zeer symbolisch ensemble binnen de Rotterdamse geschiedenis: het was een symbool voor de lokale en nationale hoop op een periode van herstel en vooruitgang. Het duurde echter nog een heel aantal jaren voordat er werkelijk sprake 26 Beide citaten: Eerste paal geheid in Rotterdamsch binnenstad. 1941: 2. Zie ook de rede van Ringers in de bijlage. 10

19 was van vooruitgang in de Oostelijke binnenstad. Na de bouw van Wereldhaven, stort de wederopbouw in. In een boek dat werd uitgebracht ter ere van 10 jaar wederopbouw in 1955, onder redactie van C. van Traa, zijn plattegronden opgenomen die per jaar de resultaten van de wederopbouw illustreren. Het blokje boven de Goudsesingel staat nog tot 1950 vrijwel alleen in het verder lege landschap. In de jaren die daarop volgen groeit de binnenstad langzaam voller. 3. De vormen van Wereldhaven tussen nieuw en oud, stroken en blok, beton en baksteen De waarde van de bebouwing boven de Goudsesingel uit 1941 schuilt in een aantal aspecten. Om deze waarden te kunnen beschrijven is het belangrijk om niet alleen te kijken naar het interessante historische verhaal dat bij deze gebouwen hoort, maar ook de vorm van deze gebouwen te onderzoeken. Door te kijken naar drie verschillende aspecten; het schaarsteprobleem, de ontwerppraktijk van Jan Wils en de ruimtelijke structuur, is het mogelijk om meer waarden te signaleren. Naam Wereldhaven Officieel is het gebied van Wils nooit Wereldhaven genoemd. Toch is de aantrekkelijke naam blijven kleven aan dit blok, zo is in de Architectuur Rotterdam reeks uit 1992 de benaming Plan Wereldhaven te vinden. Toch is tijdens het uitvoeren van dit onderzoek geen archiefmateriaal aangetroffen waarop het gebied expliciet zo benoemd wordt. Een mogelijke verklaring voor de mooie naam is de betrokkenheid van de n.v. De Wereldhaven bij de bouw van het wijkje. Deze bouwmaatschappij kocht de percelen aan de Goudsesingel aan voor het uitvoeren van de bouw van de flat, om vervolgens de woningen en winkels te kunnen exploiteren. Een foto uit 1941 van een bouwkeet op het bouwterrein laat zien dat de naam van de maatschappij goed zichtbaar is geweest tijdens de bouw. Mogelijk heeft deze zichtbaarheid ervoor gezorgd dat deze naam, die zo passend is voor de eerste herbouwde woningen in de havenstad, uiteindelijk in zwang is geraakt voor het hele wijkje. Bron: Smink, Hans, Richard Beentjes. 75 jaar Wereldhave Uitgegeven in eigen beheer door n.v. Wereldhave: Ruimtelijke structuur De woonwijk naar ontwerp van Jan Wils bestaat uit twee samenhangende onderdelen. Prominent langs de Goudsesingel ligt het eerste onderdeel: de flat tussen de Vondelweg en de Brussestraat van vijf of zes bouwlagen hoog, met aan de achterzijde expeditieruimten aan de Herman Robbersstraat. Aan de voorzijde is de plint ingericht met winkelruimten. Het tweede onderdeel bestaat uit zeven stroken woningen, die haaks op de flat staan. Zes van deze stroken, namelijk de identieke stroken tussen de Brussestraat en de Leopoldstraat, liggen met de voorzijde aan een straat en met de achterzijde aan een binnentuin. De drie binnentuinen zijn openbaar toegankelijk en worden gekenmerkt door een indeling in terrassen. Aan de voorzijde van de stroken zijn kleine voortuinen aangebracht. Aan de achterzijde hebben alleen de laagste gebouwen aan de zijde van de Warande een achtertuin. De stroken worden onderbroken door de Frans Coenenstraat, een pad toegankelijk voor wandelverkeer. Vanaf de warande gezien loopt de bouwhoogte van de stroken trapsgewijs op, van twee bouwlagen naar drie bouwlagen tot vier bouwlagen, waarbij de blokken tussen de tussen de Herman Robbersstraat en de Frans Coenenstraat het hoogst zijn. De laagste gebouwen hebben hun entree op het maaiveld, de overige hogere gebouwen hebben de entree boven het maaiveld, boven een souterrain. De souterrains hebben de functie van gebruiksruimte, zoals fietsenstalling. De eerste woonverdieping is op bel-etage niveau. De woningen zijn toegankelijk via een gezamenlijke portiek met trap. Achter de entree worden de etagewoningen ontsloten met een inpandig trappenhuis dat zich centraal in het pand bevindt. Het trappenhuis wordt belicht door een daklicht, dat de vorm heeft van een dakkapel. De meeste woningen bestaan uit een woonkamer aan de straatzijde met daarnaast een en suite slaapkamer, een kleine kamer en een kleine keuken en badkamer. De openbare binnentuinen zijn niet ontsloten naar de Herman Robbersstraat. Garages aan de kop van de tuin aan deze straat en beplanting 11

20 schermen de tuinen af. De garages bevinden zich aan de kop van alle binnentuinen en zijn verwant aan elkaar, ze behoren namelijk tot het ontwerp van Jan Wils. Twee van de garages zijn deels garage en deels transformatorhuisje. De gebouwen aan de Vondelweg van Wils maken wel deel uit van het totaalontwerp voor de wijk, maar nemen qua vormgeving en opzet een bijzondere positie in. Het ontwerp voor deze bebouwing vertoont elementen van zowel de flat als de woonstroken. Zo bevinden zich aan de Vondelweg-zijde winkelruimten in de plinten, maar lijkt het grootste gedeelte van de gebouwen op de strookbebouwing aan de binnentuinen. De bebouwing bestaat uit twee gebouwen, gescheiden van elkaar door de Frans Coenenstraat. De gebouwen zijn grotendeels identiek aan elkaar. Op één laag winkelruimte zijn drie lagen woningen gebouwd, die te bereiken zijn door een gemeenschappelijke portiek aan de Leopoldstraat. Het linkerdeel van de bebouwing valt echter uit de toon. Tussen een bouwdeel van zes bouwlagen en het bouwdeel van vier bouwlagen met winkelruimte, bevindt zich een klein tussendeel van twee lagen hoog. Het betreft hier eigenlijk twee afzonderlijke gebouwen, die met een tussenvoeging aaneengesloten zijn. Het bouwdeel van zes bouwlagen is een galerijflat waarvan de galerij zich aan de Leopoldstraat bevindt. Het gebouw heeft aan alle zijden een gesloten plint; de woningruimte begint op de eerste verdieping. Zowel aan de Herman Robberstraat als aan de Leopoldstraat liggen bedrijfsruimten, die uit de gevel van het gebouw naar voren komen. Op deze uitstekende bouwlaag bevindt zich een terrasachtige open ruimte. Aansluiting op de omgeving Direct ten noorden van de woonwijk ligt de redelijk drukke tweebaansverkeersweg de Warande. Een fietspad met aan weerszijden een trottoir ligt tussen de wijk en deze weg. Aan de overkant van, en parallel aan de Warande ligt een strookvormig groengebied, dat samenhangt met de daar aanwezige slingervormige bebouwing. Het ontwerp van deze gebouwen dateert uit de jaren 80. Voor de bouw was dit gebied bedrijfsterrein. 27 De Warande vormt een scherpe grens voor de woonwijk. Hoewel aan weerszijde van deze weg groengebieden liggen, voorkomt de brede opzet van de weg een sterke samenhang tussen deze groene stukken Rotterdam. De Vondelweg is ook een breed opgezette weg, met twee 27 Stadsvernieuwing. Rotterdam.nl Gemeente Rotterdam. Online. 3 juli verkeerstroken aan weerszijden van een strook gras. Aan beide kanten van de autoweg liggen fietspaden, parkeerruimten en groenstroken. Dit voorkomt dat het contrast tussen de gebouwen van Wils en de bebouwing aan de overzijde van de weg erg opvalt. Aan de overzijde is namelijk geen sprake van een gesloten gevelbeeld met een aaneengesloten rooilijn. De meeste bebouwing aan deze zijde van de weg dateert van een latere periode als het werk van Wils. Ook de Goudsesingel is een zeer brede verkeersweg. Deze weg vormt een belangrijke en drukke verkeersader voor de binnenstad. De Goudsesingel splitst het onderzoeksgebied, de Oostelijke binnenstad, duidelijk op in twee delen. Ook behoren de beide delen tot verschillende deelgemeenten. Het gebied ten zuiden van de Goudsesingel behoort tot de deelgemeente Centrum, terwijl het noordelijke gebied ondergebracht is bij Kralingen-Crooswijk. Beton en baksteen: het schaarsteprobleem De woonblokken achter de Goudsesingel ogen redelijk behoudend. De bakstenen gevels en zadeldaken staan in schril contrast tot het licht ogende staal en glas van de Van Nelle Fabriek. Dit icoon van de moderne architectuur werd gebouwd van 1926 tot 1930 en maakt deel uit van een groep gebouwen die nieuwe constructiemogelijkheden en vormen verkenden. Jan Wils heeft zich tijdens zijn carriere ook gemengd in deze ontwikkeling. Zo ontwierp hij in 1919 een cluster woningen in Den Haag, ook wel bekend als het Papaverhof. Het plan bestond uit portiekflats en laagbouw. Wils experimenteerde met beton als bouwmateriaal voor dit ontwerp, maar toen de resultaten van de eerste betonstortingen erg tegenvielen, koos de opdrachtgever toch voor het gebruik van baksteen. 28 Dit wordt ook aangegeven in de Richtlijnen voor de bebouwing aan de Goudsesingel die in het ASRO archief te vinden zijn. Hierin wordt aangegeven dat de voorkeur uitgaat van een constructie van gemetselde draagmuren, met het gebruik van houten en betonnen balken als dragers voor de vloeren. 29 In Rotterdam-Zuid zijn in de jaren 20 meerdere wonin- 28 Kuipers, Marieke. Bouwen in Beton. Experimenten in de volkshuisvesting voor s-gravenhage, Staatsuitgeverij: 1987: Richtlijnen voor den etagenbouw benoorden den goudschesingel. Adviesbureau Stadsplan Rotterdam (ASRO). Archief ASRO, toegangsmummer 298, dossier Goudsesingel. Stadsarchief Rotterdam. 12

21 Links: een profieltekening door Jan Wils van Wereldhaven uit december De samenhang tussen de flat langs de Goudsesingel en de daarop haaks geplaatste stroken bebouwing is goed zichtbaar. Bron: Collectie Nederlands Architectuurinstituut. Rechts: zicht op de Jamin fabriek, vanaf de flat aan de Goudsesingel Bron: Collectie Stadsarchief Rotterdam. 13

22 14 Linksboven: Een tuinontwerp voor Wereldhaven, met in het midden een vogelbad en aan de zijde van de Warande een sierelement. Bron: Stadsarchief Rotterdam. Rechts: Het heien van de eerste paal voor Wereldhaven. In de uitsnede een portret van J.A. Ringers. Bron: Woningbouw in Rotterdams centrum. Rotterdamsch Nieuwsblad. 16 april Linksonder: De bouwkeet De Wereldhaven voor de bouwwerkzaamheden aan de Goudsesingel. Bron: Stadsarchief Rotterdam.

23 gen in beton opgetrokken opgetrokken in grootschalige bouwprojecten. 30 Binnen het architectonisch discours waarin Wils en Witteveen zich bevonden was dus interesse voor moderne bouwtechnieken. Waarom oogt het blok Wereldhaven dan zo behoudend, met een gevel uit baksteen en relatieve bescheiden raampartijen? De Duitse bezetter vorderde tijdens de wederopbouwwerkzaamheden grote hoeveelheden materiaal. De handel lag grotendeels stil en aanvoering van materiaal was een logistiek probleem. Grote materiaalschaarste was het gevolg. De architectuur van de vroege wederopbouw in Rotterdam is sterk beïnvloed door deze schaarste, een probleem dat doorklinkt in de archiefstukken van de ASRO. In het document Richtlijnen voor den etagenbouw benoorden den goudschesingel is uitgebreid omschreven aan welke eisen het blok boven de singel moet voldoen. Artikel 11 schrijft voor dat het gebruik van gewapend beton en ijzer zeer beperkt moet worden. Skeletbouw wordt niet gezien als een mogelijkheid in verband met deze belemmeringen, de voorkeur gaat uit naar gemetselde dragende muren. Ook wordt de architect aangemoedigd om zo veel mogelijk brandvrije materialen te gebruiken. 31 Wils had rekening te houden met deze richtlijnen, die zijn ontwerp hebben beïnvloed. De bakstenen gevels zijn een direct resultaat van de invloed van de ASRO op het ontwerpproces. Uiteindelijk bleek de schaarste zo groot, dat het woningbouwproces zelfs geheel stil kwam te liggen. 32 De daarop volgende bouwstop van 1942 verlamde de wederopbouw volledig. 33 Jan Wils Jan Wils is bekend van zijn ontwerpen voor het Olympisch Stadion en het City Theater, beiden gebouwd in Amsterdam. Deze gebouwen vertonen grote gebaren: grote muuropvlakten, lange lijnen en grote raampartijen. Deze stijlkenmerken zijn deels gebaseerd op het oeuvre van H.P. Berlage en F.L. Wright, twee architecten die het werk van Wils hebben beïnvloed Kuipers 1987: Richtlijnen voor den etagenbouw benoorden den goudschesingel. Stadsarchief Rotterdam. 32 Witteveen, W. G. Beknopt overzicht van de voornaamste openbare werken in 1940 en 1941 voorbereid en uitgevoerd door den gemeentelijken technischen dienst en particulieren Rotterdams Jaarboekje. Reeks 4, jrg. 10, 1942: Roelofsz. 1989: Vaessen, H. Inleiding bij het archief van Jan Wils, Archief Jan Wils. Archief Nederlands Architectuurinstituut. Daarnaast is de architect bekend omdat hij deel heeft uitgemaakt van de kunstenaarsbeweging De Stijl. Toch is zijn oeuvre niet zo bekend geworden als bijvoorbeeld dat van Rietveld. In zijn overzichtswerk over Wils schetst Herman Bergeijk een beeld van Wils als een jonge sterarchitect. Hij maakte een vliegende start met zijn carriere en toont interesse voor monumentale architectuur. Gaandeweg tijdens zijn carriere verliest hij echter de interesse in iconische statements: hij wordt dienend aan de wensen van de opdrachtgever en zijn ontwerpen worden steeds soberder. 35 Binnen het oeuvre van Wils kan dus een onderscheid worden gemaakt tussen iconische jaren en de jaren na de Tweede Wereldoorlog waarin zijn ontwerpen steeds onopvallender worden. 36 De gebouwen in het gebied boven de Goudsesingel bevinden zich in een overgangsfase in de carriere van deze interessante architect. Het loont de moeite om met dit gegeven in gedachten de ontwerpen die Wils maakte voor Witteveen in de jaren nader te bekijken, om te zien welke kenmerken van zijn oeuvre zichtbaar zijn in het gebied Wereldhaven. Tijdens zijn lidmaatschap van De Stijl kenmerkten de ontwerpen van Wils zich door een bijzonder gebruik van verschillende bouwvolumes. Zijn ontwerpen bestonden uit zorgvuldig bij elkaar gevoegde bouwmassa s, als een soort composities. 37 Deze benadering van het gebouw, waarbij volumes elkaar assymetrisch of symmetrisch afwisselen en overlappen, is terug te zien in het ontwerp dat Wils maakte voor bebouwing op het Diergaarde terrein, maar wel in iets mindere mate. Op een perspectieftekening uit 1942 is een gebouw van zes bouwlagen zichtbaar. Uit de gevel springt een bijna gevelbreed blok naar voren, dat drie bouwlagen beslaat. In dit blok komen rechthoekige elementen naar voren met afgeronde hoeken, een liggend en een staand. Aan de linkerzijde van de gevel ligt het zadeldak verzonken in het gebouw. Deze elementen creëeren een divers gevelbeeld dat assymmetrisch is, maar wel een harmonieuze indruk maakt. De ontwerpen die Wils met Rein Fledderus maakte voor het Diergaarde terrein, zijn modern van stijl. Ze tonen de toepassing van moderne constructiemethoden en er is hoogbouw in het ontwerp opgenomen, toendertijd nog een innovatieve manier van bouwen. De meest prominente 35 Bergeijk, Herman van. Jan Wils: De stijl en verder. Rotterdam: Uitgeverij 010, 2007: Bergeijk 2007: De stijl in Centre Pompidou NAI.nl. Nederlands Architectuur Instituut. November Online. 13 maart

24 onderdelen van de ontwerpen zijn de flats die aan het centrale park zijn geplaatst. Naast deze flats werden stroken lagere bebouwing getekend. 38 De ontwerpen voor de Diergaarde laten een aantal elementen zien die ook terugkomen in de huidige bebouwing aan de Goudsesingel. Details, zoals ruitvormige hekwerkjes en boven elkaar geplaatste kleine ronde ramen keren veel terug. Ook de lichtgebogen deurluifels zijn toegepast in beide ontwerpen. Op een plattegrond van het Diergaardegebied uit 1938, gemaakt door de gemeente Rotterdam, is aan de linkerzijde van het park strokenbouw te herkennen. De laagbouw aan de rechterzijde van de parkstrook toont een bijzondere verkavelingsvorm. Deze bebouwing volgt niet de vorm van het toen gangbare gesloten bouwblok, maar is tegelijkertijd ook niet ingedeeld volgens een strokenbouwstructuur. Het ensemble is een soort tussenvorm, waarbij het gesloten bouwblok deels is open gebroken met lagere bouwdelen. Een deel van de gevels van de semi-gesloten bouwblokken op het Diergaardeplan hebben de functie van winkel toegewezen gekregen. De tekeningen die Wils maakte voor de bebouwing van het Diergaarde terrein laten zien hoe Wils het stedenbouwkundig plan vertaalde naar achitectonische ingrepen. Zo plaatste hij tussen de losse bouwblokken structuren die een overgang markeerden tussen de buitenwereld en het groen in het midden van het blok. Zo plaatste hij aan een gebouw vast een uitstekende bouwlaag in het binnengebied. Op andere plaatsen ontwierp hij pergola s die bouwblokken met elkaar verbonden. Daarnaast zijn er in de gevel doorgangen naar het achterliggende binnenterrein aangebracht. De bebouwing aan de Goudsesingel deelt een aantal van deze kenmerken. Zo zijn er restanten aangetroffen van staanders voor pergola s, die verwijderd zijn. Daarnaast zijn de voorgevels allemaal aan de straatzijden geplaatst, waardoor in de gemeenschappelijke tuin geen verkeer plaatsvind. De flat aan de Goudsesingel schermt de achterliggende stroken af van het drukke stadsverkeer; de flat en de stroken samen vormen een ensemble en zijn niet los van elkaar te zien. Het verschuilen van lagere bebouwing achter een hoge flat aan een drukke weg paste Witteveen al eerder toe in zijn ontwerp voor het uitbreidingsplan voor Rotterdam-Zuid uit Ook hier plaatste hij lage bebouwing achter een lint hoogbouw, al gaf hij niet specifiek aan dat 38 Bergeijk 2007: 105. deze lage bebouwing in stroken moest worden opgetrokken. 39 Achter de flat is een strook bebouwing geplaatst die een bouwlaag hoog is. Tussen de stroken en de flat ligt een expeditiestraat, de Herman Robberstraat. Op de bedrijfsruimte aan de Herman Robberstraat is ook een pergola geplaatst. Met deze ingreep bestemde Wils het dak van de bedrijfsruimte als een grote buitenruimte die uitkeek op de binnentuinen en het achterliggende park. Op tekeningen geeft Wils deze buitenruimte als heel groen weer, met begroeiing op de pergolas en op de terassen. De toevoeging van pergolas en de begroeide bouwlaag aan de Herman Robberstraat vormen daarmee niet alleen een begrenzing tussen de buitenwereld en de binnenwereld binnen de grenzen van het ensemble, maar ook een overgang tussen bebouwing en natuur. De markante balkons aan de binnentuinen, die op de pergola op de bedrijfsruimte lijken, dragen hier ook aan bij. Wils had ook ideeën over de vormgeving van de binnentuinen. Zo bood hij in 1942 tekeningen aan voor een tuinontwerp, waarin planten specifiek benoemd werden. Wils moest in 1941 aardig wat aanpassingen maken in zijn ontwerp voor Wereldhaven. Er waren twee supervisoren betrokken bij zijn werk; Hermann Friedrich Mertens en Gijsbert Friedhoff, die de ontwerpen moesten goedkeuren. 40 Heel de binnenstad was opgedeeld in sectoren met elk eigen supervisoren, die moest garanderen dat de nieuwe bebouwing van de stad van hoge kwaliteit zou zijn. 41 Mertens en Friedhoff becommentarieerden de ontwerpen van Wils. Op het aandringen van de supervisoren versoberde de architect het ontwerp enigzins. Een decoratief element dat Wils aanbracht om de overgang tussen een hoger en een lager aaneengesloten blok te markeren verdween. Op de tekening van dit element is te zien dat met een vluchtige potloodschets het dak van het hogere gedeelte is aangepast tot een topgevel een schriftelijke aanbeveling van de supervisoren. 42 Door deze versobering wordt de eenheid van de stroken benadrukt: de verschillende delen lijken sterk op elkaar. In de brief waarin deze aanbeveling 39 Gemeentewerken van Rotterdam. Uitbreidingsplan linkermaasoever Cartografisch document. Collectie Stadsarchief Rotterdam (catalogusnummer II 192). 40 Brief aan Jan Wils. ASRO. 16 december ASRO archief, dossier Goudsesingel. Collectie Stadsarchief Rotterdam. 41 Wagenaar 1992: , 42 Brief aan Jan Wils. Supervisor. 4 maart ASRO archief, dossier Goudsesingel. Collectie Stadsarchief Rotterdam. 16

25 Deze pagina: Het stedenbouwkundig plan van de gemeente Rotterdam voor het Diergaarde terrein uit 1938, met aan de linkerzijde strokenbouw en aan de rechterzijde van het centrale park semi-gesloten bouwblokken. Bron: Collectie Stadsarchief Rotterdam. Volgende pagina: diverse afbeeldingen van ontwerpen van Jan Wils. Linksboven: Een zijaanzicht van de Diergaarde bebouwing, met een lage verbinding tussen twee bouwdelen (1940). Collectie Stadsarchief Rotterdam. Linksonder: Een perspectief van de Diergaarde bebouwing (1939). Collectie Nederlands Architectuurinstituut Rechtsonder: Een entreepartij met gebogen luifel, detail uit de Diergaarde ontwerpen (1940). Collectie Stadsarchief Rotterdam. Rechtsonder: Een niet gerealiseerde flat voor het Wereldhaven gebouw, ter hoogte van het huidige Ammanplein (1942). Collectie Stadsarchief Rotterdam. 17

26 18 Foto boven: Het Papaverhof in Den Haag van Jan Wils. Foto: M. M. Minderhoud.

27 wordt gedaan, wordt ook een balk becommentarieerd die Wils als overgang tussen de twee hogere blokken ontworpen heeft. Uiteindelijk wordt deze balk omgevormd tot de pergola waarvan nu restanten kunnen worden aangetroffen. Het behoudende uiterlijk van de architectuur ten noorden van de Goudsesingel is dus mede het resultaat van de beïnvloeding van de supervisoren Mertens en Friedhoff. Verkaveling Voor de Tweede Wereldoorlog was het gesloten bouwblok de meest gangbare verkavelingsvorm. Na de oorlog veranderde dit en werd een open verkavelingsstructuur veelvuldig ingezet. Een reden voor het overgaan op deze verkavelingsvorm was dat deze vorm beter aansloot bij de wens om het woningbouwproces te systematiseren. Het gangbare gesloten bouwblok was niet goed seriematig te produceren: er bestonden door de hoekaansluitingen verschillende specifieke plattegronden binnen een blok. Daarnaast kon op deze manier meer groen worden ingezet en kon de architectuur op de zon worden gericht. 43 Het ontwerp van Jan Wils vertoont kenmerken van strokenbouw, een vorm van een open verkavelingsstructuur, maar is dit niet volledig. Het ontwerp voor het ensemble staat in verband met andere ontwerpen die een plaats innemen in het ontstaansproces van deze verkavelingsvorm. Kenmerken van het ontstaan van deze nieuwe verkavelingsvorm zijn: Het breken met het gangbare gesloten bouwblok Het introduceren van het gesloten, gemeenschappelijke portiek 44 De interesse in een nieuwe verkavelingsvorm bleek in de jaren 30 uit de resultaten de Amsterdamse prijsvraag Goedkope arbeiderswoningen. Veel van de inzendingen, van onder andere Merkelbach, Karstel en Groenewegen, Van den Broek en Van Tijen, gingen uit van hoogbouw op een strokenverkaveling. Opvallend is dat met deze nieuwe vorm van bouwen ook een nieuwe esthetiek gepaard ging, waarbij veel glas en staal werd toegepast. 45 Een uitgevoerd voorbeeld is het gebied Landlust in Amsterdam-West: een zeer vroeg voorbeeld van strokenbouw. Tussen etagewoningen zijn tuinen 43 Vreeze, Noud te. Woningbouw, inspiratie & ambities. Kwalitatieve grondslagen van de sociale woningbouw in Nederland. Almere: Nationale Woningraad, 1993: Vreeze 1993: Vreeze 1993: Interieur De ASRO schreef ook bepaalde voorzieningen in het interieur voor. Zo voorziet artikel 27 van de Richtlijnen voor de bouw van Wereldhaven uit het ASRO archief in het plaatsen van ingebouwde kasten in de te ontwerpen woningen. Legkasten in het woon- en slaapvertrek moeten ten minste 0,35 m diep zijn en vier legplanken bevatten. Ook wordt de suggestie geopperd om boodschappenliften in de trappenhuizen van de etagegebouwen te plaatsen. Bron: Richtlijnen voor den etagenbouw benoorden den goudschesingel. Adviesbureau Stadsplan Rotterdam (ASRO). Archief ASRO, toegangsmummer 298, dossier Goudsesingel. Stadsarchief Rotterdam. geplaatst en de woningen, ontworpen door B. Merkelbach, zijn functioneel en modern ingericht. Het bouwblok is echter nog niet volledig geopend. De etagebouw aan weerszijden van de tuin vormt een geheel met de tuin en is aan een zijde, aan de Karel Doormanlaan, afgesloten met een strook laagbouw. Opvallend is ook het gebruik van veel glas in het portiektrappenhuis, wat de architectuur een licht aanzicht geeft. Deze lichtheid, veroorzaakt door de toepassing van veel glas en staal, is een kenmerk van moderne architectuur die niet terug te vinden is in het ontwerp van Wils. Wel zijn de andere kenmerken, de semi-geslotenheid en de introductie van gemeenschappelijke portieken te herkennen. 19