Een praktisch-theologisch onderzoek naar de toekomstmogelijkheden voor de krimpende Hervormde gemeente te Sebaldeburen

Transcriptie

1 Van verlangen naar verbinden Een praktisch-theologisch onderzoek naar de toekomstmogelijkheden voor de krimpende Hervormde gemeente te Sebaldeburen onderzoeksrapport april 2015 Dorothée Berensen - Peppink Johans Brink Harri van de Ruitenbeek Djarno Wiegman Protestantse Theologische Universiteit Onderzoeksplatform Connecting Churches and Cultures

2 Van verlangen naar verbinden Een praktisch-theologisch onderzoek naar de toekomstmogelijkheden voor de krimpende Hervormde gemeente te Sebaldeburen Doroth e Berensen - Peppink Johans Brink Harri van de Ruitenbeek Djarno Wiegman onderzoeksrapport april 2015 Protestantse Theologische Universiteit Onderzoeksplatform Connecting Churches and Cultures

3

4 Het is een groot en heilig woord, t geen gij bewaren moet, hebt God lief en uw medemenschen als u zelven! O mogt dit gebouw steeds aan deze waarheden, steeds aan de verbreiding van derzelver kracht geheiligd, en aan de heilzame bedoelingen van onzen Heer Jezus Christus toegewijd zijn. Mogt zijn Geest steeds hier leven, hier werken! Bidden wij God, dat hij hetzelve daartoe heilige, en tot eenen overvloedigen zegen zette. N. Westendorp, Eerste leerrede gehouden in de nieuwe kerk te Sebaldeburen, 1807 De kerk heeft behoefte aan een concrete utopie. (...) Zo n utopie omvat drie elementen: 1) een visie; dáár willen we naar toe ; 2)een begaanbare en passende weg; 3) vertrouwen, hoopvolle verwachting. J. Hendriks, Verlangen en Vertrouwen, 2008

5 2

6 3 Inhoudsopgave Woord vooraf Inleiding Aanleiding Relevantie voor Sebaldeburen en regio Doelstelling en onderzoeksvraag Doelstelling Hoofdvraag Onderzoeksroute Structuur van het onderzoek Afbakening en begrippen Sebaldeburen in beeld Demografische gegevens van het dorp Geschiedenis van Sebaldeburen en haar kerk Secularisatie in een dorpscontext Secularisatie Dorpscontext en kerk in het dorp De kerk binnen de geseculariseerde samenleving De dorpscontext in Sebaldeburen Samplebeschrijvingen De perceptie van dorpelingen De betrokkenheid bij de kerk Met het oog op de toekomst... 43

7 4 3 - Kerken in de regio in beeld Inleiding De Gereformeerde en Gereformeerd-vrijgemaakte inwoners De samenwerking met Leek en Een De Hervormde streekgemeente Noordhorn-Saaksum De Gereformeerde kerk buiten verband te Grootegast Een netwerk van geloofsgemeenschappen? Geloofsgemeenschap in beeld Situatiebeschrijving De levenscyclus van de Hervormde gemeente Identiteit en cultuur Leiding Structuur en middelen Context De samengevoegde SWOT Gewenste situatie in beeld Samen in gesprek over verlangen Samen in gesprek over toekomstscenario s Met oog op de toekomst Bijbels-theologische bezinning Focusgroepen nader beschouwd De vier perspectieven in de nieuwe situatie Evaluatie, conclusies en aanbevelingen Evaluatie en conclusies Concrete utopie en aanbevelingen

8 5 Literatuur en websites Bijlage 1 Semi-gestructureerd interview voor het dorp Bijlage 2 - Enquête voor het dorp Bijlage 3 - Schema persoonseigenschappen Bijlage 4 - Interview geloofsgemeenschap Bijlage 5 - Opzet focusgroep-gesprekken geloofsgemeenschap Bijlage 6 - Kerkordelijke mogelijkheden

9 6

10 7 Woord vooraf Voor u ligt het onderzoeksrapport als een verslag van vier onderzoekers die zich - op uitnodiging van de de Geert Jan Smeding Oostermeer stichting (GJSO) - hebben verdiept in de situatie van de krimpende dorpskerk in Sebaldeburen, een dorp in het Westerkwartier in Groningen. Zowel de geloofsgemeenschap zelf, als de kerken in de regio en het dorp Sebaldeburen, haar bewoners en haar demografie werden aan nader onderzoek onderworpen met als doel aanbevelingen te kunnen doen voor de toekomst van de Hervormde gemeente te Sebaldeburen. Het rapport is vooral bedoeld als uitgebreidere uitwerking en verdieping van de gedane constateringen en aanbevelingen. Daarnaast hebben we ook een samenvattende praktische handreiking geschreven, met oog op de kerkenraad en de gemeenteleden van Sebaldeburen. U kunt er natuurlijk ook voor kiezen om in dit rapport meteen door te bladeren naar het vijfde samenvattende en evaluerende hoofdstuk. Misschien nog wel belangrijker dan de geschreven vorm van dit onderzoeksrapport is onze hoop dat door de verschillende gesprekken, interviews en focusgroepen die er gedurende het onderzoek zijn geweest er deels een nieuwe manier van denken, van vragen stellen en gericht bezig zijn met de toekomst is aangereikt, waar de gemeente mee verder kan. Gaandeweg het onderzoek, wat liep van april 2014 tot en met april 2015, kwam de vraag bij ons en de gemeenteleden zelf op of het nu vijf vóór, of vijf over twaalf was voor de gemeente. Op zondag 4 mei 2014, mochten we kennismaken met de Hervormde gemeente van Sebaldeburen. Speciaal voor de gelegenheid was er koffiedrinken in de kerk geregeld. Een aantal gemeenteleden sprak uit dat ze hoopten dat we als onderzoekers na dit enthousiaste begin niet na het onderzoekstraject een paar illusies armer zouden zijn. Er heerste een sceptische en wat sombere stemming. Er was afgelopen 30 jaar immers al van alles geprobeerd, op allerlei vlakken. Het actieve ledental dat de zondagse diensten bezocht was echter al een aantal

11 8 jaren gemiddeld twintig aanwezigen. Het onderzoek werd gezien als een laatste strohalm, dan was echt alles geprobeerd. Meerdere malen was het inderdaad ook spannend of er überhaupt nog een keuze was om als gemeente zelfstandig voort te blijven bestaan. Kerkordelijk advies om in deze periode nog rechtsgeldige besluiten als kerkenraad te kunnen nemen en een eventuele nieuwe koers in te kunnen zetten bleek noodzakelijk. Tijdelijk verlegde dit soms wel de focus van het onderzoek van de lange termijn naar de korte termijn, aangezien deze twee alles met elkaar te maken hebben. Bijzonder was het om te merken dat er in januari 2015 toch drie ambtsdragers bereid waren om het werk van anderen over te nemen. Daarnaast kwamen er financiële mogelijkheden vrij om met hulp van twee stichtingen (GJSO en Steunfonds Gemeenten van de Gereformeerde Bond) nog voor een periode van vier jaar een predikant voor 80% te beroepen voor de combinatie Sebaldeburen - Een en Leek, waarvan 35% bestemd zou zijn voor het werk in de Hervormde gemeente Sebaldeburen. Op het moment van het afronden van dit rapport is er zelfs al bekend dat ds. Wilschut, die voor deze functie was beroepen, zijn beroep heeft aangenomen. Afgelopen jaar verzamelden we als onderzoekers diverse documenten, resultaten van enquêtes, namen we interviews en focusgroepgesprekken af en verzamelden deze in een gezamenlijke map. De laatste weken van het onderzoek waren in het bijzonder gewijd aan het schrijven van het onderzoeksrapport. Een van de belangrijke woorden waar we ons in verdiepten was het woord revitalisering. Wat betekent dat precies? En in het bijzonder: wat betekent dat voor de Hervormde gemeente van Sebaldeburen? Een van de onderzoekers had vanuit de werkkamer uitzicht op een metersgroot bord: Revitalisering Doktershof. Het betrof een groot appartementencomplex (veelal gebruikt als seniorenwoningen) die helemaal aangepast werden aan de moderne eisen van deze tijd. Keurig nieuw voorgeveltje ervoor, verschillende soorten bakstenen, moderne matglazen balkonnetjes. Dat gebouw kan weer even mee, zou je denken. Zou dat dan revitalisering zijn? Een beetje 'pimpen', een nieuw uiterlijk? Totdat die

12 9 zondag een van de bewoners van de Doktershof (slechts 97 jaren jong!) een enorm blauw oog bleek te hebben. Het uiterlijk van de woningen was prachtig mooi aangepast, maar de woningen bleken nog steeds niet aangemerkt als seniorenwoningen (oftewel: de woningen waren niet rollatorgeschikt!), waardoor deze meneer letterlijk met de drempel in huis viel. Een ding werd duidelijk: revitalisering betekent dus ook dat de drempels moeten worden weggenomen. En laat dat nou een belangrijke sleutel zijn voor de krimpende kerken anno 2015 Tot slot willen we graag nog onze dank uitspreken aan alle betrokken partijen die ons het vertrouwen, de ruimte en hulp hebben geschonken om dit onderzoek te verrichten. Onze dank gaat in het bijzonder uit naar de stichting GJSO, met name ds. G. de Fijter en mr. E. Veerman, naar prof. dr. Henk de Roest en dr. Marten van der Meulen van de PThU, naar prof. dr. Jan Hoek en dr. René Erwich van de CHE en niet in de laatste plaats naar alle leden van de Hervormde gemeente in Sebaldeburen, waarbij we met name ds. J. van Wijk willen bedanken voor de praktische begeleiding van het onderzoek. Door middel van dit onderzoeksrapport hopen we als onderzoeksteam allereerst de Hervormde gemeente van Sebaldeburen, maar ook andere krimpende dorpskerken in de regio te dienen met beschrijving, analyse, evaluatie en concrete aanbevelingen voor de toekomst! Dorothee Berensen - Peppink, MA (PThU-CCC 1 ) Johans Brink, BA BSc (PThU-CCC) Harri van de Ruitenbeek, Bth (CHE/Academie Theologie) Djarno Wiegman, Bth (CHE/Academie Theologie) April Het onderzoek betrof een - door stichting GJSO geïnitieerd - samenwerkingsproject van het onderzoeksplatform Connecting Churches and Cultures van de Protestantse Theologische Universiteit te Groningen en de Academie Theologie van de Christelijke Hogeschool Ede.

13 10

14 Inleiding In dit hoofdstuk zullen we allereerst ingaan op de aanleiding van het onderzoek en de daaruit voortvloeiende onderzoeksvraag (1.1). Na een korte inleiding zullen we de relevantie van dit onderzoeksrapport zowel voor Sebaldeburen als voor andere krimpende kerken in de regio beschrijven (1.2). Direct daarna volgt beschrijving van doelstelling, hoofdvraag en onderzoeksroute (1.3), gevolgd door een korte beschrijving van de structuur van het onderzoek (1.4). Het inleidende hoofdstuk wordt afgesloten met de afbakening van het onderzoek en de beschrijving van de gebruikte begrippen (1.5). 1.1 Aanleiding De aanleiding voor het doen van het voor u liggende onderzoek ligt in een vraag hiernaar die uitging van stichting Geert-Jan Smeding Oostermeer (GJSO). Deze stichting zet zich in voor het voortbestaan van de dorpskerk in Sebaldeburen. Familie Smeding was zeer betrokken bij de Hervormde gemeente en ook uit het nalatenschap van de familie blijkt hun liefde voor de kerk en de dorpsgemeenschap. Naar aanleiding van de gesprekken die het stichtingsbestuur met de familie heeft gehad, is ervoor gekozen om door middel van onderzoek te kijken welke mogelijkheden er zijn om tenminste de dorpskerk voor Sebaldeburen te kunnen behouden en haar nieuw leven in te blazen. Om dat onderzoek te kunnen realiseren heeft zij gesproken met zowel de 'Academie Theologie' van de Christelijke Hogeschool Ede als het Onderzoeksplatform Connecting Churches and Cultures' van de Protestantse Theologische Universiteit, vestiging Groningen. Naar aanleiding van die gesprekken is er een onderzoeksteam van vier onderzoekers aangesteld, die voor de periode van 1 jaar onderzoek hebben gedaan in Sebaldeburen en

15 12 directe omgeving met oog op het onderzoeken van de mogelijkheden voor de krimpende en ook vergrijzende dorpskerk. De concrete aanleiding ligt met name in de cijfers van afnemende betrokkenheid. Van de Hervormde gemeente Sebaldeburen zijn 49 mensen lid, waarvan er zondagochtend tussen de 17 en 25 mensen een kerkdienst bezoeken. Het dorp Sebaldeburen telt ongeveer 600 inwoners. De kerkenraad was bij aanvang van het onderzoek klein en kwetsbaar. De predikant ds. Van Wijk, zal na zijn emeritaat (december 2014) in mei 2015 Sebaldeburen verlaten, waarmee een belangrijke spin in het web zich terugtrekt. Financieel is er nog geen reden om de deuren van de dorpskerk te sluiten. De gemeente heeft naast de dorpskerk beschikking over het verenigingsgebouw Irene, als over een pastorie, waaruit ook inkomsten worden geworven door verhuur. 1.2 Relevantie voor Sebaldeburen en regio Net als de rest van Nederland kampen ook de noordelijke provincies met vergrijzing. Rapporten van het Sociaal en Cultureel Planbureau laten dit ook zien. 2 Ook bij kerken in de Noordelijke provincies is dit merkbaar. 3 Het onderzoek naar de krimpende dorpskerk van Sebaldeburen sluit aan bij het gekozen onderzoeksthema van PThU-onderzoeksplatform Connecting Churches and Cultures, welke in 2014 en 2015 in het teken staat van Krimpende middelen en toch vitaal. Ook tijdens het Inspiratieweekend op Terschelling, in november 2014 getiteld Schipbreuk lijden of de zeilen hijsen? Krimpende middelen en toch vitaal? hebben ruim 150 aanwezigen uit de vier noordelijke provincies zich samen gebogen over dit thema. Enkele tips en 2 J. Becker, en J. de Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie (Den Haag: SCP, 2006). 3 M. van der Meulen, D. Berensen-Peppink en N. Sietsma: Over berg en dal: Twintigers en dertigers in de Protestantse kerk (Groningen: PThU-CCC, 2014, beschikbaar via

16 13 bevindingen naar aanleiding van dit weekend zijn - waar toepasbaar voor de situatie van Sebaldeburen - ook meegenomen in dit onderzoeksrapport. Dit onderzoek zal allereerst dienend behulpzaam zijn voor de nabije toekomst van de Hervormde gemeente te Sebaldeburen. Daarnaast hopen we dat het mede door de opzet en het theoretisch kader ook behulpzaam zal zijn voor kerken in de regio die met vergelijkbare vragen zitten. Aan het eind van dit rapport vindt u een samenvattend en evaluatief hoofdstuk, waarbij de aanbevelingen zijn geschreven voor de Hervormde gemeente van Sebaldeburen, maar waar ook andere kerken in de regio, die in een vergelijkbare situatie zitten wat aan zouden kunnen hebben. 1.3 Doelstelling en onderzoeksvraag Doelstelling De opdrachtgever heeft de wens uitgesproken te laten onderzoeken of er draagvlak is om de dorpskerk van Sebaldeburen te behouden en zo ja, wat er voor dorpsgenoten nodig is om hun band met de dorpskerk te versterken. De opdrachtgever heeft tevens de hoop uitgesproken dat het verkennende onderzoek ertoe bijdraagt dat nieuwe initiatieven zich zullen ontplooien en dat men beter zicht krijgt op te nemen stappen met oog op de toekomst van de dorpskerk te Sebaldeburen Hoofdvraag De hoofdvraag is als volgt verwoord: Onder welke voorwaarden kan de krimpende dorpskerk weer relevant en vitaal zijn voor het dorp en de omgeving van Sebaldeburen?

17 Onderzoeksroute Om deze voorwaarden te kunnen formuleren, die bijdragen aan de vitaliteit en relevantie van de dorpskerk van Sebaldeburen, is het belangrijk om zowel op basis van literatuur als op grond van empirisch onderzoek, gericht aandacht geven aan een aantal deelgebieden. Deelgebied 1: Sebaldeburen in beeld Doel: Inzicht krijgen in - en versterken van - draagvlak met betrekking tot de toekomst van de dorpskerk. Deelvraag: Hoe percipiëren de dorpsbewoners van Sebaldeburen hun dorpskerk en wat zou er voor hen nodig zijn om de dorpskerk voor het dorp te behouden en hun band met de kerk te versterken? Onderzoekers: Djarno Wiegman en Johans Brink Deelgebied 2: Kerken in de regio in beeld Doel: Het in kaart brengen van de geloofsgemeenschappen in de omgeving van Sebaldeburen en het onderzoeken van mogelijkheden tot verbinding en/of samenwerking. Deelvraag: Welke geloofsgemeenschappen zijn er in de regio van Sebaldeburen en op welke wijze kunnen die elkaar mogelijk versterken? Onderzoeker: Johans Brink Deelgebied 3: Geloofsgemeenschap in beeld Doel: Door het in kaart brengen van de huidige en gewenste situatie voor de dorpskerk in Sebaldeburen middels vier punten: context, identiteit en cultuur, structuur en middelen, en leiding, zowel helder krijgen wat er aan draagvlak is, als duidelijk maken welke aandachtspunten belangrijk zijn om toe te groeien naar de gewenste situatie. Deelvraag: Wat is de huidige en de gewenste situatie van de geloofsgemeenschap van Sebaldeburen en wat is er nodig om bij de gewenste situatie te komen? Onderzoekers: Harri van de Ruitenbeek en Dorothée Berensen - Peppink

18 Structuur van het onderzoek Dit onderzoek bestaat uit vijf delen. Na dit inleidende hoofdstuk, wordt er achtereenvolgend ingezoomd op het dorp Sebaldeburen, de kerken in de regio en de geloofsgemeenschap van de Hervormde gemeente. In de afzondelijke deelgebieden vindt u een korte uitleg over de gevolgde onderzoeksmethode. De onderzoekers die zich bezighielden met een bepaald deelgebied, hebben zowel empirie als de bijbehorende theorie onderzocht, om vervolgens tot een afgewogen evaluatie te kunnen komen, die bijdraagt aan het verwoorden van voorwaarden, die in elk geval nodig zijn om de krimpende dorpskerk weer relevant en vitaal te laten zijn voor het dorp of de omgeving van Sebaldeburen. 1.5 Afbakening en begrippen Dorpskerk/ kerk/ geloofsgemeenschap Om helder onderscheid te maken tussen de dorpskerk als kerkgebouw of als geloofsgemeenschap worden de verschillende termen gehanteerd. In het onderzoeksgebied waarbij Sebaldeburen in kaart is gebracht hebben we dit onderscheid tijdens de interviews en de enquêtes aangehouden, zodat telkens precies helder is wat iemand bedoeld. Zo kunnen de ondervraagden een andere mening hebben over het behoud van de kerk als gebouw als over het behoud van de Hervormde gemeente Sebaldeburen als geloofsgemeenschap. De termen zijn inwisselbaar. Echter in hoofdstuk vier ligt de focus op de kerk als geloofsgemeenschap. In hoofdstuk drie, waar de kerken in de regio in beeld zijn gebracht, gaan de interviews niet over het wezen van kerk-zijn, maar meer over de praktische mogelijkheden die er zijn voor samenwerking in de nabije of verdere toekomst. Relevant en vitaal: revitalisering? Uit de hoofdvraag blijkt dat er wordt er gezocht naar voorwaarden die nodig zijn om de krimpende dorpskerk weer relevant en vitaal te laten zijn. Wanneer is een kerk relevant en wanneer vitaal? In iedere situatie en context

19 16 is dat anders. Deze twee begrippen kunnen we verduidelijken door in te zoomen op het begrip revitalisering. In veel gevallen wordt er gezegd een gemeente is vitaal als ze groeit, en hoewel dat deels waar is, kan ook een niet-groeiende (c.q. zich stabiliserende) gemeente vitaal zijn. De definitie van vitaliteit is zo complex dat we die hier achterwege laten en alleen het begrip (re)vitalisering duiden aan de hand van de vier frames die de schrijvers van het boek Levend Lichaam, dat gaat over de dynamiek van Christelijke geloofsgemeenschappen in Nederland, ook gebruiken: "[Revitalisering is] een bewust geïnitieerd proces waarmee men wil komen tot een zodanige verandering van identiteit en cultuur, van structuur en middelen en van leiding dat in de gegeven context meer dan voorheen de bedoelingen van de geloofsgemeenschap kunnen worden gerealiseerd. De bovenstaande omschrijving van revitalisering is in sociaalwetenschappelijke termen gegoten. We kunnen daarnaast (re)vitalisering ook meer theologisch verwoorden. We zoeken daarbij aansluiting bij een latere publicatie van Hendriks 4 waarin hij spreekt over relationele groei. Breed leeft in kerk en theologie het besef dat het uiteindelijk altijd weer gaat om drie onderling nauw verweven relaties: de relatie met God, de relatie tot de samenleving en de onderlinge relaties binnen de gemeente. (...) De gemeente van Jezus Christus is primair een relationele gemeenschap; haar zaak is altijd relationeel van aard. Vanuit dit relationele denken kan ook wat meer helderheid ontstaan over wat kenmerkend is voor (re)vitalisering, namelijk hernieuwde groei in de drie onderscheiden én samenhangende relaties. (...) Omdat geloofsgemeenschappen primair relationele 4 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkeraad daarbij (Kampen: Kok, 1995),

20 17 gemeenschappen zijn, hebben vitaliteit, vitalisering en revitalisering uiteindelijk altijd te maken met de kwaliteit van relaties. Samenvattend zouden we kunnen zeggen dat het bij revitalisering gaat om het doelbewust werken aan identiteit en cultuur, structuur en middelen en/of leiding binnen de eigen context met het oog op een verhoging van de kwaliteit van de relaties die wezenlijk zijn voor een geloofsgemeenschap: met God, met de omringende samenleving en onderling." 5 Als je op deze manier met revitalisering omgaat dan wordt de gemeente ook relevanter op het moment dat ze vitaler wordt, dat zit bij het begrip ingesloten. Voor die genoemde relaties hebben we door het onderzoek te verdelen in drie deelgebieden aandacht. Daarnaast hebben we er - zo zou je kunnen zeggen - nog een vierde relatie aan toegevoegd, namelijk die van andere kerken in de regio. 6 In een regio, waar meer kerken gekenmerkt worden door krimp en vergrijzing, mag je ons inziens niet alleen op je eigen geloofsgemeenschap gericht zijn. Goede communicatie met andere geloofsgemeenschappen is belangrijk, ook om circulation of the saints enigszins te beperken. Het zou niet zo mogen zijn dat de kerk van Sebaldeburen over twee jaar vol zit en een buurgemeente vergelijkbaar onderzoek zou moeten laten uitvoeren. 5 S. Stoppels en E. Sengers, Revitalisering, in Levend Lichaam: Dynamiek van christelijke geloofsgemeenschappen in Nederland. R. Brouwer, K. de Groot, H. de Roest, E. Sengers en S. Stoppels (Kampen: Kok, 2007). 6 Vanuit de literatuur pleit ook M. Moynagh voor meer aandacht voor deze vierde relatie. Zie M. Moynagh en P. Harrold, Church for every context: An Introduction to Theology and Practices (Londen: SCM Press, 2012),

21 18

22 Sebaldeburen in beeld 2.1 Demografische gegevens van het dorp Het dorp Sebaldeburen heeft grofweg tussen de 600 en 650 inwoners. In het dorp vinden diverse activiteiten plaats. Zo is in het dorp een vereniging dorpsbelangen actief, die zich inzet voor de leefbaarheid en faciliteiten in het dorp. Verschillende activiteiten vinden plaats in het dorps- en scholencentrum t Spectrum. In dit dorpshuis bevindt zich ook een sportzaal en hierin is ook samenwerkingsschool De Aquarel gevestigd. Sinds ongeveer vijf jaar wordt op deze school christelijk en openbaar onderwijs gecombineerd. De christelijke kinderen op deze school zijn met name afkomstig uit de Protestantse Gemeente in Grootegast - Sebaldeburen en een paar uit de Hervormde gemeente Sebaldeburen. Ook zijn er verschillende verenigingen in het dorp. Zo is er een ijsvereniging, een shantykoor, een toneelvereniging en is er een jaarlijks terugkerend trekkerevenement waar veel aandacht voor is. Uit al deze gegevens blijkt dat Sebaldeburen, ondanks haar kleine inwoneraantal, niet stilzit en een levendige dorpsgemeenschap is. 7 In de context van dit onderzoek is het ook goed om eens een blik te werpen op de demografische kenmerken van de regio, zoals leeftijdsopbouw en kerkelijke betrokkenheid. Sebaldeburen ligt in de gemeente Grootegast. Figuur 2.1 laat de leeftijdsopbouw van Nederland, Noordoost-Nederland en de gemeente Grootegast zien. 7 Informatie onder andere afkomstig van Stichting sebaldeburen.net, Sebaldeburen. (geraadpleegd januari 2015).

23 20 10% 9% 8% 7% 6% % NL % Noordoost NL % Grootegast 5% 4% 3% 2% 1% 0% Figuur 2.1. Leeftijdsopbouw van Nederland, Noordoost-Nederland en gemeente Grootegast (Centraal Bureau voor Statistiek, 2014). De blauwe lijn in deze grafiek laat de leeftijdsopbouw van Nederland als geheel zien. De rode lijn is de opbouw van de vier noordoostelijke provincies van het land (Friesland, Groningen, Drenthe en Overijssel). Hierin is te zien dat met name de twintigers en dertigers licht ondervertegenwoordigd zijn in dit deel van het land. De cijfers voor de provincie Groningen in het bijzonder, die in deze grafiek niet apart zijn opgenomen, wijken hier sterk vanaf. Omdat veel studenten naar de stad Groningen trekken, is met name de leeftijdscategorie jaar daar sterk oververtegenwoordigd. De groene lijn in de grafiek is de leeftijdsopbouw van de gemeente Grootegast. Deze gemeente kende eind inwoners. Waar we in Noordoost- Nederland een wat lager aantal twintigers en dertigers aantreffen, is deze afwijking in de gemeente Grootegast nog sterker. Zodoende zijn met name de jonge kinderen en tieners, samen met de veertigers en begin vijftigers wat oververtegenwoordigd in deze gemeente.

24 21 Uit het onderzoeksrapport Over berg en dal van het onderzoeksplatform CCC van de PThU is gebleken dat, wanneer we kijken naar de leeftijdsopbouw van de leden van de Protestantse Kerk, de twintigers en dertigers in Noordoost-Nederland, die in de bevolking al in mindere mate aanwezig waren, in de kerk nog sterker afwezig zijn. 8 Figuur 2.2 is een grafiek die gedeeltelijk aan dit rapport is ontleend, waarbij ook de gegevens van de Hervormde gemeente in Sebaldeburen zijn toegevoegd. 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Noordoost NL %PKN Noordoost NL %PKN Sebaldeburen 0% Figuur 2.2. Leeftijdsopbouw van Noordoost-Nederland en de Protestantse kerk in dit gebied (PThU/CCC, Over berg en dal, 2014, met daarbij de leeftijdsopbouw van de Hervormde gemeente in Sebaldeburen, gegevens van ). 8 Meulen, M. van der, e.a., 24.

25 22 Uit deze grafiek wordt het één en ander duidelijk. De blauwe lijn geeft de leeftijdsopbouw van vier noordelijke provincies, die we ook in figuur 2.1 al gezien hebben. Daarbij is nu de rode lijn geplaatst, de leeftijdsopbouw van de Protestantse Kerk in deze vier provincies. Hieraan is duidelijk te zien dat de jongere generatie sterk is ondervertegenwoordigd in de Protestantse kerk, terwijl de top van wel hoger is: er zijn bijna dubbel zoveel zestigers als dertigers in de Protestantse kerk, terwijl landelijk gezien die groepen ongeveer even groot zijn. De groene lijn is vervolgens een weergave van de situatie in Sebaldeburen zelf. Hierbij moet wel vermeld worden dat het gaat om geregistreerde (gedoopte of belijdende) leden bij de Hervormde kerk. Dit zegt echter nog niet direct iets over de daadwerkelijke kerkelijke betrokkenheid. Begin 2015 zijn er in totaal 49 leden geregistreerd, waarvan 25 belijdende leden. Het is belangrijk om hierbij te bedenken dat de categorie overige leden, die oorspronkelijk wel bestond binnen het ledenregistratiesysteem van de Nederlands Hervormde kerk, niet is opgenomen. Binnen het huidige systeem van de Protestantse Kerk is deze categorie vervallen. Vanwege het geringe aantal, verloopt de grafiek van de leeftijdsopbouw heel grillig en onduidelijk, daarom is er gebruik gemaakt van een voortschrijdend gemiddelde. Dit betekent dat de grafiek op specifieke punten geen exacte weergave geeft van de werkelijke cijfers, maar dat de lijn als geheel een duidelijker beeld geeft. Aan deze grafiek is te zien dat met name de vergrijzing die de Protestantse Kerk kent, ook zichtbaar is in de gemeente in Sebaldeburen. Deze oververtegenwoordiging van de oudere generaties is ook terug te zien in de dorpskerk van Sebaldeburen, doordat de groene lijn in de grafiek zich regelmatig boven de rode lijn bevindt. Vergelijken we figuur 2.1 en 2.2 met elkaar dan zien we ook kansen voor de toekomst. Waar er in verhouding tot de landelijke lijn er juist veel veertigers en vijftigers zijn als inwoner van de gemeente Grootegast, zijn deze in de Hervormde gemeente juist minder dan gemiddeld aanwezig. Het gaat hier om het ontbreken van generatie X, die ook wel de verbindende generatie wordt genoemd. In bedrijven nemen mensen in deze generatie de leiding over van de

26 23 generatie boven hen. Dit gegeven is meegenomen in het deelgebied waarbij de geloofsgemeenschap in beeld wordt gebracht. Zoals gezegd, bovenstaande getallen hebben echter alleen nog maar betrekking op de geregistreerde (gedoopte) leden van de kerkelijke gemeente, maar zeggen nog niets over de actieve betrokkenheid bij de kerk. Het onderscheid tussen doopleden en belijdende leden zou hier mogelijk meer duidelijkheid kunnen geven. In figuur 2.3 zijn nu de exacte ledenaantallen per leeftijdsgroep opgenomen, onderscheiden in doopleden en belijdende leden Belijdende leden Doopleden Figuur 2.3 De leeftijdsopbouw van de Hervormde gemeente in Sebaldeburen, onderscheiden in doopleden en belijdende leden. (Gegevens van ) In het rapport Over berg en dal is in de gegevens van Noord-Nederland te zien dat het percentage belijdende leden pas begint toe te nemen vanaf de leeftijd 25 à 30. In figuur 3 zien we dat in Sebaldeburen pas vanaf de categorie

27 jaar belijdende leden aanwezig zijn. Hoewel dit geen nieuws is, illustreert ook dit in ieder geval het ontbreken van actieve twintigers en dertigers in de gemeente. Daarnaast impliceert, zeker naarmate de leeftijd toeneemt, ook het feit dat mensen belijdenis hebben gedaan zeker geen actieve kerkelijke betrokkenheid. Veel kerken hebben, vanwege de vergrijzing, last van een tweede secularisatiegolf. Hoewel secularisatie vaak de associatie heeft van mensen die actief bij de kerk weglopen, is dat bij deze secularisatiegolf niet zozeer het geval. Het is meer een natuurlijk gevolg van de vergrijzing. Met name de ouderen verdwijnen, niet omdat ze actief de kerk verlaten, maar omdat ze komen te overlijden. Dat is een belangrijke oorzaak waarom veel kerken kleiner worden en het lastiger wordt om de gemeente organisatorisch draaiend te houden. Ook in Sebaldeburen lijkt dit, kijkend naar de afgelopen jaren, de voornaamste recente oorzaak te zijn van de krimp. Dat is echter geen oorzaak die gemakkelijk is aan te pakken of te voorkomen, maar het kan wel aanleiding zijn om te kijken naar andere bronnen die zijn aan te boren om de gevolgen van krimp te beperken en mogelijk zelfs groei te bewerkstelligen. 2.2 Geschiedenis van Sebaldeburen en haar kerk Het is niet onwaarschijnlijk dat de eerste christelijke kerk, die op het grondgebied van het dorp Sebaldeburen werd gevestigd, genoemd werd naar de heilige Sebaldus. De verzameling huizen rondom deze kerk werd zodoende de buurt van Sebaldus, of Sebaldeburen genoemd. 9 De meest bekende heilige met de naam Sebaldus is de patroon van de stad Neurenberg in Duitsland. Hoewel er over zijn leven weinig gegevens zeker zijn, zijn de eerste 9 De gedachte dat het dorp is vernoemd naar de heilige Sebaldus, is voornamelijk afkomstig van dominee Nicolaus Westendorp, die dit in zijn leerrede van 1809 betoogt. Zie N. Westendorp, Eerste leerrede in de nieuwe kerk te Sebaldeburen, 1809: Benevens een oudheidkundige verhandeling (Assen: Van Gorcum, 1941),

28 25 sporen van verering terug te vinden aan het eind van de elfde eeuw. Met name de verschillende relikwieën, waaronder één hand en zijn hoofd, schijnen diverse wonderen te hebben verricht en genezing te hebben gebracht. Misschien ook in de omgeving van Sebaldeburen? Het feit dat hij patroonheilige van onder andere het vee was, zal in ieder geval diverse bewoners hebben aangesproken. 10 Het dorp is ontstaan op één van de zandruggen die van west naar oost door het Westerkwartier van de provincie Groningen lopen. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat dit gebied al lang voor het begin van de jaartelling werd bewoond, zeker ook door diverse archeologische vondsten. 11 De eerste berichten die hierop duiden, stammen uit de Romeinse tijd. 12 Rond de achtste eeuw, een tijd waarin missionarissen zoals Bonifatius en Willibrord het christendom in deze gebieden verspreidden, werden diverse nieuwe kerken gesticht en gebouwd. Naarmate het christendom groeide in de daaropvolgende jaren, nam ook het aantal kerken aanzienlijk toe. De kerk in Sebaldeburen zal in deze periode ook zijn ontstaan en is wellicht regelmatig uitgebouwd en/of herbouwd. Op de zegel van het landgoed Langewold zien we de oude kerk van Sebaldeburen, die ook gewijd zou zijn aan de heilige Sebaldus. 13 Deze kerk was, in de eeuw voor de hervorming, een monumentale kruisbasiliek met een halfronde absis J. Schäfer, Sebaldus von nürnberg. Sebaldus_von_Nuernberg.htm (geraadpleegd maart 2015). 11 A. Bosma en H. Bosma, Westerzand en Omstreken: Onder de klokslag van Sebaldeburen post Lutjegast (s.l.: Stichting Geschiedenis Westerzand en Omstreken, 2013), Westendorp, A. J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden: Tiende deel, (Gorinchem: Jacobus Noorduyn, ). 14 J.E.A. Kroesen en R. Steensma, De Groninger cultuurschat: Kerken van 1000 tot 1800 (Groningen: Philip Elchers, 2008), 24.

29 26 Afbeelding 2.4 De oude kerk van Sebaldeburen op de zegel van het landgoed Langewold, zoals die is terug te vinden op vijftiende-eeuwse oorkondes. (RHC Groninger Archieven, toegangsnr. 1536, nr ) Toen na de Reformatie de priesters en het rooms-katholieke gebruik van het kerkgebouw verdwenen, is er tot 1602 niet bekend hoe de eredienst in Sebaldeburen plaatsvond. Van 1602 tot 1606 werd de gemeente, in combinatie met Grijpskerk, waargenomen door Nicolaus Petri. Vanaf 1606 is er sprake van een gezamenlijke predikant voor Grootegast en Sebaldeburen: Thomas Joannis. Vanaf 1616 wordt er een officiële combinatie gevormd met Oldekerk, wat duurt tot Omdat vanaf dat moment Oldekerk met Niekerk wordt gecombineerd, gaat Sebaldeburen zelfstandig verder met diverse eigen predikanten. In 1797 wordt Nicolaus Westendorp predikant in Sebaldeburen. Westendorp, die eveneens een oudheidkundige was, had Sebaldeburen als eerste standplaats. In de uitgave van zijn Eerste leerrede in de nieuwe kerk te Sebaldeburen uit 1809, besteedt hij bijzonder aandacht aan de geschiedenis, de bedijkingen, de taal en zeden van de Groningers, het Westerkwartier en

30 27 Sebaldeburen in het bijzonder. Een gedeelte van de in dit hoofdstuk beschreven geschiedenis is dan ook aan Westendorp ontleend. De leerrede werd voor het eerst uitgesproken in november 1807, in de nieuw gebouwde kerk in Sebaldeburen. Westendorp had zelf ook de aanzet gegeven tot de bouw van een nieuwe kerk. Het ging hem aan het hart dat de oude kerk er zo slecht aan toe was voor een eredienst. Hij beschrijft de toestand van de oude kerk zelf als volgt: Ik had bij mijne komst in de Gemeente (in 1797) den deerniswaardigen toestand der Kerk met de treurigste aandoeningen beschouwd. Dit gevoel werd pijnigend, zoo dikwerf ik mij het naderend ogenblik voorstelde, waarin de zorg voor ons leven ons noodzaken zoude, dezelve te moeten mijden. Er was geen herstellen aan: een nieuwe te zetten uit de kerkelijke goederen en inkomsten was niet mogelijk, dewijl dezelve niet eens toereikend waren tot onderhoud van Pastorij en Kosterij. Ook van de Gemeente was er geene verwachting; want dezelve was klein, door andere inrigtingen bezwaard en bestond meestendeel uit veen- en arbeidslieden" 15 Hoewel hem door sommigen wordt verweten dat hij hiermee te weinig aandacht heeft geschonken aan de historische waardevolle kenmerken die daarmee ook verdwenen, 16 wordt op initiatief van Westendorp de oude kerk afgebroken en gedeeltelijk met de oude materialen en dankzij diverse bijdragen uit het hele land, de Hervormde kerk zoals die nu in Sebaldeburen staat, opgebouwd. 15 Westendorp, C.H. Peters, Oud Groningen: Stad en lande (Groningen: Scholtens, 1921), 61.

31 28 Afbeelding 2.5 Krantenbericht waarin wordt aangekondigd dat de kerkenraad de arbeid tot het afbreken van de oude kerk, het bouwen van de nieuwe kerk en het leveren van de preekstoel en een aantal banken gaat aanbesteden. (De Ommelander Courant, ) In dezelfde periode gaf Westendorp ook de aanzet tot de oprichting van de poldermolen Westendorp in Sebaldeburen. Hieruit blijkt ook zijn betrokkenheid met, en visie voor gemeente, omgeving en kerk. In 2009 en 2010 is de kerk van buiten en van binnen gedeeltelijk gerestaureerd, waardoor het gebouw nu, bijna 210 jaar later, in goede staat verkeert. Van oudsher besloeg Sebaldeburen een uitgestrekt gebied en was het een aanzienlijke plaats. Van der Aa beschrijft in zijn Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, halverwege de negentiende eeuw, hoe Sebaldeburen vroeger was verdeeld in Sebaldeburen-beneden en Sebaldeburen-boven. Westendorp concludeert ook dat met name Sebaldeburen-boven vroeger een aanzienlijk en machtig gebied is geweest, met ook een aanzienlijk kasteel de Boekstede. Sebaldeburen-beneden was het gedeelte dat later bij Grijpskerk is gaan horen. Van der Aa beschrijft hoe in Sebaldeburen op Hemelvaartsdag van oudsher een markt wordt gehouden welke vroeger zeer aanzienlijk was, doch thans weinig meer wordt bezocht. 17 Ook Westendorp schrijft over deze belangrijke paardenmarkt, welke zeer aanmerkelijk en beroemd geweest is. 18 Interessant is dat in de 17 e eeuw op deze Hemelvaartsdag op het kerkhof in het dorp ook een kermis werd gehouden. De kerk was verhuurd aan tappers en kraamverkopers en op het kerkhof stonden diverse kramen en er werd stevig gedronken. Het kostte 17 Van der Aa, Westendorp, 96.

32 29 de kerkbestuurders nogal wat moeite om hier een einde aan te maken. 19 Zelfs achterin het doopboek van de Hervormde gemeente, wordt bij een toestandsomschrijving uit het begin van de 19 e eeuw genoemd dat de merkt welke hier op hemelvaartsdag gehouden werd heel bijzonder was, maar thans komen er in het geheel geen paarden of vee, en dat deze afname ook illustrerend is voor de afnemende levendigheid van het dorp en dus ook van de kerkelijke gemeente. 20 Afbeelding 2.6 Krantenbericht waarin wordt aangekondigd dat de gemeente een vacature uitschrijft voor schoolmeester, koster en voorzanger in de gemeente. (Groninger Courant, ) Diverse predikanten volgen Westendorp op in Sebaldeburen. Het archief van de Hervormde gemeente is ondergebracht bij de Groninger Archieven. 21 In dit archief bevinden zich onder andere het al eerder geciteerde doopboek van en notulen uit de periode Deze documenten geven een globaal beeld van het reilen en zeilen van de gemeente. Met name de kerkenraadsnotulen, de handelingen der kerkenraad, bieden hierin wat inzicht. Het bevat voornamelijk aantekeningen over de gebruikelijke dingen binnen de gemeente: het benoemen van ouderlingen en diakenen, het houden van censura morum voorafgaand aan een avondmaalsviering, het uitvaardigen van beroepen, etc. Ds. Nieweg schrijft hoe op 2 november 1817 het drieeeuwen hervormingsfeest in de gemeente Sebaldeburen plegtig gevierd is, het meeste te meerder lering en stichting van de ledematen. Uiteraard zijn er ook 19 G.A. Wumkes, De Gereformeerde kerk in de Ommelanden tusschen Eems en Lauwers ( ) (Groningen: H.D. Tjeenk Willink, Bouma s Boekhuis, 1904), RHC Groninger Archieven, Toegangsnr. 297, Hervormde gemeente Sebaldeburen, , inv. nr, 1, Doopboek. 21 Ibidem.

33 30 regelmatig zorgen en problemen, wanneer bijvoorbeeld wordt geconstateerd dat soms de kerkelijke verzorging der armen thans onregelmatig geschiedt, met onaangename gevolgen en wat de kerkenraad daarop besloot te doen, of hoe mensen soms bezwaren hadden tot de toetreding van gemeenteleden tot het ambt. Al met al blijkt hieruit dat de gemeente in Sebaldeburen, al dan niet in samenwerking met een naburige gemeente, steeds bezig is geweest met het zoeken naar Gods weg met de gemeente, in nauwe verbondenheid met de schrift. In 1941 wordt een combinatie gevormd met de gemeente in Lutjegast, waardoor een gezamenlijke predikant kan worden aangesteld. Deze combinatie duurt tot In 1982 wordt door de IZB en de HGJB het Hervormd Streekcentrum Sebaldeburen opgericht. In dit centrum wordt begonnen met jeugd- en jongerenwerk, gemeenteopbouw en missionaire toerusting voor Sebaldeburen en haar omgeving. Na ruim 20 jaar, worden op 1 januari 2003 de activiteiten van dit streekcentrum beëindigd. In 2012 wordt besloten tot een samenwerking van de gemeenten Leek, Een en Sebaldeburen, waardoor deze gemeenten samen in staat zijn om een fulltime predikant, ds. Van Wijk, aan te stellen. 2.3 Secularisatie in een dorpscontext Sebaldeburen is, zoals we hierboven hebben laten zien, een klein dorp met een kleine christelijke gemeenschap. Kerken in dorpen kennen, zo zullen we hier laten zien, hun eigen dynamiek. Daarnaast spreken we over onze samenleving als zijnde geseculariseerd. In dit theoretisch kader willen we ingaan op wat er wordt verstaan onder de term secularisatie, kijken we naar de kenmerken van een dorpskerk en beschrijven we enkele eigenschappen van de hedendaagse religie.

34 Secularisatie Secularisatie is een begrip waar de afgelopen jaren veel over is nagedacht en geschreven. Secularisatie heeft alles te maken met een verandering van de rol van religie in de moderne samenleving. Een belangrijk begrip hierbij is het proces van differentiatie. Door differentiatie is de samenleving geseculariseerd op een objectief niveau, wat betekent dat de rol van de kerk in het publieke domein steeds verder is afgenomen. De filosoof Charles Taylor, een invloedrijke denker over secularisatie, noemt dit ook als hij zegt dat in de samenleving de verwijzing naar een ultieme werkelijkheid steeds verder is afgenomen. 22 Een andere vorm van secularisatie speelt zich af op individueel niveau, de subjectieve secularisatie. Deze secularisatie op individueel niveau houdt in dat de godsdienstigheid van mensen afneemt. Individuen nemen afstand van hun religieuze overtuiging, gaan niet meer naar de kerk, het gebruik van religieuze handelingen en symbolen loopt terug en men wendt zich af van God als een transcendente werkelijkheid. Er is dus sprake van zowel objectieve als subjectieve secularisatie. Op het niveau van de samenleving (objectief) en op individueel niveau (subjectief) zijn er veel dingen veranderd. Een gevolg hiervan is dat we de samenleving als geseculariseerd kunnen beschouwen Dorpscontext en kerk in het dorp Een dorp verschilt in allerlei opzichten van de stad en het is daarom wellicht verhelderend om eerst een paar karakteristieken van een dorp te noemen. Vervolgens beschrijven we wat kenmerkend is voor het gesloten platteland, omdat Sebaldeburen getypeerd kan worden als een gesloten plattelandsgemeente. Tot slot beschrijven we een aantal eigenschappen van kerken op het platteland. 22 Taylor, C. Een seculiere tijd. (M. Stoltenkamp, vert.) (Rotterdam: Lemniscaat, 2012).

35 32 Kenmerken van een dorp Traditioneel hebben de kerk en het verenigingsleven een belangrijke plaats in het leven op het platteland. Vaker dan stedelingen is men lid van een geloofsgenootschap of vereniging waarbij men samenkomt. 23 Daarnaast wordt op het platteland, meer dan in de stad, waarde gehecht aan lokale culturele tradities, bijvoorbeeld het vieren van feesten met een lokale historische betekenis. 24 Vernieuwingen en hervormingen verlopen op het platteland minder snel dan in de stad, omdat er over het algemeen veel waarde wordt gehecht aan de manier waarop dingen altijd al werden gedaan. Door modernisering is ook het leven op het platteland veranderd. De sociale samenhang is niet meer conform het klassieke beeld wat men daarvan had (of misschien nog heeft): als een gemeenschap waar iedereen elkaar kent en ondersteunt in tijden van nood. Desalniettemin typeren bewoners van het platteland nog steeds de relatie met hun omgeving als ons kent ons. Ook wordt de plaatselijke gemeenschap als hecht en zorgzaam ervaren, in tegenstelling tot de ervaring van de gemeenschap bij stedelingen, waar dit vaak niet zo is. Plattelandsbewoners hebben dan ook meer dan stedelingen contact met hun buren. De traditionele cultuur van een dorp, waar men per definitie aangewezen was op de mensen in de omgeving en het daarmee maar moest doen, is overgegaan naar een cultuur op basis van verbondenheid. Men ervaart, in vergelijking met de stad, meer gezelligheid en saamhorigheid en er wordt meer op elkaar gelet. Men groet elkaar vaker en weet meer van elkaar. De sociale controle is ook hoger dan in de stad. 25 Het onderzoeksrapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) genaamd Overgebleven dorpsleven: Sociaal kapitaal op het hedendaagse platteland beschrijft een vijftal verschillende typen platteland. 26 Dit zijn het 23 Becker, L. Vermeij, en Mollenhorst, G. Overgebleven dorpsleven. Sociaal kapitaal op het hedendaagse platteland (Den Haag: SCP, 2008), Idem, Idem,

36 33 gesloten platteland, het dorpse platteland, het woonplatteland, het elitaire platteland en het stedelijke platteland. Uit de beschrijving hieronder blijkt dat Sebaldeburen onder het gesloten plattelandstype gerekend kan worden. Het gesloten platteland komt het dichtst in de buurt bij wat vaak wordt gezien als het platteland. Kenmerkend hiervoor is een lage omgevingsadressendichtheid, 27 een relatief laag inkomens- en opleidingsniveau, weinig niet-westerse allochtonen en ook vestigen zich weinig mensen uit de stad in een gesloten dorp. Daarnaast komt men niet vaak buiten het eigen gebied en wordt het ook niet vaak bezocht door buitenstaanders (vandaar de naam gesloten platteland ). Er is een beperkt aanbod qua voorzieningen: een paar winkels, een huisarts en een basisschool. Voor overige voorzieningen moet men naar omliggende dorpen of steden, wat meestal relatief veel tijd in beslag neemt omdat de afstand tot treinstations en autosnelwegen bij dit plattelandstype groot is. Men is in gesloten plattelandsgemeenten, in vergelijking tot de anderen, sterker naar binnen gericht. Het gemeenschapsleven is traditioneel en men neemt vaak deel aan plaatselijke tradities en culturele uitingen. Het is belangrijk om hierbij op te merken dat het hier gaat om een karikaturale schets, waarvan niet alle kenmerken in even sterke mate hoeven te gelden voor het dorp Sebaldeburen. Kerk op het platteland Hoogleraar praktische ecclesiologie Brouwer schrijft in het boek Levend Lichaam over de dorpskerk, die volgens hem wordt gekenmerkt door continuïteit. 28 Vanuit zijn beschrijving willen we een aantal punten noemen die kenmerkend zijn voor een dorpskerk. Geloofsgemeenschappen op het platteland staan niet bekend vanwege hun dynamische veranderingen, maar juist door consolidatie en bestendigheid. Het kerkbezoek op het platteland ligt relatief hoger dan in de stad. De grotere 27 De omgevingsadressendichtheid is het aantal adressen per vierkante kilometer. Weinigstedelijk platteland heeft minder dan 1000 adressen per vierkante kilometer. Niet-stedelijk platteland heeft minder dan 500 adressen per vierkante kilometer. 28 R. Brouwer, Continuïteit, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a.,

37 34 godsdienstigheid in dorpen zorgt ervoor dat men vaak traditionele opvattingen heeft over ethische kwesties. Veranderingen op het gebied van religieuze binding en moraal gaan trager dan in de (rand)stad. Individueel en als collectief zijn bewoners van het platteland mensen die volhouden op het gebied van kerk en geloof. Ook in een dorpskerk is men tevreden met de manier waarop dingen altijd al gaan. Zolang er geen nood is te veranderen, zolang er dus voldoende middelen (geld, leiding, mensen en een gebouw) zijn, zullen veel geloofsgemeenschappen op het platteland, vaak niet bewust of uitgesproken, het bij de huidige stand van zaken willen laten. De predikant kan in dorpen nog een prominente plaats innemen, in die zin dat men de dominee een bepaalde symboolfunctie toeschrijft en wordt gezien als bekleder van kerkelijke waardigheid. 29 Men kijkt op tegen de dominee, net als men vroeger opkeek naar de dokter en de burgemeester. Op deze manier kan een predikant die van buiten komt een belangrijke rol spelen bij veranderingen in een gemeente, omdat hij met een andere blik naar de situatie kijkt in vergelijking met mensen die al jaren lang betrokken zijn bij de kerk, en zodoende vanuit zijn positie veel invloed kan hebben. Mensen op het platteland zoeken meestal niet uit zichzelf naar vernieuwing, maar een buitenstaander, die het vertrouwen van de gemeente heeft, moet dit initiëren. 30 Het zwaartepunt in een kerkelijke dorpsgemeente ligt bij de zondagse eredienst, bij geborgenheid en samenhang. Een (kerkelijke) dorpsgemeenschap is, zoals we al eerder opmerkten, vaak naar binnen gericht, hoewel men zich op missionair gebied verantwoordelijk voelt voor het hele dorp. 31 Dominant in de identiteit van een dorpskerk zijn de gewoonten, de verbondenheid met de streek en het lokale. Ook het kerkgebouw speelt een 29 Idem, A.K. Ploeger, en J.J. Ploeger-Grootegoed, De gemeente en haar verlangen. Van praktische theologie naar de geloofspraktijk van de gemeenteleden (Kampen: Uitgeverij Kok, 2001), R. Brouwer, Continuïteit, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a.,148.

38 35 belangrijke rol, omdat het (monumentale) gebouw uitdrukking geeft aan deze identiteit. Men vreest vaak voor samenwerking tussen de eigen kerk en kerken in de omgeving, omdat daardoor de herkenbaarheid en nabijheid verdwijnt en het gevaar van afhaken dan groter zou worden. Men ervaart dan ook sneller een culturele afstand ten opzichte van andere dorpen en kerken, omdat deze niet goed passen binnen de eigen dorpscultuur of daar niet bijhoren. De verbondenheid van het dorp met de lokale kerk is dus erg sterk. Men is in een dorpsgemeenschap vaak niet bezig met theologische ideaaltypen van kerk-zijn. Het vertrouwen zelf prima te weten wat goed voor hen is, is eigen aan dorpen en de aldaar gevestigde kerkelijke instituten. 32 Het wereldbeeld kan getypeerd worden als tragisch: men heeft leren leven met de veranderingen van de tijd, waar men als individu weinig aan kan doen. Tradities worden in ere gehouden en er is veel respect voor de (lokale) geschiedenis De kerk binnen de geseculariseerde samenleving De kerk van de eenentwintigste eeuw beweegt zich binnen deze geseculariseerde samenleving. Volgens de Amerikaanse dominee Tim Keller heeft iedere kerk of geloofsgemeenschap een bepaalde opvatting over hoe men als kerk moet omgaan met de cultuur. In zijn boek, wat in het Nederlands de titel Centrum Kerk draagt, wijdt hij een aantal hoofdstukken aan de relatie tussen de kerk en de haar omringende samenleving. De veranderingen in de cultuur van de afgelopen decennia hebben ervoor gezorgd dat er verschillende ideeën ontstonden over hoe de kerk zich moet verhouden tot de cultuur. Hij beschrijft vier modellen die de verhouding tussen de kerk en de cultuur representeren. 33 We beschrijven hier kort zijn visie, zodat we dit later kunnen koppelen aan Sebaldeburen. 32 R. Brouwer, Continuïteit, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., T. Keller, Centrum Kerk (vert. Z. Kamerman), (Franeker: Uitgeverij van Wijnen, 2014),

39 36 De vier modellen die Keller noemt zijn: het transformatiemodel, het relevantiemodel, het tegencultuurmodel en het tweerijkenmodel. De kern van het transformatiemodel is dat christenen de cultuur om hun heen kunnen veranderen door hun werkzaamheden in de samenleving op een christelijke manier uit te oefenen. Aanhangers van dit model, waarbinnen de Nederlandse theoloog Abraham Kuyper een centrale figuur is, zijn zeer positief over de invloed die christenen kunnen uitoefenen op de maatschappij. Dit is anders bij het tegencultuurmodel, waar men niet gelooft in cultuurverandering. De kerk moet juist een tegencultuur zijn en zich niet teveel bezighouden met de wereld en niet proberen om relevant te zijn. Het relevantiemodel legt juist wel de nadruk op de aanpassing en aansluiting van de kerk bij haar omgeving. Men gelooft fundamenteel in de verenigbaarheid van het christendom met de huidige cultuur en er wordt ook veel gebruik gemaakt van methoden uit bijvoorbeeld het bedrijfsleven. Aanhangers van dit model trachten relevant te zijn door de kerk opnieuw uit te vinden en aansluiting te zoeken bij wat de cultuur nodig heeft en waarvoor mensen ontvankelijk zijn. Ten slotte het tweerijkenmodel. Dit model leert dat de kerk er niet is om cultuurveranderend bezig te zijn. De kerk moet gewoon kerk zijn. Met de twee rijken worden het wereldlijke rijk en het geestelijke rijk bedoeld. Tot het wereldlijke rijk behoort ieder mens en door de algemene openbaring kan iedereen intuïtief aanvoelen wat de wil van God is. Het tweede rijk is het geestelijke rijk, waartoe alleen christenen behoren. Zij hebben de bijzondere openbaring. Christenen moeten niet zoeken naar relevantie of een specifiek christelijke manier van handelen, maar men moet proberen aan te sluiten bij wat algemeen onder het goede wordt verstaan, omdat iedereen dit weet door de algemene openbaring.

40 De dorpscontext in Sebaldeburen In dit onderdeel gaan we nader in op de nabije context waarin de dorpskerk staat: het dorp Sebaldeburen zelf. Hoe staat de kerk in relatie tot het dorp? De vraag die we in dit onderdeel willen beantwoorden, luidt: Hoe zien de dorpsbewoners van Sebaldeburen hun dorpskerk, en wat zou er voor hen nodig zijn om de dorpskerk voor het dorp te behouden en hun band met de kerk te versterken? Het verzamelen van informatie om deze vraag te beantwoorden hebben we op verschillende manieren aangepakt. Allereerst hebben we, op basis van een aantal verkennende gesprekken met betrokkenen vanuit de Hervormde gemeente de speerpunten voor dit deelgebied bepaald. Op grond hiervan hebben we een semi-gestructureerd interview opgesteld waarmee we langs de deuren in het dorp zijn gegaan. 34 Dit interview richtte zich met name op de perceptie op de dorpskerk en de Hervormde gemeente van de dorpsbewoners, hun huidige betrokkenheid met de dorpskerk en de mogelijkheden die mensen zien om deze betrokkenheid te vergroten. Op basis van de analyses uit deze interviews is vervolgens nog een schriftelijke enquête uitgezet door heel het dorp. Het doel van deze enquête was tweeledig. Enerzijds wilden we proberen om nog scherper te krijgen wàt volgens de dorpsbewoners de Hervormde kerk precies zou kunnen betekenen voor het dorp. Anderzijds wilden we op die manier in ieder geval iedere dorpsbewoner de gelegenheid geven om zijn of haar mening voor dit onderzoek te laten horen, omdat we niet met iedereen een persoonlijk gesprek hebben kunnen voeren. Het invullen van deze enquête kon digitaal via internet, of op papier. 35 De informatie die uit zowel de interviews als de enquêtes naar voren is gekomen, is met behulp van een computerprogramma gelabeld, geclusterd en geanalyseerd. Op basis van die analyse is onderstaande tekst geschreven, al dan niet aangevuld met illustrerende citaten. 34 De structuur van dit interview is te vinden in bijlage Deze enquête is te vinden in bijlage 2.

41 Samplebeschrijvingen Voor de interviews zijn we aan de deuren geweest van circa 85 huizen in de kern van Sebaldeburen. Hiervan was 45% na één of meerdere keren proberen niet thuis. 25% gaf na de introductie van het onderwerp aan geen belang te hebben bij een gesprek. Hoewel we bij deze adressen dus geen verdere data hebben verzameld, maken deze cijfers wel duidelijk dat er dus bij een kleine helft van de mensen die opendoet, vrijwel geen interesse is om te spreken over de dorpskerk. Met de resterende 30% hebben we een gesprek gevoerd. De gemiddelde leeftijd van deze groep was ongeveer 56 jaar, maar varieerde daarbinnen van 25 tot 84 jaar. De verdeling tussen mannen en vrouwen was ongeveer gelijk. Het gemiddeld aantal jaren dat men woonachtig was in het dorp Sebaldeburen was 31,7 jaar, en varieerde van enkele maanden tot 74 jaar. Ongeveer de helft van de ondervraagden is wel lid van een andere kerkelijke gemeente. Dorpsbewoners die actief betrokken zijn bij de Hervormde kerk, zijn in principe niet meegenomen in de analyse, omdat dit deelgebied juist meer duidelijkheid wil bieden over de perceptie van de dorpsbewoners die momenteel niet verbonden zijn met de Hervormde gemeente. De enquête die later door het dorp is verspreid, is bij circa 180 huizen bezorgd. Hoewel we bewust geprobeerd hebben om de drempel tot het invullen laag te houden door niet veel vragen op te nemen, was de respons erg laag. In totaal hebben 8 mensen de enquête ingevuld, waarvan 2 op papier. De resultaten uit deze enquête moeten daarom voorzichtig worden geïnterpreteerd, maar met name de kwalitatieve antwoorden bieden wel inzicht in de visies van in ieder geval enkele dorpsbewoners. De gemiddelde leeftijd van deze respondenten was 46 jaar, variërend van 26 tot % van de respondenten is man, en ook 75% van de respondenten is niet betrokken bij een kerkelijke gemeente. Weer zijn met name die antwoorden betrokken in de analyse.

42 De perceptie van dorpelingen ten aanzien van het dorp en de dorpskerk In de interviews hebben we participanten gevraagd om een omschrijving te geven van het dorp, aan de hand van een schema met persoonseigenschappen. 36 De belangrijkste eigenschap die mensen toekennen aan het dorp Sebaldeburen is rustig. Men ervaart het dorp als rustig en vreedzaam, een plek waar niet heel veel gebeurt. Door sommigen wordt dit ook verwoord als saai, maar de meerderheid lijkt dit als een positief kenmerk te beschouwen. Dit wordt ook ondersteund door de constatering dat andere veelvoorkomende beschrijvingen vreedzaam en tevreden zijn. Ook woorden als nuchter, sociaal en bescheiden worden regelmatig genoemd. Deze begrippen lijken kenmerkend te zijn voor een Groninger dorpssfeer waarin veel mensen zich ook thuis lijken te voelen. In mindere mate werden daarentegen ook minder positieve eigenschappen als kritisch, bekrompen en individualistisch genoemd en soms een bepaalde ongevoeligheid of onverschilligheid tegenover elkaar. Een opmerking als het is tegenwoordig meer ieder voor zich, maakt duidelijk dat sommigen ook deze aspecten tegenkomen in het dorp. Zodra we in het interview de dorpskerk, en onze onderzoeksfocus, namelijk de toekomst van die kerk, ter sprake brachten, geeft een overgroot gedeelte van de geïnterviewden heel duidelijk aan dat het belangrijk is dat er een kerk in het dorp is. Opmerkingen als de kerk is toch wel een spil in het dorp, er hoort gewoon een kerk te zijn in het dorp, kerken moeten wel blijven bestaan, een kerk is belangrijk voor de leefbaarheid en het zou jammer zijn als de kerk verdwijnt, die we vaak in allerlei vormen hoorden, maken dit duidelijk. Aan de meesten werd gevraagd om op een schaal van 1 t/m 5, lopend van helemaal niet belangrijk naar heel erg belangrijk, in te vullen hoe belangrijk men het vindt dat er een dorpskerk in Sebaldeburen blijft bestaan. Deze vraag werd met gemiddeld 3,6 beantwoord. Dit maakt duidelijk dat het 36 Dit schema is te vinden in bijlage 3.

43 40 voor de meesten toch substantieel belangrijk is dat er een dorpskerk blijft bestaan. Na enig doorvragen over de aard van dit belang, blijkt voor een groot gedeelte van de mensen het kerkgebouw vooral van belang te zijn: Het gebouw is beeldbepalend voor het dorp, het gebouw moet niet weg, het maakt niet uit wat er in het gebouw plaatsvindt, als het maar blijft bestaan. Hieruit blijkt dat het kerkgebouw dus de dorpsidentiteit versterkt en gezicht geeft aan het dorp. Veel mensen die dit standpunt hebben, maken ook duidelijk dat het voor hen niet uitmaakt of er wel of niet een geloofsgemeenschap is verbonden aan deze kerk. De verantwoordelijkheid voor het gebouw wordt echter wel veelal bij de geloofsgemeenschap gelegd: ze moeten maar zien hoe ze het in stand houden, het zou mooi zijn als ze het draaiende kunnen houden. Belangrijk is hierbij om op te merken dat er in de antwoorden over het belang van het kerkgebouw in het dorp geen duidelijk onderscheid te zien was tussen mensen die wel (ergens anders) en niet kerkelijk betrokken zijn. Kerkelijkbetrokkenen benadrukken logischerwijs wel vaker ook het inhoudelijke belang van een geloofsgemeenschap. Ook hebben we het schema met de persoonseigenschappen aan mensen voorgelegd met daarbij de vraag of ze bijpassende kenmerken van de kerk, en dan dus vooral de gemeente, wilden noemen. Op deze manier wilden we inventariseren hoe mensen de geloofsgemeenschap zien. Allereerst valt op dat voor veel niet-kerkgangers de kerk toch overkomt als een besloten gebeuren dat alleen iets betekent voor kerkgangers. Uitspraken als als je er niet bij hoort, hoor je er niet bij, de kerk is er alleen voor haar leden, ik merk alleen iets van de kerk als er auto s op de parkeerplaats staan, de kerk is sterk op zichzelf gericht en de kerk heeft alleen betekenis voor de kerkgangers maken duidelijk dat velen toch een grote afstand voelen tegenover de geloofsgemeenschap, die als exclusief wordt gezien. Dit kan in de hand werken dat veel mensen een hoge drempel ervaren om zich op de één of andere manier tot de kerk te wenden. Doorvragend naar het beeld dat ze dan hebben van de kerk, worden voornamelijk de eigenschappen streng, stijf,

44 41 stug, zwaar, behoudend, achterhaald en ouderwets genoemd: de kerk moet meer van deze tijd, modern en actueel zijn, er zijn veel hoedjes en rokjes, we zijn hier niet op de Veluwe, wij kunnen ons niet vinden in wat allemaal wel en niet mag in deze kerk. Vaak worden deze eigenschappen geïllustreerd met ervaringen en/of conflicten uit het verleden. Aan de andere kant worden ook, zij het iets mindere mate, de positieve eigenschappen correct, keurig, bescheiden, rustig en vreedzaam toegekend aan de kerk en er is ook een aantal mensen dat zeker wel openheid ervaart bij de gemeente. Het blijkt dus dat in ieder geval bij grote delen in het dorp het imago van de Hervormde gemeente voor verbetering vatbaar is. Regelmatig blijken het ook gebeurtenissen uit het verleden te zijn die een negatieve kijk op de kerk verstevigen. In tweede instantie noemen ook veel dorpsbewoners meer positieve eigenschappen De betrokkenheid bij de kerk Wanneer de mensen werd gevraagd naar de betrokkenheid met de kerk, wordt met name duidelijk dat de kerk zich in een dorpscontext bevindt. Veel dorpsbewoners geven aan via het kerkhof en via begrafenissen betrokken te zijn bij de kerk. Er liggen familieleden op de begraafplaats, ik bezoek regelmatig het kerkhof, de kerk hoort in het dorp met een begraafplaats, met een begrafenis kom ik wel eens in de kerk, een begrafenis kan niet zonder de kerk. Daarnaast is de betrokkenheid van velen niet veel groter dan het bezoek van de kerstvieringen, af en toe zangdiensten en het lezen van het kerkblaadje. Niet iedereen merkt ook altijd evenveel van de kerk: ik hoor/merk weinig van de dorpskerk, alleen dat mensen langskomen op zondag, ik dacht dat de kerk al dicht was, ik krijg niet zoveel mee van de kerk. Er werd mensen gevraagd om hun betrokkenheid met de dorpskerk op een schaal van 1 t/m 5 te waarderen, waarbij 1 helemaal niet betrokken betekende, en 5 heel erg betrokken. De gemiddelde waarde was 1,6, wat ook illustreert dat deze betrokkenheid minimaal is. Een belangrijke conclusie hieruit is dus dat mensen die niet actief bij de kerkelijke gemeenschap horen ook vrijwel niet betrokken zijn bij het gemeenteleven. De ingangen die er zijn,

45 42 hebben te maken met de begraafplaats, begrafenissen en de kerst- en zangdiensten. In de gesprekken klonk ook veelal door dat veel mensen ook geen behoefte hebben aan een grotere betrokkenheid. Maar wat zou de kerk voor de dorpsbewoners kunnen doen om deze betrokkenheid te doen toenemen? In de interviews is het hier regelmatig over gegaan, maar met name de later uitgezette enquête had tot doel om hier concrete informatie over te verzamelen. Voor velen die niet kerkelijk al ergens anders betrokken zijn, blijkt uit de data dat geloof/zingeving ook vrijwel geen rol speelt. De dorpskerk zou wat hun betreft waarschijnlijk best een rol in het dorp op het gebied van geloof/zingeving kunnen spelen, maar dat zien zij voor zichzelf in ieder geval als niet-relevant: als je gelooft wel, voor de mensen die bij de gemeente horen, voor de mensen die wel behoefte hebben. Het zal dus lastig zijn om op dit vlak in te zetten om dorpsbewoners meer te betrekken. Dit patroon is vaker en op meer plekken te zien, mensen vinden de kerk belangrijk, maar vooral voor anderen. De link met het gebouw is daarentegen een stuk sterker en blijkt ook iets te zijn waar mensen bereid zijn om iets voor te doen. Een meerderheid geeft aan om, wanneer het nodig zal zijn, best te willen overwegen om vriend van het kerkgebouw te worden. Ook komt een aantal mensen met het idee om de kerk niet alleen te gebruiken voor de zondagse kerkdiensten, maar ook voor bijvoorbeeld lezingen, een kunstexpositie, etc. Op die manier kunnen dorpsbewoners in ieder geval wel meer vertrouwd raken met het kerkgebouw. Wanneer de kerk activiteiten zou gaan organiseren voor het dorp, zouden verschillende dorpsbewoners daar mogelijk ook wel op af komen. Dit zou dan kunnen gaan om religieuze en nietreligieuze activiteiten die inzetten op de betrokkenheid. Een aantal mensen geeft echter ook duidelijk aan dat deze activiteiten waarschijnlijk hun persoonlijke betrokkenheid met de kerk niet zal vergroten. Belangrijk is vooral dat het grootste gedeelte van de mensen eigenlijk geen idee heeft hoe deze betrokkenheid zou kunnen worden vergroot en dit ook eigenlijk niet (meer) ziet gebeuren. Overigens is dit wel een bekend probleem van het doen van behoefte-onderzoek. Mensen hebben vaak geen behoefte aan iets wat ze nog niet kennen, maar dat betekent niet automatisch dat er dan van geen

46 43 enkel initiatief succes valt te verwachten. Hoewel het belangrijk is om van tevoren de situatie zo goed mogelijk in te schatten, kan eigenlijk alleen een eventueel succes duidelijk maken of er inderdaad wel of geen behoefte voor een nieuw initiatief aanwezig was. 2.5 Met het oog op de toekomst Uit al deze constateringen blijkt dat ook in het dorp Sebaldeburen de overkoepelende rol die de kerk mogelijk ooit eens speelde, tegenwoordig in ieder geval tot het verleden behoord. Veel dorpsbewoners hebben niets of weinig met de kerk, voelen zich nagenoeg niet betrokken en hebben hier ook weinig behoefte aan. Dit is helaas, zoals uit paragraaf 2.3 bleek, kenmerkend voor deze tijd. In eerste instantie kunnen de hier verzamelde gegevens dan ook een bepaalde moedeloosheid veroorzaken die wellicht verlammend werkt. Is er wel een rol die de Hervormde gemeente zou kunnen gaan spelen voor de dorpsbewoners? Gedurende het onderzoek hebben we als onderzoekers echter ook ontdekt dat, wanneer de Hervormde kerk zou besluiten om zich op het dorp te richten, er juist ook een aantal kansen en mogelijkheden zijn. De demografische opbouw van zowel de kerkelijke gemeente als de burgerlijke gemeente, laat bijvoorbeeld zien dat juist met name de leeftijdscategorie van veertigers en vijftigers wat ondervertegenwoordigd zijn in de gemeente. Ook kan juist de dorpscontext, zoals we die hebben beschreven, een aantal mogelijkheden bieden. Omdat mensen van nature wat sterker op elkaar betrokken zijn, dan bijvoorbeeld in een stad, heeft een kerk ook een aantal ingangen in het dorp. Op die manier kunnen in Sebaldeburen de predikant, maar ook kerkelijk betrokken bewoners, een verbindende factor zijn. Mensen zijn, zo bleek uit de interviews, sterk gehecht aan het kerkgebouw in hun dorp, wat voor velen een identity-marker is. De kerk als instituut speelt daarnaast voornamelijk een rol bij begrafenissen. Dit zijn wel belangrijke banden met de kerk, die men niet snel kwijt zal raken en waar de kerkelijke gemeente op zou kunnen inspelen.

47 44 Ook blijkt uit veel interviews dat ook op het gebied van de beeldvorming voor de kerk nog veel valt te winnen. Een groot aantal dorpsbewoners ziet de kerk toch wel als exclusief, ouderwets en/of streng. Het wegnemen of nuanceren van deze (voor)oordelen, alleen al door het gesprek aan te gaan of betrokkenheid te tonen, kan helpen om meer toenadering te bewerkstelligen. De kerk zal dan vooral moeten denken vanuit het relevantiemodel en proberen een tegencultuur zoveel mogelijk te voorkomen.

48 Kerken in de regio in beeld 3.1 Inleiding Dit hoofdstuk zal zich richten op de context van geloofsgemeenschappen waarbinnen de Hervormde gemeente van Sebaldeburen bestaat. Welke geloofsgemeenschappen zijn daar en op welke wijze kunnen die elkaar mogelijk tot steun zijn? Aan de hand van interviews en gesprekken met diverse betrokkenen is geprobeerd om de belangrijkste gemeenschappen die zich in de omgeving bevinden, te omschrijven en hun huidige verhouding met de gemeente in Sebaldeburen en eventuele mogelijkheden voor de toekomst in kaart te brengen. Tot slot zullen in dit hoofdstuk de verschillende mogelijkheden worden geëvalueerd en zal, aan de hand van literatuur en andere voorbeelden worden gekeken wat voor mogelijkheden er op dit vlak voor de gemeente in Sebaldeburen zijn. Het gebied waarin Sebaldeburen zich bevindt, is in grote mate geseculariseerd. Veel bewoners zijn niet christelijk, houden zich niet of nauwelijks met geloof bezig en zijn niet kerkelijk betrokken. Dit geldt ook voor het dorp Sebaldeburen. Naast de leden van de Hervormde gemeente, zijn de belangrijkste groepen christenen die zich in het dorp bevinden de leden van de Protestantse gemeente in Grootegast en de leden van de Gereformeerdvrijgemaakte kerk in Grootegast. Ook is een aantal bewoners lid van de Protestantse gemeente in Oldekerk. De denominaties CGK, NGK, Gereformeerde Gemeente, Baptisten, etc. zijn in zeer kleine mate vertegenwoordigd onder de dorpsbewoners. Zij gaan op andere plekken naar de kerk.

49 De Gereformeerde en Gereformeerdvrijgemaakte inwoners van Sebaldeburen In het dorp Sebaldeburen staan twee kerkgebouwen, waarvan de dorpskerk er één is. Het andere kerkgebouw is in 2000 gesloten, en behoorde tot de toenmalige Gereformeerde kerk van Grootegast en Sebaldeburen. De twee locaties van deze kerk hebben lange tijd bij elkaar gehoord. In 1957 heeft Sebaldeburen ook een Gereformeerd kerkgebouw gekregen, welke dus in 2000 is gesloten. In de periode voor de sluiting was er goed contact tussen de Hervormde en de Gereformeerde kerk in Sebaldeburen en er gebeurden ook een klein aantal dingen samen. De predikanten hadden onderling goed contacten en gingen soms ook bij elkaars gemeenten voor. Deze goede contacten tussen de predikanten hield ook stand na de sluiting van de Gereformeerde kerk in Sebaldeburen, hoewel de verbondenheid wat minder werd naarmate er in de Hervormde kerk nieuwe predikanten kwamen te staan. De sluiting van de Gereformeerde kerk zorgde logischerwijs bij een aantal dorpsbewoners en kerkgangers voor boosheid en verdriet. Voor velen was dit het moment waarop de Hervormde gemeente had kunnen inspringen op een verdere samenwerking, waarbij zowel de Gereformeerde als de Hervormde kerkgangers uit de dorpsgemeenschap gezamenlijk betrokken zouden kunnen worden. Deze ontwikkeling heeft toen echter geen brede doorgang gevonden en de Gereformeerde kerkgangers hebben zich verspreid over met name de Protestantse gemeente in Grootegast en die van Oldekerk. Enkele Gereformeerde dorpsbewoners benoemen dat ze het jammer vinden dat de kerk in die periode weinig open stond voor het Samen-op-Weg-proces en SoW-kerkdiensten, waardoor het moment van sluiting van de Gereformeerde kerk eerder zorgde voor een verdere verwijdering van de Hervormde gemeente dan voor een nauwere band met de enige resterende kerk in het dorp. Wanneer men vanuit de Hervormde gemeente een verdere toenadering tot deze dorpsbewoners zoekt, zal ook uitdrukkelijk aandacht moeten zijn voor deze pijnpunten. Na sluiting van de Gereformeerde kerk had de Hervormde gemeente meer verantwoordelijkheid kunnen nemen om als

50 47 protestanten in het dorp Sebaldeburen met elkaar aanwezig te blijven voor de toekomst. De Hervormde gemeente bleek destijds teveel op eigen geloofsgemeenschap gefocust. Deze eiland-focus, die ook in een krimpende regio nog veel voorkomt, bemoeilijkt missionaire presentie in dorpen en de kans bestaat dat door deze gerichtheid uiteindelijk vermoedelijk juist meer kerken dan nodig hun deuren moeten sluiten. De Protestantse gemeente in Grootegast typeert zich als een levende, open en gastvrije gemeente. Deze openheid kenmerkt zich richting de niet-kerkelijke wereld, maar ook richting de oecumene. Regelmatig vinden er vieringen plaats samen met andere nabijgelegen denominaties. Momenteel is er geen predikant in deze gemeente. Het voornaamste onderscheid tussen de Hervormde gemeente en de Protestantse gemeente is uiteraard hun verschillende kerkelijke ligging. De Hervormde kerk heeft zich de laatste jaren voornamelijk geprofileerd als een rechtszinnige gemeente. Dit staat wellicht ook niet los van de constructie met het jeugdcentrum van de HGJB en later ook het steunfonds van de gemeenten die zich rekenen tot de Gereformeerde Bond, waardoor de gemeente een predikant heeft kunnen beroepen. De cultuur binnen de Hervormde gemeente verschilt om die reden van die van de Protestantse gemeente van Grootegast/Sebaldeburen, zeker sinds deze gemeenten de afgelopen jaren onderling relatief weinig verbinding hebben gekend. Uit de verschillende gesprekken is ook gebleken dat deze tegenstelling dan ook de grootste hobbel zal zijn voor een versterking van de onderlinge betrokkenheid. Gereformeerde kerkgangers zullen zich niet snel thuis voelen in de cultuur van de Hervormde gemeente, terwijl met name de theologische ligging van de Protestantse gemeente voor velen uit de Hervormde gemeente mogelijk een belemmerende factor is. Wanneer wordt nagedacht over een toekomst van de Hervormde gemeente waarbij zou worden ingezet op meer verbinding met de Gereformeerde kerkgangers, met name uit het dorp Sebaldeburen zelf, is het van groot belang om dit verschil in ogenschouw te nemen. Zeker de predikant, maar ook de kerkenraad zal bereid moeten zijn om bruggen te slaan met de theologie en de

51 48 cultuur van de Protestantse geloofsgemeenschap, waar de voormalig Gereformeerde leden uit Sebaldeburen onder vallen. Op de samenwerkingsschool De Aquarel in het dorp wordt zowel christelijk als openbaar onderwijs gegeven. Hier gaan met name de niet-christelijke, Gereformeerde en Hervormde kinderen uit het dorp naartoe. De kinderen uit de vrijgemaakte gezinnen gaan veelal naar de vrijgemaakte school in Grootegast, waar deze dorpsbewoners vaak ook kerken. Vooralsnog lijkt er geen nauwe verbinding te zijn tussen deze dorpsbewoners en de dorpskerk. Bij interkerkelijke activiteiten zoals de zangdiensten zijn zij mogelijk wel aanwezig, maar het is lastig om hen actief te betrekken bij organisatorische dingen vanuit de gemeente. Over het algemeen zijn zij sterk betrokken op hun eigen kerkelijke gemeenschap. Recent is de GKV in Boerakker opgeheven, waarvan de meeste resterende leden een plek bij een Gereformeerd vrijgemaakte kerk in de omgeving hebben gevonden. Er lijken nog geen concrete ingangen te zijn om de nabije geloofsgemeenschappen, waarvan ook een redelijke hoeveelheid leden in Sebaldeburen woonachtig is, te betrekken voor de toekomst van de dorpskerk. Dorpsbewoners geven aan dat dat ook een onderdeel is van de mentaliteit: men voelt geen ons -verbondenheid met andere christenen, maar ziet zichzelf eerder als subgroepjes. Dat betekent tegelijkertijd ook, dat er op dit gebied nog veel zou kunnen gebeuren. Wanneer de Hervormde gemeente besluit om zich in de toekomst te richten op het dorp, bieden deze geloofs- en dorpsgenoten een mooi startpunt. 3.3 De samenwerking met Leek en Een Om een predikantsplaats in stand te kunnen houden, is in 2012 de huidige combinatie met Leek en Een geconstrueerd en is ds. Van Wijk aangesteld als predikant voor deze gemeenten. Geografisch liggen deze verschillende gemeenten echter wat uit elkaar. Leek ligt ruim tien kilometer van Sebaldeburen, terwijl Een ruim twintig kilometer verderop is. De

52 49 geloofsgemeenschappen zijn door deze grote afstanden onderling ook niet sterk verbonden. Incidenteel zijn er wel gezamenlijke activiteiten, maar daar blijft het dan ook bij. De verbinding tussen deze gemeenten is dus voornamelijk een personele verbinding, in de vorm van een gezamenlijke predikant. In grote lijnen lijken de gemeenten Sebaldeburen, Een en Leek, inclusief hun problematiek wel wat op elkaar. Zo zijn in al deze gemeentes geen, of weinig gezinnen te vinden en is het lastig om kerkenraadsleden te vinden. Een groot probleem in alle gemeentes is het gebrek aan jeugd. De gemeente in Een lijkt nog de meest vitale gemeente binnen de constructie, met nog iets meer perspectief voor het benoemen van kerkenraadsleden en het ledenaantal. Deze samenwerking wordt nu nog voortgezet, zodat deze gemeentes met elkaar en met hulp van buitenaf een predikant hebben kunnen aanstellen. 3.4 De Hervormde streekgemeente Noordhorn- Saaksum Noordhorn is een nabije gemeente ten noordoosten van Sebaldeburen. In grote lijnen is het geestelijk klimaat van de Hervormde gemeente aldaar vergelijkbaar met dat van de Hervormde gemeente in Sebaldeburen. Ook Noordhorn is klein en wordt helaas ook langzamerhand steeds kleiner, maar deze krimp neemt daar nog geen problematische vormen aan. Ook in Zuidhorn is een Hervormde gemeente, die samen zal gaan met de Gereformeerde kerk in Zuidhorn. In theologisch opzicht lijken die gemeenten ook wat meer op elkaar. De gemeente Noordhorn vormt een streekgemeente met Saaksum. Saaksum is daarin een huisgemeente geworden, die administratief één is met de gemeente in Noordhorn. De (streek)kerkvoogdij van Noordhorn kijkt nu naar twee kerken en bijbehorende bezittingen om. Doordat ook de ambtelijke zorg uit Saaksum is weggehaald, is er op die plek nu aanzienlijk minder mankracht nodig om de gemeente draaiende te houden. Dit betekent dat daar nu alleen

53 50 nog de zondagse eredienst wordt gehouden, waarbij één of enkele broeders vanuit Noordhorn ambtelijk verantwoordelijk zijn. Op deze manier worden de organisatorische elementen van het gemeente-zijn neergelegd bij het meer vitale deel van de gemeente, namelijk in Noordhorn, zonder dat dit ten koste gaat van de erediensten in Saaksum. Momenteel is de situatie in Saaksum geen aflopende zaak: er blijft een redelijke groep (oudere) kerkgangers in de vieringen aanwezig die zo nu en dan ook nieuwe mensen aantrekt. De situatie zoals die er in Saaksum voorheen uitzag, is in zekere zin wel vergelijkbaar met de huidige toestand in Sebaldeburen. De gemeenteleden werden gemiddeld steeds ouder en het was moeilijk om menskracht te vinden om de gemeente draaiend te houden. De huidige constructie biedt nu wel mogelijkheden om de erediensten in Saaksum aan de gang te houden, zonder dat dit voor gemeente in Noordhorn al te veel zorgen baart. Uit de verschillende gesprekken is ook gebleken dat velen het zeer belangrijk vinden dat, of ze nu betrokken zijn of niet, in het dorp Sebaldeburen een wekelijkse eredienst zou blijven plaatsvinden. Door een huisgemeente te worden is daar echter geen predikant meer woonachtig. Het gevolg van deze, of andere alternatieven waarbij geen predikant meer in het dorp woont, heeft een belangrijke keerzijde. Zeker voor een dorp kan dit een groot gemis zijn, omdat juist daar de aanwezigheid van een predikant een heel zegende werking kan hebben. Het is ook voor Sebaldeburen een mogelijkheid om een huisgemeente te worden, die organisatorisch wordt ondergebracht bij een andere gemeente. De huidige verbinding met Een en Leek zou zich hier mogelijk voor lenen, temeer daar die verbinding nu al bestaat, hoewel het dan wel de vraag is in hoeverre het meer vitale Een bereid en geschikt is om deze constructie aan te gaan. Geografisch en qua kerkelijke ligging zou het echter ook niet onlogisch zijn om Noordhorn hierbij te betrekken. Het zou dan voor die gemeente meer werk opleveren, maar wellicht ook perspectief bieden voor de financiële zorgen op termijn. Beterlopende activiteiten zoals de zangdiensten in

54 51 Sebaldeburen kunnen op die manier ook gemakkelijker in stand gehouden worden. 3.5 De Gereformeerde kerk buiten verband te Grootegast Tot slot is er nog een andere geloofsgemeenschap, die wekelijks in Sebaldeburen bijeenkomt in Irene, het verenigingsgebouw van de Hervormde gemeente, dat hiervoor wordt gehuurd. In overleg hebben zij dit verenigingsgebouw helemaal opgeknapt en voor de eredienst worden een orgel, een eenvoudige kansel en de stoelen uit het gebouw gebruikt. Een aantal jaar geleden is deze zelfstandige Gereformeerde kerk vanuit Grootegast, waar zij sinds haar ontstaan samenkwam in een restaurant, naar Irene verhuisd. Centraal in deze gemeente staat wijlen ds. J. Hoorn, die zich met een aantal medestanders begin 1986 heeft afgescheiden van de Gereformeerde kerken Vrijgemaakt. In het jaar daarvoor werd ds. Hoorn afgezet als predikant en uitgesloten van de sacramenten omdat hij zich niet kon verenigen met de besluiten van de synode van Heemse. De reden was dat hij zijn opvattingen over artikel 27 en 28 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis (over de gemeenschap met de kerk en over de zaligheid buiten de kerk) niet wenste te herroepen. Destijds gingen 79 leden met zijn afscheiding mee, waarna ook mensen uit andere delen van het land zich bij hem aansloten. In de diensten worden dezelfde formulieren en de belangrijkste gewoonten en gebruiken uit de GKV van destijds gehandhaafd, zoals het lezen uit de vertaling van 1951 en het zingen van de psalmen van Vanuit de stichting GJSO is er voorzichtig toenadering gezocht met deze gemeente. Over praktische zaken, zoals het gebruik van het verenigingsgebouw Irene, is ook goed overleg tussen deze gemeente en de 37 J. van Reenen, Gewoon gereformeerd in Grootegast, Reformatorisch Dagblad,

55 52 Hervormde gemeente. Hoewel deze gemeente, juist vanwege haar ontstaansreden, sterk zal hechten aan haar eigen context, kunnen deze contacten een goede ingang vormen voor mogelijk ooit meer onderlinge verdieping en uitwisseling. 3.6 Een netwerk van geloofsgemeenschappen? Doel van dit hoofdstuk is om te inventariseren op welke wijze andere geloofsgemeenschappen in de regio de Hervormde gemeente in Sebaldeburen kunnen versterken en omgekeerd. In hoeverre kan het feit dat een gemeente is ingebed in een oecumenisch verband, helpen om voort te bestaan? Opvallend is dat er voor Nederland op dat gebied nog erg weinig onderzoek en literatuur beschikbaar is. Natuurlijk staan kerken en gemeenschappen altijd formeel in relatie tot nabije en verder afgelegen gemeentes van hun eigen denominatie, maar een netwerk van divers samengestelde geloofsgemeenschappen, die elkaar juist in tijden van crisis tot steun en versterking kunnen zijn, lijkt niet voorhanden te zijn. Via hun voorgangers staan parochies en gemeenten vaak wel met elkaar in verbinding en is er in grotere plaatsen vaak een gezamenlijke plaatselijk Raad van Kerken, maar veelal blijven de verschillende geloofsgemeenschappen toch vaak als losse eilandjes van elkaar functioneren, in perioden van zowel voor- als tegenspoed. Ook in Sebaldeburen blijkt dat, kijkend naar de gegevens zoals die hierboven zijn uiteengezet, het geval te zijn. Men hecht ook erg aan de eigen zelfstandigheid zo lijkt het. Met enige argwaan wordt er soms ook over hoge heren van de classis gesproken. Waarschijnlijk vooral uit angst dat iemand uit de regio iets zal beslissen over de toekomst van een bepaalde kerkelijke gemeente, zoals ze in de regio ook vaker hebben gezien. Men lijkt daar eerder bedreiging in te zien dan kansen om elkaar in de regio te versterken. Netwerken en handreiking om samen te werken binnen kerkdenominaties zijn daarentegen wel meer voorhanden. Het Samen-op-Weg proces, zoals dat in de decennia voor het ontstaan van de Protestantse Kerk heeft

56 53 plaatsgevonden, heeft in Sebaldeburen geen vaste voet aan de grond gekregen. Tegenwoordig kent de Protestantse Kerk het project SAGE, om samenwerking tussen verschillende gemeenten te stimuleren. De landelijke kerk heeft dit project opgezet, omdat net als in Sebaldeburen, op diverse plekken blijkt dat veel kleine gemeenten onvoldoende menskracht en middelen hebben om goed te blijven functioneren. Wanneer gemeenten bij buurgemeenten aankloppen en samen ontdekken wat hun specifieke krachten zijn, kunnen ze besluiten om op bepaalde terreinen samen te gaan werken. De Protestantse Kerk biedt inspiratiebeurzen en handreikingen om dat van de grond te krijgen. 38 Henk de Roest beschrijft in En de wind steekt op! hoe een onderzoek naar missionaire kerkopbouw in Groot-Britannië en Ierland dat ontstond in de jaren negentig, zich heeft ontwikkeld tot een netwerk van allerlei verschillende geloofsgemeenschappen. 39 Het project heeft de naam Building Bridges of Hope ( Bruggen van hoop bouwen ) en vormt een netwerk van geloofsgemeenschappen van verschillende achtergronden, die allemaal de keuze hebben gemaakt om in hun eigen context gestalte te gaan geven aan hun missionaire en diaconale identiteit. Uit dit project blijkt dat juist op dit gebied kerken van de meest uiteenlopende achtergronden elkaar kunnen vinden en versterken in een netwerk. Uit het onderzoek kwamen na een aantal jaren zeven kernpunten die als aandachtspunten kunnen dienen om een kerk een stap vooruit te helpen. Vanuit Building Bridges wordt aan de hand van deze kernpunten bij verschillende gemeenten ook een doorstart gerealiseerd, waar zij vaak geen toekomst meer zagen. Belangrijk bij dit alles is dat gemeenten in staat zijn om leerervaringen op te doen binnen het netwerk van verschillende gemeenten, waar zij in staat zijn om van elkaar te leren, ideeën op te doen, elkaar feedback 38 Veel hierover is ook op de website van de Protestantse Kerk te vinden, zie ult.aspx 39 H.P. de Roest, En de wind steekt op! Kleine ecclesiologie van de hoop (Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, 2005),

57 54 te geven en kritische vragen te stellen. Juist de veelzijdigheid van alle verschillende gemeenschappen is hierbij een verrijking, waarbij men kan zien hoe het er bij een ander aan toegaat en elkaar scherp kan houden. De onderlinge ontmoetingen kunnen vooroordelen wegnemen en worden door de gemeenschappen van Building Bridges gezien als Gods manier om open en scherp een geloofsgemeenschap te zijn in een lokale context. Ook vanuit de organisatiekunde blijkt het ingebed zijn binnen een netwerk met name van belang om te kunnen overleven in een crisissituatie. Juist dan is het hebben van bondgenoten, die op andere momenten wellicht ook als concurrenten werden gezien, belangrijk om de crisis te overleven en beter door te komen. Juist de steun, maar ook de bemoediging, die anderen kunnen geven wanneer je binnen het netwerk een SOS-signaal weet uit te zenden, kunnen het mogelijk maken om een doorstart te maken. Een kerkelijk netwerk waarin men is staat is om bondgenoten in de buurt vinden heeft de toekomst. 40 Het vormen van dergelijk netwerk begint met een geloofsgesprek, waarin mensen van verschillende achtergronden daadwerkelijk met elkaar in gesprek gaan om te ontdekken wat hen bindt. De Nationale Synode is een protestantse beweging in Nederland die zich richt op het versterken van de onderlinge verbondenheid van christenen. 41 De initatiefnemers, die afkomstig zijn uit diverse verschillende kerken, zijn op zoek naar eenheid binnen die ene Kerk, waarvan de verschillende denominaties allen familie zijn. Eén van de pijlers in de zoektocht naar eenheid is de stimulering tot het onderlinge geloofsgesprek. Op de website van de Nationale Synode staan diverse handreikingen om deze gesprekken met medegelovigen te organiseren en te voeren. 40 Ibidem. 41 Nationale Synode, Nationale Synode Protestants forum. (geraadpleegd januari 2015).

58 55 Nu terug naar de vraag die in dit hoofdstuk centraal staat, hoe kan met andere nabije geloofsgemeenschappen een betekenisvolle versterkende band opgebouwd worden? Een belangrijke troef die de gemeente in handen heeft, is met name de rol van betekenis die men kan spelen voor de gelovigen in het dorp. Het is duidelijk dat deze band steviger kan dan hij nu is. Uit verschillende gesprekken blijkt dat mensen enerzijds in principe wel de voorkeur zouden geven aan een geloofsgemeenschap binnen hun eigen dorp, maar ziet men dit anderzijds niet gebeuren met de Hervormde gemeente. Het organiseren van een geloofsgesprek binnen de dorpscontext en de interkerkelijke activiteiten die nu plaatsvinden, zoals de kerstviering in de kerk en de zangdiensten, zouden hiervoor een goede opstap kunnen zijn. Ook nauwere contacten tussen de verschillende voorgangers kunnen hierin al een belangrijke factor zijn. Op die manier kan een netwerk ontstaan dat denominaties overstijgt en kan ook gerichter en effectiever gestalte worden gegeven aan de (missionaire) identiteit van de gemeente. Essentieel hierbij is wel dat de gemeente ook daadwerkelijk de wens en passie, maar ook de mogelijkheden heeft om deze rol in haar plaatselijke context te gaan vervullen. Daarnaast biedt, in ieder geval voor de korte termijn, de samenwerking met Leek en Een mogelijkheden om gedeeltelijk een eigen predikant in Sebaldeburen te houden. Eventueel zou in een later stadium een verbinding met Noordhorn ook goede mogelijkheden kunnen bieden voor de toekomst.

59 56

60 Geloofsgemeenschap in beeld De aanleiding om onderzoek te gaan doen in Sebaldeburen ligt in het krimpende aantal leden van de Hervormde gemeente Sebaldeburen, waardoor de gemeente in haar voortbestaan wordt bedreigd. Naast het belang van het in beeld krijgen van de dorpelingen en de kerken in de regio, ligt de focus van dit deelgebied op het in beeld krijgen van de geloofsgemeenschap zelf. Bij dit onderzoeksgebied is de deelvraag als volgt geformuleerd: Wat is de huidige en de gewenste situatie van de geloofsgemeenschap van Sebaldeburen en wat is er nodig om bij de gewenste situatie te komen? Bij die vraag willen we wel graag een kanttekening plaatsen. De vraag lijkt te impliceren dat er iets maakbaars zit in het wezen van de geloofsgemeenschap. In de vraag schuilt dus zowel een gevaar als een kracht. Wanneer we als onderzoekers en gemeente met elkaar te horizontaal naar dit onderzoek kijken dan zouden we de situatie benaderen als een bijna failliete V&D, die het zonder onze menselijke analyses van de onderzoeksresultaten en de daaruit voortvloeiende aanbevelingen niet zou redden. Als onderzoekers geloven we echter samen met de gemeente dat elk werk in de Kerk afhankelijk is van de leiding door de Heilige Geest. Menselijkerwijs zou het misschien ook niet zinvol zijn om zo n grootschalig onderzoek te doen voor zo n kleine gemeenschap, waar op zondag gemiddeld nog twintig mensen samenkomen. Het hoopvolle in de Kerk ligt verankerd in Christus die het hoofd is. In dat perspectief moet deze deelvraag dan ook gelezen worden: vanuit het perspectief van het Koninkrijk. Om aanbevelingen te kunnen doen voor revitalisering van de gemeente, helpt het wel om door interviews met gemeenteleden de huidige situatie in beeld te brengen en door focusgroepen ook met kerkenraad en andere betrokken gemeenteleden de diepte in te gaan, om zowel samen te spreken over teleurstellingen die er leven als samen te zoeken naar het verlangen dat ten diepste achter elke teleurstelling schuil gaat. Alleen door gesprekken en een groeiend vertrouwen tussen onderzoekers en de gemeente kunnen we ook tot aanbevelingen komen over stappen die belangrijk kunnen zijn om vanuit de huidige situatie

61 58 op weg te gaan naar de gewenste. Maakbaar is het niet. Het helpt echter wel koers te bepalen en in wijsheid keuzes te nemen voor de eerstvolgende jaren. Hieronder beschrijven we zowel de doelstelling van dit onderzoeksgebied als de wijze waarop dit onderzoek is uitgevoerd. De vorm van onderzoek die we hebben gekozen is participerend actieonderzoek, vanuit de hoop dat de aanwezigheid van de onderzoekers, ook alleen al door het stellen van de vragen, het een en ander in beweging zetten, waardoor er niet alleen een rapport als eindproduct ligt, maar dat er gaandeweg het proces ook al kleine ontwikkelingen merkbaar kunnen zijn. Doelstelling: Door het in kaart brengen van de huidige en gewenste situatie van de dorpskerk Sebaldeburen middels vier punten: context, identiteit en cultuur (incl. visie), structuur en middelen, en leiding, willen we zowel helder krijgen wat er aan draagvlak is als helder krijgen welke aandachtspunten belangrijk zijn om toe te groeien naar de gewenste situatie. Manieren van onderzoek: In januari en april 2014 zijn er verkennende gesprekken geweest over de situatie in Sebaldeburen en de mogelijkheid om onderzoek te doen naar de krimpende dorpskerk. In mei 2014 zijn we als onderzoeksteam voorgesteld aan de gemeente en hebben we allereerst tijdens het koffiedrinken na de dienst, wat voor de gelegenheid geregeld was, verkennende interviews met de aanwezige gemeenteleden gehad. Deze verkennende gesprekken, ook uitgebreid met enkele telefoongesprekken, vormden de basis voor het schrijven het onderzoeksvoorstel en hielpen ons ook om vragen te fomuleren voor de interviews. Wijze van empirisch onderzoek: In een viertal verkennende en verdiepende interviews (met per keer twee geinterviewden) is de huidige situatie van de vier punten in kaart gebracht.

62 59 Hierbij zijn mensen die op verschillende manieren - al dan niet betrokken zijn bij de geloofsgemeenschap zijn geïnterviewd. Deze vier interviews vormden vervolgens de input voor het eerste focusgroepgesprek, om de huidige situatie te schetsen (en deze zo ook te checken) om vandaaruit de aanwezigen ook te laten brainstormen over de gewenste situatie. De focusgroep bestond uit acht mensen waarbij zowel kerkenraadsleden als actieve gemeenteleden deelnamen. In het tweede gesprek werd - na een toelichting over de kerkordelijke mogelijkheden - een drietal verschillende scenario s geschetst, die elk een mogelijke weg bespreken hoe toegegroeid kan worden naar die situatie. Rol van het theoretische onderzoek: Tijdens het gehele onderzoek heeft literatuurstudie ons geholpen, zowel bij het formuleren van de vragen als bij de vergelijking van de empirische situatie met vergelijkbare situaties, zoals in literatuuronderzoek beschreven. In de literatuurlijst achterin het onderzoeksrapport vindt u een overzicht van de geraadpleegde literatuur en websites. 4.1 Situatiebeschrijving De levenscyclus van de Hervormde gemeente In het boek Levend Lichaam schrijft Stoppels over de levenscyclus van geloofsgemeenschappen: ze zijn op een gegeven moment ontstaan en zullen ook weer aan het einde geraken. Ze onderscheiden daarbij een aantal fasen: kerkplanting, groei, continuïteit, revitalisering en kerksluiting. 42 Nu is het niet zo dat deze vijf fasen zich automatisch aan een geloofsgemeenschap voltrekken terwijl wij als mensen niets anders kunnen dan fatalistisch toezien. We kunnen zelf wel degelijk een bijdrage leveren in het gemeenteopbouwproces. Vanuit revitalisering kan immers ook hernieuwde 42 S. Stoppels, Kerkplanting, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., 74.

63 60 groei ontstaan en wordt er nieuw leven in de geloofsgemeenschap geblazen of, om met woorden van Henk de Roest te spreken: dan steekt de wind op. Deze term geeft duidelijk aan dat het moeilijk te regisseren valt, want de wind waait waarheen hij wil. Tegelijkertijd zijn er wel voorwaarden te scheppen waarbinnen deze wind op kan steken. 43 Daar willen we naar kijken. Om dat goed te kunnen doen is het van belang dat we de huidige situatie van de Hervormde gemeente in Sebaldeburen goed in beeld krijgen. Als we kijken naar de omschrijving van de fase van revitalisering zien we dat deze sterk overeenkomt met de situatie in Sebaldeburen. Stoppels en Sengers schrijven hier het volgende over: Gemeenten en parochies die te maken krijgen met dalende cijfers en verminderde levensvatbaarheid, zullen op zoek gaan naar middelen om het tij te keren. We kunnen dan spreken van (het verlangen naar) revitalisering. Revitalisering vindt primair plaats binnen een setting van stagnatie, achteruitgang en/of een onbevredigend functioneren van gemeente en parochie. Er zal wil er toekomst zijn voor een gemeente of parochie een trendbreuk moeten worden bewerkstelligd. Revitalisering mikt op het herstel van een bedreigde of reeds verloren vitaliteit, of het zoeken van een nieuwe vorm van vitaliteit waardoor een geloofsgemeenschap opnieuw in staat is haar bedoelingen op een bevredigende manier te realiseren. ( ) Samenvattend zouden we kunnen zeggen dat het bij revitalisering gaat om het doelbewust werken aan identiteit en cultuur, structuur en middelen en/of leiding binnen de eigen context met het oog op een verhoging van de kwaliteit van de relaties die wezenlijk zijn voor een geloofsgemeenschap: met God, met de omringende samenleving en onderling H. de Roest, En de wind steekt op!, S. Stoppels en E. Sengers, Revitalisering, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a.,

64 61 Een aantal dingen valt hierbij op, in de eerste plaats gaat het bij revitalisering erom het tij te keren, het bewerkstelligen van een trendbreuk. Verder lijkt vitaliteit in zichzelf geen doel, het is er zodat de geloofsgemeenschap haar bedoelingen op een bevredigende manier kan realiseren. Ten derde komt er een indeling naar voren in vier perspectieven, identiteit en cultuur, structuur en middelen, leiding én context. Deze zullen wij ook gebruiken om de Hervormde gemeente van Sebaldeburen te beschrijven in zowel haar huidige situatie als in haar toekomstbeeld. Dit alles zodat de kwaliteit van de relaties met God (UP), onderling (IN) en de omringende samenleving (OUT en OF) worden verbeterd. Daarbij kiezen wij er met Michael Moynagh voor om de omringende samenleving verder onder te verdelen in de relatie met andere kerken/het lichaam van Christus (OF) en de relatie met mensen buiten de kerk (OUT). 45 Zeker in de situatie van Sebaldeburen is dit onderscheid van belang. Zo is er binnen het model ruimte voor de samenwerking met andere kerken en ruimte voor missie naar het dorp en/of de regio Identiteit en cultuur De gemeente lijkt een sterk bewustzijn te hebben van de noodzaak van het doorgeven van het evangelie. De evangelisatiecommissie bestaat uit ca. zeven mensen, de kerk wordt regelmatig opengesteld en elke week wordt er gebeden voor hen die wel kunnen maar niet willen komen. De prediking wordt hoog gewaardeerd en is ook altijd een kenmerk geweest van de gemeente in Sebaldeburen. Dit maakt ook dat de gemeente een streekfunctie heeft. Ondanks de uitstraling van de gemeente en het beeld dat veel dorpelingen hebben van de kerk, benoemt de dominee dat zwart-wit preken (hemel-hel) niet gewaardeerd worden. Wellicht mede doordat veel familieleden van gemeenteleden wel in de streek wonen, maar niet naar een kerk gaan. De streekfunctie wordt versterkt doordat verschillende mensen die ergens anders geen kerkelijk thuis kunnen vinden naar Sebaldeburen komen. 45 Moynagh,

65 62 Tegelijkertijd zorgt dit ervoor dat de onderlinge betrokkenheid niet altijd even sterk tot uiting komt. Je spreekt elkaar niet even bij de plaatselijke bakker, de onderlinge betrokkenheid die er is centreert zich voornamelijk rond de eredienst. Als iemand niet aanwezig is in de eredienst wordt hij of zij wel gemist, maar de controle is niet zo sterk dat deze persoon er dan ook zelf op aangesproken wordt. Sommige mensen gaven aan dat ze het als een gemis ervaren dat bijna iedereen na de dienst direct naar huis gaat. Als men contact wil buiten de eredienst om dan moet dit bewust gezocht worden. Dit gebeurt wel in beperkte mate en vooral op persoonlijk initiatief. De streekfunctie maakt het lastig om spontane contacten tussen de gemeenteleden te realiseren. Toch zijn er ook genoeg gemeenteleden die de onderlinge betrokkenheid wel hoog waarderen. Doordat de gemeente klein is kan er ook gemakkelijk een ons kent ons cultuur ontstaan. Men is wel erg betrokken op elkaar. Wanneer er iets is, dan leven meerdere mensen mee. Er lijkt in de gemeente in eerste instantie weinig behoefte aan vernieuwing. Dit kan mede het gevolg zijn van het feit dat er voornamelijk ouderen in de gemeente komen. In de liturgie is de afgelopen tien jaar bijvoorbeeld weinig veranderd. Wanneer leden verandering of vernieuwing willen brengen dan is dat moeilijk te realiseren. Nieuwe leden die actie willen ondernemen krijgen boter op hun hoofd, waarmee wordt bedoeld dat ze hierin weinig steun krijgen. We zagen echter ook al dat er in de gemeente een trendbreuk gerealiseerd moet worden wil er een toekomst zijn voor de gemeente. Dit kan in de toekomst schuring opleveren en hier zal dan ook voorzichtig mee omgegaan moeten worden. Wanneer er wel veranderingen doorgevoerd worden, dan gebeurt dit vaak top-down. Als een predikant een verandering aan wil brengen dan lijkt hij dat meestal wel te kunnen realiseren, zowel ten kwade als ten goede (zie bijv. het verhaal van de kerstboom bij context, paragraaf 3.1.5). De predikant heeft een grote invloed. Werd er al over vernieuwing gesproken dan kwam vooral naar voren dat men verlangde dat de kerk weer vol kwam.

66 63 Daarnaast is de gemeente te typeren met behulp van een aantal eigenschappen. 46 Een eigenschap die vaak genoemd wordt bij het typeren van de gemeente door gemeenteleden zelf is bescheidenheid. De mensen in de gemeente zijn te typeren als bescheiden (tegenover hooghartig of arrogant), maar de gemeente zelf is ook te typeren als bescheiden (tegenover andere gemeenten die sterke claims maken aangaande God en hoe Hij werkt). Ze pretenderen niet meer te zijn dan anderen of alles beter te weten. Er is zelfs een bepaalde schroom om met anderen over het evangelie te spreken. In dit alles zien we wellicht ook wat terug van de nuchtere houding die typerend is voor noorderlingen. Ze voelen weinig behoefte om hoog van de toren te blazen in enig opzicht. Deze bescheidenheid wordt door sommigen positief ervaren, er wordt weinig van je verwacht en dat kan een stuk rust geven. Aan de andere kant kan deze bescheidenheid er ook toe leiden dat men geen grote verwachtingen heeft van de toekomst, een inspirerende visie lijkt te ontbreken. Wat betreft gastvrijheid wordt de gemeente, bij een schaal van één tot en met vijf (met één als zeer ongastvrij en vijf als zeer gastvrij), door sommigen geschaald op een drie of een vier, terwijl anderen de ervaring hebben dat het wel wat gastvrijer zou kunnen. Hierbij kijken ze ook naar zichzelf: ze willen gasten die binnenkomen wel aanspreken maar doen dat uiteindelijk vaak niet. Wellicht maakt het hierbij verschil of een gast meekomt met iemand die al onderdeel van de gemeenschap is of dat hij of zij alleen komt. We verklaren dit dan met name vanuit de dorpscultuur waarin acceptatie binnen een cultuur, als buitenstaander, vaak moeizaam is. Ook uit onderzoek naar participatie van jonge mensen in dorpskerk bleek met name 'import' in een dorpskerk vaak een 'warm welkom' te missen. Zij zouden graag willen participeren, maar het initiatief daartoe ligt in de praktijk vaak bij de nieuwelingen. Persoonlijke benadering en een gerichte uitnodiging om een bepaalde verantwoordelijkheid te dragen in de gemeente, is een - wellicht voor de hand 46 Hier hebben we gebruik gemaakt van het schema zoals weergegeven in bijlage 3.

67 64 liggende - maar toch belangrijke sleutel om de gastvrijheid, saamhorigheid en openheid in de gemeente te doen groeien. 47 Verder worden er ook nog termen als somberheid, afbrokkeling en bezorgdheid genoemd bij het typeren van de dorpskerk. De afname in ledenaantal is de leden niet in de koude kleren gaan zitten. Dit stemt tot somberheid en bezorgdheid over de toekomst, iedereen die realistisch kijkt ziet dat de toekomst onzeker is en de huidige stand van zaken fragiel. Die sombere sfeer kan verlammend werken, waardoor de afname in ledenaantal sowieso doorzet. Tegelijkertijd zijn er ook momenten van vreugde, bijvoorbeeld bij een zangdienst wanneer de kerk weer voller zit. Nu we iets hebben gezegd over de identiteit en de cultuur van de gemeente, vatten we dit samen in een overzicht van de sterktes en zwaktes op dit punt. Dit overzicht heeft alleen betrekking op het gebied identiteit en cultuur. Na de beschrijving van leiding, structuur en middelen en context volgt elke keer een kort SWOT-overzicht. 48 Pas nadat alle vier de punten beschreven zijn volgt een volledige en samengestelde SWOT-analyse, waarin we ook de waarnemingen uit de eerdere hoofdstukken 'context in beeld' meenemen. Ondanks dat er ook kanttekeningen zijn te plaatsen bij het benaderen van de kerk als organisatie, draagt het ons inziens wel bij aan de bezinning op wat voor de toekomst van de Hervormde gemeente te Sebaldeburen noodzakelijk is. Daarbij is het nogmaals wel belangrijk te beseffen dat niet alles maakbaar is. Een SWOT-analyse is een van de middelen, die ons helpt om puntsgewijs de sterkte punten en aandachtspunten eruit te halen met oog op aanbevelingen voor de toekomst van de Hervormde gemeente te Sebaldeburen. 47 Zie ook: Berensen - Peppink, D.F, Toegewijd aan twintigers, een praktisch-theologisch onderzoek naar de perceptie van twintigers ten aanzien van hun wijze van participeren in de kerk. (Masterthesis PThU Groningen, 2013), 35. Als download beschikbaar via: 48 Een SWOT-analyse is een model dat intern de sterktes en zwaktes analyseert en in de omgeving de kansen en bedreigingen. SWOT staat voor: Strengths, Weaknesses, Opportunities en Threats.

68 65 Kracht Trouw van de actieve vaste kern gemeenteleden Nuchterheid/mildheid, geen grote pretenties Vasthoudend aan het verlangen dat anno 2015 de Evangelieverkondiging doorgang vindt en de kerk open blijft Zwaktes Spreiding van de leden (streekkerkfunctie) Voornamelijk oudere leden Weinig bereidheid voor verandering Kansen Bewustzijn van de noodzaak voor het evangelie Verlangen naar een soort opwekking, naar groei, naar een volle kerk Versterking van de onderlinge betrokkenheid op zondag en doordeweeks Bedreiging Afnemend ledenaantal en vergrijzing: de tweede secularisatiegolf De sombere sfeer kan leiden tot een self-fulfilling prophecy waarbij het ledenaantal steeds verder afneemt Leiding In de leiding is de sterke rol van de predikant het eerste wat opvalt. Binnen de dorpscultuur is de predikant degene die verandering kan brengen. Bij navraag naar mogelijk negatieve ervaringen van dorpelingen met de kerk wordt in eerste instantie verwezen naar de rol/functie van 'de dominee' (m.n. in het verleden), deze is het gezicht van de dorpskerk. Daarnaast speelt ook mee dat de invloed van een predikant in een kleine gemeente relatief groot is. Bij de vraag naar een profielschets voor een nieuwe predikant worden ruimhartigheid en een sociaal karakter dan ook als belangrijke kenmerken genoemd. De dominee moet een dorps-mens zijn en verschillende mensen geven hierbij aan dat ze het essentieel vinden dat de dominee - zo mogelijk - ook in het dorp zelf woont. De huidige predikant geeft aan dat de predikant

69 66 binnen de kerk ook als spin in het web fungeert, hij is degene die initiatieven zal moeten nemen en de processen in gang moet houden. De predikant heeft een cruciale rol bij het inzetten van vernieuwingen en dus ook in het proces van revitalisering. Bijzonder om hierbij op te merken is dat N. Westendorp die in 1807 als dominee bij de bouw van de nieuwe kerk betrokken was al opmerkt dat de bouw van de nieuwe kerk niet geslaagd was als hij zelf niet de tekening gemaakt had en dagelijksch opzigt gehouden had, de kosten waren dan te hoog geweest. 49 De rol van de predikant was toen cruciaal en daar is niet veel in veranderd. De schrijvers van Levend Lichaam merken over de huidige tijd zelfs op: De binding van mensen aan geloofsgemeenschappen wordt losser en daardoor worden de (persoonlijke) kwaliteiten van een voorganger relatief belangrijker in de overwegingen van gelovigen om al dan niet mee te gaan of te blijven doen. 50 De kerkenraad had tot en met november 2014 een magere bezetting met één ouderling (die vooral als scriba werkzaam was), één diaken, één ouderlingkerkrentmeester en de predikant. Daarnaast waren er op dat moment nog twee kerkrentmeesters. Die situatie werd nog zorgelijker toen twee ambtsdragers te kennen gaven de werkzaamheden om gezondheidsredenen te moeten gaan beeindigen. In een van de focusgroepgesprekken, waarin we met de kerkenraad en enkele betrokken gemeenteleden nadachten over het verlangen voor de gemeente, was het ook noodzakelijk om tevens een kerkrechtelijke uitleg te geven over de kerkordelijke mogelijkheden om als geloofsgemeenschap, ofwel als zelfstandige organisatorische Hervormde gemeente te blijven bestaan. In plaats van in het luchtledige over de toekomst te praten gaf deze kerkrechtelijke uitleg ook zicht op reële toekomstscenario s. Op dit moment kon de kerkenraad namelijk formeel al geen beslissingen meer nemen, 49 Westendorp, S. Stoppels en E. Sengers, Revitalisering, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., Zie ook

70 67 aangezien het quorum van vier aanwezige ambtsdragers en het bekend zijn van vier vacatures in de gemeente niet gerealiseerd was. Tot vreugde van de gemeente zijn er in januari drie broeders bereid gevonden om hun taak als ambtsdrager te aanvaarden. Ook kwam er zicht op het mogelijk beroepen van een opvolger voor ds. Van Wijk. Zoals het er nu naar uitziet zal de kerkenraad na mei 2015 wellicht weer uit vijf ambtsdragers bestaan, waardoor er door de leiding de komende ambtstermijn gericht gewerkt kan worden aan een reëel toekomstscenario voor de lange termijn. De invloed van de huidige kerkenraad wordt met name gekenmerkt doordat zij de preekvoorziening en andere noodzakelijke organisatorische punten regelt. Alles gaat verder zoals het gaat, maar van een bewuste, actieve rol van het leiderschap lijkt weinig sprake te zijn. De leiding heeft de handen vol aan het organisatorisch draaiend houden van de nog aanwezige activiteiten, pastoraat en diensten in de gemeente. Afgelopen half jaar is deze wijze van leiding geven deels veranderd. Allereerst is men gaandeweg het onderzoek nog meer gaan beseffen dat het kiezen voor de alles-blijft-zoals-het-was - strategie geen optie meer is, en er actief gezocht moet worden naar een hernieuwde koers voor de gemeente. Heel concreet is dat begonnen door een actief beleid in het benoemen van een drietal ambtsdragers en daarnaast is de kerkenraad en de aangestelde beroepingscommissie actief bezig met allerlei werkzaamheden die een beroep in de nabije toekomst mogelijk maken. Mede dankzij advies van het Steunpunt voor gemeenten die zich rekenen tot de Gereformeerde Bond en dankzij de Geert-Jan-Smeding Oostermeer stichting is een nieuw parttime beroep mogelijk geworden in de combinatie met Een en Leek. Over de toekomst van de kerk en de visie voor de dorpskerk lijkt weinig nagedacht te zijn of te worden. Het beleidsplan spreekt hier niet specifiek over en lijkt ook enkel een papier te zijn dat vooral bestaat vanwege de regels van de kerk sinds de wording van de Protestantse Kerk in Nederland in Het is een bewerking van een eerder beleidsplan en spreekt niet van een actuele visie met bijbehorende doelstellingen. Hier liggen dus ook kansen voor de toekomst.

71 68 Bij de vragen naar leiding worden verder nog twee vrouwen bij naam genoemd als zijnde de kartrekkers van de gemeente. Zij functioneren als het gezicht van de gemeente en zijn degene die bij verschillende activiteiten de organisatie op zich nemen. Zij zijn de vrijwilligers die buiten de kerkenraad om het meeste werk verzetten. Kracht De trouw van de leiding die ondanks beperkte mankracht het werk in de kerk wel al jaren draaiende weet te houden Zwaktes Bezetting kerkenraad Weinig visie Gebrek aan voldoende leidinggevende capaciteiten Kansen Bedreiging De predikant heeft grote invloed Toerusting van gemeenteleden en kerkenraadsleden, om het leidinggeven samen met de predikant beter uit te voeren Het ontstaan van een wankele basis omdat teveel van de predikant gaat afhangen Structuur en middelen Dit perspectief van structuur en middelen is een belangrijk perspectief. De afname in middelen - en dan speelt in de context van Sebaldeburen vooral op de afname in menskracht - heeft er in eerste instantie voor gezorgd dat er vraag naar een onderzoek ontstaan is. Wat doen we nu onze middelen afnemen? Hierbij is een sterke samenhang met het perspectief leiding, want het zijn met name de leiding en het ledenaantal die kritiek zijn in de huidige situatie. Leiding kan dan ook gezien worden als een middel en dat willen we hier dan ook nog kort doen. Middelen zijn dienstbaar aan wat mensen met elkaar willen bereiken. 51 Leiding is hieronder te scharen, tegelijkertijd is 51 R. Brouwer, Perspectieven en Spanningsvelden in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., 57.

72 69 leiding meer dan een van de middelen. Daarom hebben we ervoor gekozen in de voorgaande paragraaf daar ook specifiek op in te gaan. Nu de huidige predikant met emeritaat gaat, is het met hulp van instanties gelukt om nog een opvolger te beroepen die inmiddels het beroep ook heeft aanvaard. Aan de hand van alleen de solvabiliteitsverklaring zou dit in eerste instantie voor niet meer dan 0,4 fte kunnen voor de kerken Sebaldeburen, Een en Leek. Bijzonder is dat er nog andere instanties die financieel willen ondersteunen zoals bijvoorbeeld het Steunfonds Gereformeerde Bond en de GJSO-stichting. Met behulp van geld van deze stichtingen kon de nieuwe predikant voor 0,8 FTE beroepen worden voor deze drie gemeenten. Uiteraard is het mooi dat dit mogelijk is, maar tegelijkertijd moet opgemerkt worden dat de solvabiliteitsverklaring vooral nodig is om voor enkele jaren financiële zekerheid te bieden voor het in stand kunnen houden van een te beroepen predikant. Echter, minstens zo belangrijk is de zekerheid voor een nieuw te beroepen predikant om met voldoende ambtsdragers samen te kunnen werken aan nieuwe toekomstvisie voor de gemeente. Voor de komende periode zijn er weer ambtsdragers gevonden, maar het vinden van nieuwe ambtsdragers zal steeds moeizamer gaan. En wellicht komt er ook een moment dat er simpelweg echt geen ambtsdragers meer beschikbaar zijn. Het zal wellicht voor een paar jaar nog lukken om de Hervormde gemeente van Sebaldeburen organisatorisch gezien zelfstandig voort te blijven zetten, gezien de twintig actieve kerkbezoekers in de zondagse diensten, maar kijken we verder in de tijd dan wordt het steeds lastiger als er niets verandert in de situatie. Daarnaast moet de vraag serieus gesteld worden of zelfstandigheid ook het beste is voor de gemeente en haar leden. Het lijkt eerder een korte termijn oplossing, maar wel één die de mogelijkheid biedt om de komende periode gericht te werken aan een lange termijn toekomstscenario voor de Hervormde gemeente van Sebaldeburen. Ook hebben we onderzocht of er meer in te zetten valt op de aandacht voor het ambt van alle gelovigen en van daaruit ook het gericht activeren van vrijwilligers om een aantal taken over te nemen zodat de gemeente minder afhankelijk wordt van een predikant. Dit blijkt lastig omdat hier te weinig

73 70 draagkracht voor is en binnen de gemeente mensen elkaars gaven en talenten nauwelijks lijken te kennen. Waarschijnlijk is het bij deze generatie te laat om hier nog veranderingen in te brengen en het lijkt ook niet te passen binnen de cultuur van de Hervormde kerk van Sebaldeburen. Aan de andere kant is het te danken aan de trouw en inzet van de gemeenteleden dat zij - ondanks dat er niet gericht wordt nagedacht over het inzetten van specifieke gaven en talenten - toch de handen uit de mouwen willen steken, ook als een taak minder goed bij de persoonlijke gaven lijkt te passen. Wat betreft de menselijke draagkracht is de gemeente zwak te noemen. Er worden wel verschillende activiteiten georganiseerd, maar tegelijkertijd merk je door de gesprekken heen dat ook dit afkalft en fragiel is. Zo was er aan het begin van ons onderzoek nog een vrouwenvereniging die vroeger altijd een kerstactiviteit organiseerde, maar daar de draagkracht niet meer voor had. Inmiddels is de vrouwenvereniging helaas genoodzaakt geweest om te stoppen. Tijdens ons onderzoek overleed een zeer actieve en betrokken zuster uit de gemeente, de voorzitter van de vrouwenvereniging. Activiteiten buiten de zondagse dienst om zijn de zangdiensten op zondagavond één keer in de maand die goed bezocht worden (dan zit de kerk vol); de kerstnachtdienst waarin samenwerking met de school gezocht wordt; een bijbelstudiekring, voornamelijk met de kern van de gemeente; het openstellen van de kerk op monumentendag en zaterdagmiddagen; de evangelisatiecommissie, die met zeven personen groot te noemen is voor de geloofsgemeenschap; en verder de maandelijkse kerkenraadsvergadering waarin het gemeenteleven besproken wordt. Hierbij valt op dat in de evangelisatiecommissie mensen komen die zeer onregelmatig in de zondagse eredienst komen en ditzelfde geldt bij bijzondere diensten op christelijke feestdagen, de zangdiensten en begrafenissen. De zangdienst lichten we er hier in het bijzonder uit. Door verschillende mensen wordt dit als een gouden moment beschreven. In deze avonddienst zit de dorpskerk wel vol. Verschillende mensen uit de andere kerken zijn in de dienst aanwezig, net zoals sommige randkerkelijken uit het dorp. Het karakter

74 71 van deze dienst is laagdrempeliger, er worden meer liederen gezongen, soms onder begeleiding van een koor, en er is ruimte voor eigen inbreng wat betreft de liederen. Verder is er geen preek of enkel een korte meditatie. Naast de anders vormgegeven liturgie en de laagdrempeliger benaming van zangdienst lijkt het ook positief te werken dat de zangdienst op zondagavond gehouden wordt. Dit geeft anderskerkelijken uit Sebaldeburen de mogelijkheid om te komen. Wellicht voorziet het voor hen ook in een behoefte omdat meerdere geloofsgemeenschappen in de regio al eerder genoodzaakt waren om de avonddiensten af te schaffen. Tot nu toe lijken structuur en middelen vooral ingezet te zijn om de bestaande situatie te handhaven, de vraag is hoe structuur en middelen ingezet kunnen worden om tot verandering en vernieuwing te komen, hier komen we bij het toekomstbeeld op terug. We kunnen zeggen dat er qua structuur en middelen vooral zorgen zijn rondom ledenaantal en leiding terwijl de financiën wel voldoende zijn. Henk de Roest voegt nog één ingrediënt extra toe voor wat minimaal nodig is om een gemeente of parochie te laten voortbestaan, namelijk een ruimte om samen te komen. 52 Het kerkgebouw van de gemeente is in nog gerestaureerd en verkeert in goede staat. Uit de interviews werd ook duidelijk dat er hier ook kansen liggen voor de Hervormde gemeente. Het feit dat de kerk gecentreerd in het dorp staat en er een begraafplaats bij is dragen hieraan bij. Op scharniermomenten in levens van mensen weten ze de kerk te vinden. Schematisch is de situatie van Sebaldeburen als volgt weer te geven: Middelen Ledenaantal Leiding (aantal bekwame mensen) Gebouw Financiën Niveau Zorgelijk Zorgelijk Voldoende Voldoende 52 H. de Roest, Kerksluiting in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., 220.

75 72 De Roest typeert dit als een te-grote-jas-situatie, de grote van het gebouw en het beschikbare geld staan in wanverhouding tot het aantal gelovigen. De geloofsgemeenschap heeft een te grote jas aan." 53 Het is helaas een situatie waar verschillende kerken mee te maken hebben. In een lezing over Krimpende middelen en toch vitaal riep godsdienstsocioloog dr. Marten van der Meulen kerken op om een investeringsmentaliteit voor ogen te houden, zodat het kapitaal niet zonder gemeente overblijft. Natuurlijk moet daarbij de financiële duurzaamheid niet uit het oog worden verloren. Ondanks het grote bedrag van 150 miljoen op de lopende rekeningen van de Protestantse kerken in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe bleek er toch een jaarlijks tekort is op de balans, waardoor het kapitaal jaarlijks achteruitgaat. Als reactie daarop zien we dat veel kerken op deze achtergang reageren door het te compenseren volgens het kaasschaafprincipe. 54 Net als in Sebaldeburen, Een en Leek zien we dat zo het aantal fte voor de kerken gezamenlijk afgeroomd wordt van 1 fte naar 0,8 fte. In de situatie van Sebaldeburen, Een en Leek is dat dankzij een flinke aanvulling vanuit de twee eerder genoemde stichtingen, aangezien de solvabiliteit van de gemeenten zelf bij 0,4 fte lag. 53 H.P. de Roest, Kerksluiting in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., Een verslag van deze lezing is te vinden op de website van PThU-CCC. Zie

76 73 Kracht Zangdienst Financiële steun en advies vanuit GSJO en GB-Steunfonds Zwaktes Draagkracht van de gemeente Kansen Kerkelijke activiteiten waar mensen aanwezig zijn die niet naar de kerkdienst komen Investeren van financiën en gebouw in leiding en leden Versterking band dorp en kerk door actieve verhuur kerkgebouw Missionaire mogelijkheden benutten met oog op gesprekken die met dorpelingen ontstaan n.a.v. contacten die nodig zijn rondom begrafenis of onderhoud van een graf. Vergroting van het participatieaanbod creëren door toenemende samenwerking met het vitalere Noordhorn. Bedreiging Tot voor kort was dit: Aanstaande aftreden ambtsdragers, waardoor er geen quorum gehaald kan worden om geldige besluiten te nemen als kerkenraad. In beperktere mate blijft dit een bedreiging, aangezien aanvulling van de ambtsdragers vrijwel onmogelijk is Context De context lijkt vooral een onderwerp voor hoofdstuk twee, en daar kwamen we er ook uitgebreid over te spreken. Een context is echter op te delen in drie verschillende niveaus te weten een micro- een meso- en een macroniveau. In hoofdstuk twee kwamen micro- en macroniveau aan de orde, in hoofdstuk vier komt het mesoniveau van de gemeente aan de orde. Het microniveau, wat zich focust op de sociaal-geografische dimensie richt zich echter ook op de binnenkerkelijke context. En het mesoniveau, dat zich richt op de relatie met

77 74 andere organisaties heeft ook binnenkerkelijke gevolgen. Het feit dat de gemeente zichzelf typeert als rechtzinnige gemeente is hier een voorbeeld van, dit zegt namelijk zowel iets over de binnenkerkelijke context als over de geloofsgemeenschappen waarmee ze zich het sterkst verbonden voelt. Toch lijken de geïnterviewden niet zo traditioneel ingesteld als je wellicht zou verwachten van een gemeente die zich binnen de Gereformeerde Bond beweegt. De rechts-confessionele identiteit komt wel terug in bijvoorbeeld het feit dat er geen vrouwen in het ambt mogen en in de gast-predikanten die worden uitgenodigd. Voor de preek vindt men het vooral belangrijk dat deze praktisch is, het moet niet te dogmatisch zijn. In de literatuur wordt dit verbonden met het opleidingsniveau dat in dorpen gemiddeld lager ligt dan in meer stedelijke gebieden. Tegelijkertijd lijkt het ook te passen binnen de geschiedenis van Sebaldeburen. Westerdorp schrijft al in 1807 dat In den Godsdienst kleven zij zeer aan het oude, en schoon zij zeer verdraagzaam zijn, en aan kleine veranderingen zich niet storen, zoo zien zij evenwel ongaarn veranderingen van gevolg. Enkel zedekundige leerredenen behagen niet: doch droge leerstellige voorstellingen of weidsche uitlegging en ontlediging evenmin. Zij zien inzonderheid gaarne, dat de Leraar het menschelijk hart kent. 55 De dorpscultuur waar de kerk zich in bevindt zorgt er ook voor dat de gevolgen van acties soms jaren kunnen duren. 56 Bij de vraag naar negatieve en positieve ervaringen die de dorpelingen zouden kunnen hebben met de dorpskerk kwam bij de negatieve ervaringen verschillende keren het verhaal van de kerstboom naar voren. Onder een van de vorige predikanten mocht er geen kerstboom in de kerk hoewel dit een jarenlange traditie was in het dorp. Naar eigen zeggen van de gemeenteleden en dorpelingen zijn verschillende mensen om deze reden opgestapt en enkele gezinnen komen nu nog steeds 55 Westendorp, Zie K. de Groot, Onderzoek naar kerk in Nederland in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., 27-45, vgl en 2.4.

78 75 niet in de kerk, hoewel de kerstboom wel weer terug is. Ook voor randkerkelijken, die juist vaak alleen met kerst in de kerk komen, heeft deze gebeurtenis gezorgd voor een negatieve ervaring met de kerk. Dat een predikant het menschelijk hart kent en zich met interesse mengt onder de dorpelingen bleek belangrijk. Van vorige predikanten werd het als positief ervaren wanneer zij mensen groetten op straat en de kinderen naar de basisschool in het dorp stuurde. Onderling als dorpsgenoten ervaart men een negatieve sociale controle. Als je naar de kerk gaat wordt je als vroom bestempeld in het dorp. Sommigen ervaren dit als drempel, wanneer je bijvoorbeeld plotseling naar de kerk gaat, valt het mensen op en vragen zij zich mogelijk af of er iets ernstigs aan de hand is. Tegelijkertijd hoorden we ook verhalen van kerkleden die er op aangesproken werden door dorpelingen dat de kerk wel in stand gehouden moest worden. Hoewel dorpelingen zelf dus niet in de kerk komen lijken ze het behoud van de kerk belangrijk te vinden. Kracht Zwaktes Negatief imago van de gemeente: Beeldvorming in het dorp van zwarte pakken en oude mensen. Daar ga je alleen heen als je vroom bent. Kansen Bedreiging Beroepen van een predikant die kansen benut om actief verbindingen te leggen, zowel intern (aandacht als herder) als extern (versterken interkerkelijke verbindingen) De dorpelingen hechten waarde aan de kerk als gebouw met haar begraafplaats

79 De samengevoegde SWOT Identiteit en Cultuur Kracht Zwaktes Kansen Bedreiging Onderlinge betrokkenheid (IN) Nuchter, geen grote pretenties (IN) Vasthoudend aan het verlangen dat Evangelieverkondiging door kan gaan (OUT/UP) Spreiding van de leden (IN) Voornamelijk ouderen (IN) Weinig bereidheid tot verandering (IN) Bewustzijn van de noodzaak van het evangelie (UP/OUT) Versterken van de regiofunctie (OUT/OF) Afnemend ledenaantal; 2e secularisatiegolf (IN) Sombere sfeer (IN) Verlangen naar groei (OUT/OF) Door geloof, liefde en genade zicht krijgen op Gods mogelijkheden i.p.v. menselijke onmogelijkheden (UP/IN) Leiderschap De trouwe inzet van de actieve kern, samen de schouders eronder (IN) Bezetting kerkenraad (IN) Weinig visie (IN) Onvoldoende leidinggevende capaciteiten (IN) Tekort aan vrijwilligers (IN) Dominee heeft grote invloed (IN) Toerusting van gemeenteleden (IN) Het ontstaan van een wankele basis omdat er teveel van de predikant gaat afhangen (IN) Structuur/middelen Zangdienst (IN/OUT) Financiële steun GJSO en GBsteunfonds Draagkracht van de gemeente (IN) Kerkelijke activiteiten met mensen die weinig/niet in de eredienst komen (OUT) Investeren van financiën en gebouw in leiding en leden (IN) Actieve verhuur kerkgebouw (OUT) Missionaire mogelijkheden voor pastoraat aan dorpelingen n.a.v. begrafenissen (OUT) Relatie Een, Leek en/of Noordhorn versterken (OF) Context Beeldvorming in het dorp van vroom en oude mensen (OUT) Een dominee die kansen benut om actief verbindingen te leggen (IN/OUT/OF) De dorpelingen hechten waarde aan de kerk als gebouw

80 De samengevoegde SWOT In de analyse van de levensloop van de gemeente maakten we een onderscheid tussen context, leiderschap, identiteit en cultuur en structuur en middelen en die hebben we daarna uitgebreider besproken. Aan het eind van elke paragraaf maakte we een korte samenvatting aan de hand van een SWOTanalyse waarin we de observaties verwerkten. Op de voorgaande pagina vindt u een tabel waarin de verschillende SWOT-analyses zijn samengevat. Ook maakten we aan het begin een onderverdeling in UP-IN-OUT-OF die we verder nog niet aanhaalden. In de tabel hebben we tussen haakjes toegevoegd welke relatie(s) van belang zijn bij de genoemde observatie. In een eerste oogopslag kan dit overzicht een vertekenend beeld geven, bijna overal staat wel wat en het is niet zo dat de lijst met zwakten veel langer is dan die met krachten, of dat er maar weinig kansen zijn en veel bedreigingen. Zo lijkt de gemeente in evenwicht te zijn, maar voor wie beter kijkt wordt echter duidelijk dat verandering nodig is. Het actief maken van nieuwe beleidskeuzes blijkt noodzakelijk. Er zijn een aantal actieve vrijwilligers, dat is een kracht, tegelijkertijd is er onvoldoende leidinggevende capaciteit. Er is onderlinge betrokkenheid, maar tegelijkertijd is er een spreiding van de leden die deze onderlinge betrokkenheid bemoeilijkt. De gemeente staat bij haar leden bekend als nuchter, en dat is een kracht gezien de context, maar dit lijkt ook te leiden tot een gebrek aan visie. Voor wat betreft de financiële steun van andere organisaties, dat geeft een stukje extra stabiliteit en verruimt wellicht de mogelijkheden voor het aannemen van een professionele kracht, tegelijkertijd hebben we gezien dat financiën niet de grote zwakte is van de gemeente. De grote zorg is de beperkte menskracht. De zangdienst is een grote kracht en verschillende mensen geven hiervan ook aan dat het een gouden moment voor hen is. Liggen hierin wellicht kansen voor de toekomst? Wat in bovenstaande alinea duidelijk wordt is dat de verschillende punten niet op zichzelf staan, maar onderling in relatie staan met elkaar. Hierbij hebben we telkens krachten en zwaktes tegenover elkaar gezet. Het is echter

81 78 ook mogelijk om krachten en kansen te combineren, of juist krachten en bedreigingen. In onderstaand schema wordt het één en ander weergegeven. 57 Kansen Frustratie Doorbraak Zwakte Geloof Falen Genade Worsteling Kracht Bedreiging Dit schema maakt een aantal dingen duidelijk: in de eerste plaats valt op dat verschillende combinaties voor verschillende gevoelens en ervaringen kunnen zorgen. Een zwakte en een kans samen kunnen leiden tot frustratie. Men ziet bijvoorbeeld een kans in het beroepen van een predikant die de het hart van mensen kent, een echte dorpsdominee die betrokken is op het dorp en op een makkelijke en een voor hem natuurlijke manier ingang vindt bij mensen. Wanneer men zo'n predikant vindt, dan verlangt men echt dat hij de nieuwe dominee zal worden. Kan of wil de dominee dan niet komen, dan zou dit frustratie opleveren. Men ziet mogelijkheden, maar door een gebrek aan middelen kunnen de mogelijkheden niet benut worden. Inmiddels mogen de gemeenten dankbaar en gezegend uitzien naar de predikant die het door hun gedane beroep ook daadwerkelijk heeft aangenomen. 57 Dit schema is ontleend aan M. Breen, Leading Kingdom Movements: The Everyman notebook on how to change the world (Pawleys Islands:3DM, 2013),

82 79 Een tweede voorbeeld. Een zwakte en een bedreiging samen kunnen leiden tot falen. De beeldvorming in het dorp van de gemeente is dat de gemeente een oude en stijve gemeente is waar mensen heengaan die vroom en somber zijn en door de afname van het ledenaantal de laatste jaren is de sfeer ook somber geworden onder de leden. Deze twee punten versterken elkaar steeds meer en dat leidt dan tot falen. Zo zijn er vanuit de SWOT allerlei combinaties te maken en als we zo verschillende punten combineren kan dit in de eerste plaats verduidelijkend werken, daarom gebeurt dit of dat dus en vervolgens kan er ook beleid op gemaakt worden. In de tweede plaats wijst dit schema ons een bemoedigende en bijbelse weg. Het maakt duidelijk dat verandering mogelijk is door Liefde, Genade en Geloof. Meestal kennen we maar twee reacties als we ervaren dat het niet goed gaat met de gemeente: de gemeente wordt tobberig of doenerig, maar het Evangelie wijst ons een hoopvollere weg. Om terug te gaan naar het eerste voorbeeld: in plaats van nog meer werk te verzetten wordt er gekeken waar geloof is binnen de gemeente wellicht dat een aantal mensen uit de gemeente er zo van overtuigd raakt (geloof) dat dit de juiste weg is om te gaan dat ze bereid zijn financieel grotere offers te brengen zodat de dominee mogelijkheid heeft om toch te komen, of de dominee zelf ontvangt de overtuiging dat dit is wat God van hem vraagt ook al lijkt het onmogelijk en in geloof kiest hij ervoor de gemeente te gaan dienen. 4.2 Gewenste situatie in beeld De beschrijving die we in 3.1 gaven was onder andere gebaseerd op een viertal uitgebreide interviews met verschillende tweetallen om zo de geloofsgemeenschap te kunnen typeren. Enkele woorden waarmee de gemeente getypeerd werd door deze tweetallen waren: overwegend somber, af en toe opgewekt, behoudend, stabiel in de zin van evenwichtig. In deze paragraaf beschrijven we twee focusgroepgesprekken die volgden op de interviews en die zich richtten op de gewenste situatie.

83 80 Van de beschrijving van de huidige situatie gaan we dus naar de gewenste situatie, om daarna te zien welke wegen bewandeld kunnen worden om van de huidige situatie naar de gewenste situatie te komen Samen in gesprek over verlangen Tijdens het eerste focusgroepgesprek dat plaatsvond in oktober 2014 hebben we het beeld over de huidige situatie aan de kerkenraad en een aantal betrokken leden voorgelegd om deze te checken; men herkende zich in de beschrijving. De kernvraag, die aan de orde kwam in het eerste focusgroepgesprek was: Achter de teleurstellingen die er zijn... wat is uw verlangen voor de geloofsgemeenschap in Sebaldeburen? We stelden deze vraag vanuit de gedachte dat achter elke teleurstelling in het leven en dus ook in de kerk, ten diepste een verlangen verscholen ligt. Zo hebben we deze vraag ook geïntroduceerd. In het benoemen van het verlangen voor de dorpskerk werd door verschillende mensen genoemd dat ze verlangden dat de gemeente mag blijven bestaan en dat het evangelie doorgegeven kan worden. Men bidt, hoopt en verlangt naar een opwekking en is haast verlegen om de Heilige Geest. Uit deze verschillende opmerkingen blijkt wel dat het verlangen nog weinig specifiek is en de houding enigszins passief, de enige echte actie die wordt ondernomen is gebed. Bij het doorvragen op het verlangen bleek het ook lastig voor de aanwezigen om de visie verder te specificeren. Specifiekere verlangens die uiteindelijk wel naar voren kwamen waren dat de aanwezigen in de kerk meer een afspiegeling zouden zijn van de samenleving (o.a. meer jongeren, en generatie-x, zie paragraaf 2.1), dat er meer activiteiten zouden komen zoals catechese en bijbelstudie en dat de gemeente een warmere uitstraling zou krijgen door uitnodigender te zijn. Tegelijkertijd merkten we in het gesprek dat de aanwezigen het liefst zo weinig mogelijk verandering zouden willen hoewel het besef er ook is dat er wel wat zal moeten veranderen wil het voortbestaan van de dorpskerk gerealiseerd worden. Verder werd duidelijk dat er nu weinig binding met het dorp is, er is geen gemeenschappelijke deler. Hoewel sommigen graag zouden zien dat deze

84 81 relatie met het dorp versterkt zou worden gaven anderen aan hier geen heil in te zien en ook niet het vertrouwen te hebben dat er hierdoor meer mensen in de kerk zouden komen. Verder werd door het gesprek duidelijk dat men inhoudelijk geen concessies wilde doen. Hoewel het moeizaam bleek om de 'rechts-orthodoxe prediking' nader te duiden, werd deze door de aanwezigen sterk gewaardeerd en moest deze doorgang vinden. Concluderend kunnen we zeggen dat de aanwezigen de manier waarop ze nu kerk zijn sterk waarderen en hier zo min mogelijk afstand van willen doen. Het liefst zouden ze op dezelfde manier doorgaan met kerk-zijn, alleen dan met meer mensen zodat er meer draagkracht is en er weer meer activiteiten ontplooit kunnen worden (die in de loop van de tijd allemaal gestopt zijn vanwege een tekort aan mensen), zodat de continuïteit beter gewaarborgd is. Het besef dat er wat zal moeten veranderen lijkt bij de meesten wel aanwezig, maar de wil om veranderingen aan te brengen is bij velen afwezig. Het moet omdat het moet, maar een verlangen is het niet te noemen Samen in gesprek over toekomstscenario s In het tweede focusgroepgesprek, waarbij dezelfde mensen aanwezig waren als bij het eerste gesprek, gaven we eerst een introductie over de kerkordelijke mogelijkheden. 58 Allereerst omdat er in de nabije toekomst verschillende bestuurlijke veranderingen zouden plaatsvinden, maar daarnaast ook om zo de grenzen en mogelijkheden aan te geven die de kerkorde geeft voor wat betreft de verschillende scenario's. We schetsten vier mogelijke strategieën met oog op de toekomst waarvan de vierde een blanco toekomstscenario was die de aanwezigen zelf mochten overdenken en invullen. Zo zou het beeld voor de toekomst echt van onderaf gecreëerd kunnen worden. Hieronder zullen we de scenario s samenvatten en vervolgens aangeven hoe er op de verschillende scenario s werd gereageerd. 58 Een uitwerking van deze mogelijkheden is te vinden in bijlage 6.

85 82 Scenario - De alles-blijft-zoals-het-was-strategie In de alles-blijft-zoals-het-was-strategie verandert er niets voor zolang dat lijkt te kunnen. De enige manier waarop er verandering komt is als er door de classis ingegrepen wordt vanwege een beroep op de kerkorde. Dan zal de gemeente ofwel gesloten worden ofwel gedwongen te fuseren waarbij de kans bestaat dat bezittingen van de gemeente dan ook vervallen aan de landelijke kerk. Onbewust kiezen geloofsgemeenschappen vaak voor deze strategie zolang er voldoende geld is en vrijwilligers zijn. De typering van de dorpskerk zal in dit scenario niet veranderen. De Hervormde gemeente staat binnen Sebaldeburen, maar kerk en dorp staan ver van elkaar af, figuurlijk gesproken staat de gemeente misschien wel buiten het dorp. In dit scenario blijft de cultuur hetzelfde, de afname zet waarschijnlijk door vanwege de hoge gemiddelde leeftijd en menselijkerwijs gesproken neemt het toekomstperspectief van de dorpskerk steeds verder af.

86 83 De leiding en aansturing van de gemeente blijft voor een groot deel liggen bij de predikant en de gemeente blijft erg afhankelijk hem. Een nieuwe predikant die een sterke leider is en 'het hart van mensen kent' zou misschien een omslag kunnen bewerkstelligen, maar dat is onder de voorgaande drie of vier dominees ook niet gebeurd, dat is dus niet erg waarschijnlijk. Voor het onderzoek betekent de keuze voor dit scenario dat er twee mogelijkheden ontstaan. Ofwel dat er gewerkt wordt aan een zogenoemde 'sterfhuisconstructie' waarbij we de nog aanwezige leden zo goed mogelijk begeleiden naar een nieuw kerkelijk thuis, ofwel de nieuwe kerkenraad met een eventuele nieuwe predikant/kerkelijk werker gaan op de oude voet verder. Alle eventuele positieve ontwikkelingen staan of vallen dan met de komst van een nieuwe predikant. Scenario - Focus op de kerk zijn voor het dorp Sebaldeburen

87 84 In dit scenario ligt de nadruk op het verlangen om vooral kerk te zijn voor en in het dorp Sebaldeburen. De gemeente zal dan wel een aantal veranderingen moeten ondergaan om meer aansluiting te vinden bij het dorp en haar bewoners. Bij deze strategie zou men kunnen kiezen voor een missionair kerkelijk werker of een missionaire predikant (bijvoorbeeld via de IZB). Voor de kerkelijk werker of predikant is het belangrijk dat hij in het dorp wil komen wonen en veel tijd wil investeren in de relatie met het dorp. Verder zullen kerkleden toegerust moeten worden om meer missionair aanwezig te zijn, ze moeten bereid zijn luisterend en dienend aanwezig te zijn. Ten slotte moet er ruimte zijn voor het persoonlijke proces van mensen, zeker in het begin zal men vooral present moeten zijn en bij missionaire initiatieven niet kerugmatisch. Door deze initiatieven zou de relatie met de context kunnen verbeteren. Deze verschuiving zal ook de identiteit en cultuur van de kerk veranderen. Ze zal meer open moeten staan voor andersdenkenden en het gesprek met hen aan willen gaan. De gemeente gaat uit naar het dorp en tussen kerk en dorp loopt 'slechts' een stippellijn. Als de gemeente zich hier vol voor in wil gaan zetten zou deze na een aantal jaar hopelijk (zelfs voor de mensen die niet komen) te typeren zijn aan de hand van begrippen als open, liefdevol, hartelijk en betrokken. Belangrijk bij dit scenario is echter wel dat het echt een langere termijn investering is. Relaties hebben tijd nodig om te groeien en er is bij verschillende dorpelingen nog oud zeer. En voordat het beeld van een gemeente verandert is kan zo maar tien jaar duren.

88 85 Scenario - Focus op regio-functie Niekerk Noordhorn Sebaldeburen Hervormde gemeente Leek/Een Het derde scenario dat we schetsten is een focus op de regiofunctie van de gemeente. Door te focussen op de regio wordt dat wat er al is deels versterkt. Nu al komen mensen uit verschillende dorpen die bewust kiezen voor een kerk met 'rechts-orthodoxe prediking' naar Sebaldeburen, hierbij zou dan samenwerking gezocht kunnen worden met gemeenten uit de ring Ommelanden. In deze situatie is het de vraag in hoeverre andere gemeenten de behoefte voelen om meer regionaal samen te werken danwel te fuseren. Vanuit de huidige samenwerking met Een en Leek ligt het wellicht voor de hand om deze

89 86 samenwerking te versterken door meer met elkaar te delen dan enkel de predikant. Gezien de geografische afstand lijkt dit echter niet reëel. Voor de lange termijn beseft men dat het belangrijk is om ook een vitalere samenwerkingspartner te zoeken, zoals bijvoorbeeld Noordhorn. Bij de keus voor dit scenario is het belangrijk dat in de komende ambtsperiode heel gericht gewerkt wordt aan het versterken van de band met die omliggende geloofsgemeenschappen en er gezocht wordt naar manieren om elkaar te versterken. Zo zou er bijvoorbeeld qua participatieaanbod veel meer van elkaars mogelijkheden gebruik gemaakt kunnen worden en er kan gezocht worden naar een gezamenlijk communicatiekanaal. Door bewust meer samen te doen en langzaam naar elkaar toe te werken zou zelfs fusie een reële optie kunnen worden. Binnen dit scenario liggen wellicht ook mogelijkheden voor een vorm van focused-and-connected church. 59 Dan ontstaat er het beeld van een streekgemeente, met meerdere wijkgemeenten en een overkoepelende kerkenraad. Als je het grafische figuur daarop zou aanpassen zou dit weergegeven kunnen worden door te kiezen voor extra pijlen vanuit de Hervormde gemeente van Sebaldeburen terug naar de omliggende dorpen, waar de gemeenteleden vandaan komen. Er wordt zo actiever dan voorheen gekozen om vanuit de visie voor de regio ook actief in te zetten op het versterken van verbindingen in de regio en ook in de dorpen waar leden wonen. Eén van de gevolgen zal wel zijn dat de functie voor het dorp waarschijnlijk verder af zal nemen en dat er afstand genomen moet worden van volledige zelfstandigheid. Aan de andere kant zal dit scenario de positie van de geloofsgemeenschap minder fragiel maken en de kans op voortbestaan 59 Vergelijk Moynagh vanaf pagina 171: Bij een focused-and-connected-church gaat het erom dat er zowel kleine groepen zijn (focused on one context) als grotere samenkomsten (connected with each other).

90 87 vergroten. Als in meer gemeentes organisatorische taken gedeeld kunnen worden en elke gemeente zich inzet op een specifieke eigenheid (zoals in Sebaldeburen het verder uitbouwen van de zangdiensten en in een andere gemeente het versterken van het programma van vorming en toerusting) dan is er met dezelfde menskracht meer bereik voor de activiteiten in de regio. Een vierde scenario? De drie geschetste scenario s zijn gegeven als richtinggevers, met als doel dat er binnen de focusgroep, al pratend, een vierde scenario zou ontstaan dat echt van onderaf kwam, maar wellicht met behulp van elementen uit de drie geschetste scenario s. Al snel werd duidelijk dat de alles-blijft-zoals-het-wasstrategie geen reële keuze was. De vraag bleef dan open welke input vanuit scenario twee en drie gebruikt kon worden voor het vierde scenario. Samen een vierde scenario schetsen bleek echter lastiger dan verwacht. Het vraagt een bepaalde mate van brainstormen op meta-niveau, wat zowel van de onderzoekers als van de aanwezigen - veelal doeners - een vertaalslag vroeg. Al snel werd er weer gedacht binnen de vertrouwde kaders en gezocht naar direct toepasbare praktische aandachtspunten (bijv. thema-diensten organiseren). Omdat het in eerste instantie niet goed lukte tot een vierde scenario te komen, bleef de vraag of de focus op de relatie met het dorp of op de relatie met gelijkgestemden in de regio gelegd moest worden open. Hier kwam ook geen eenduidig antwoord op totdat we de papieren waar de scenario s op stonden, letterlijk op de grond legden met de vraag om letterlijk een stap te maken richting een bepaald scenario. Toen werd duidelijk dat de meesten ervoor voelden om de focus voor de toekomst meer op de regio te leggen dan op het dorp. Iemand zei: ik vind de kerk geen dorpskerk, Een ander: dit is een gepasseerd station (wijzend op het focussen op het dorp), hoe triest het ook is. Anderen erkenden het dorp wel belangrijk te vinden. Ze beseften echter ook dat er dan pas op de langere termijn eventuele effecten zichtbaar zouden worden, en de vraag is dan nog welk effect het heeft. Dat is ook moeilijk te onderzoeken in het dorp zelf, enkel vanuit de literatuur kunnen hier ideeën voor aangedragen worden. Uiteindelijk waren de aanwezigen het er wel over eens dat het richten op de regiofunctie de meeste

91 88 kans had om de kerk weer voller te krijgen, en dat is wat ze uiteindelijk het sterkst verlangden. Wat betreft het samenwerken met andere gemeenten zou men het liefst de samenwerking met Noordhorn aangaan, dat is geografisch dichtbij en is ook rechts-orthodox. De kerkenraad van Noordhorn is echter ook met een afvaardiging in Saaksum aanwezig, omdat daar ook geen eigen kerkenraad meer is. Met hen zal wanneer men daarvoor kiest nader overleg moeten plaatsvinden op welke wijze en in welke samenwerkingsvorm de genoemde kerken elkaar kunnen versterken in de nabije of verdere toekomst. Verder hoorden we door het gesprek heen een aantal punten die mensen belangrijk vinden, dat zijn: een zekere mate van zelfstandigheid (hoewel het de vraag is hoever dat haalbaar is en sommigen inzien dat fusie onvermijdelijk lijkt); een goede preek en liturgie, en dat de dienst op zondag hoog wordt gewaardeerd. Tegelijkertijd wordt er met het oog op de toekomst ook gekeken naar termen/eigenschappen waar de ideale gemeente uit zou bestaan voor de aanwezigen. De drie belangrijkste termen die hier naar voren komen zijn saamhorigheid (in-relatie), met daarbij gelijk de vraag 'hoe waarborg je dat met een regio functie?'. Oprechte aandacht (in en out-relatie) en respect. Bij de laatste leek het vooral te gaan om wederzijds respect tussen dorp en kerk (out-relatie). Hoewel het hier dus gaat om missionaire intenties bleek verder in het gesprek dat mensen, wanneer ze spraken over missionaire intentie, niet veel meer noemden dan mensen voor de dienst uitnodigen. Missionaire toerusting is hierbij wenselijk.

92 Met oog op de toekomst Bijbels-theologische bezinning In al ons spreken over de kerk - en in al ons pogen een richting te vinden voor de toekomst van de krimpende dorpskerk van Sebaldeburen - vinden we ons vertrekpunt in de Schrift. In Christus die het Hoofd is van de Kerk. Omdat dat allesbepalend is bij elke bezinning in de kerk, vangen wij ook hier aan met een bespreking van een Schriftgedeelte, zoals we daarover ook met de gemeenteleden van de geloofsgemeenschap van Sebaldeburen samen over hebben nagedacht. Deze Bijbels-Theologische bezinning staat in het teken van vooruitkijken en verwachten. We zoomen in op twee ouderen die, zoals beschreven staat in het bijbelboek Lucas, uitzien naar de komst van de Messias: Simeon en Anna. Op de gemeentemiddag van 30 januari hebben we ons samen met de aanwezige 18 gemeenteleden proberen te verplaatsen in Simeon en Anna. In tweetallen werden er korte geloofsgesprekken gevoerd. Samen hebben we gekeken wat we voor de situatie van de Hervormde gemeente en voor ons eigen leven kunnen leren van Simeon en Anna. Samen lazen we Lucas 2, uit de Herziene Statenvertaling: En zie, er was een man in Jeruzalem, van wie de naam Simeon was, en die man was rechtvaardig en godvrezend. Hij verwachtte de vertroosting van Israël en de Heilige Geest was op hem. En hem was een Goddelijke openbaring gegeven door de Heilige Geest dat hij de dood niet zien zou voordat hij de Gezalfde van de Heere zou zien. En hij kwam door de Geest in de tempel. En toen de ouders het Kind Jezus binnenbrachten om met Hem te doen volgens de gewoonte van de wet, nam hij Het in zijn armen, loofde God en zei: Nu laat U, Heere, Uw dienstknecht gaan in vrede, volgens Uw woord, want mijn ogen hebben Uw zaligheid gezien, die U bereid hebt voor de ogen van alle volken, een licht om de heidenen te verlichten en om Uw volk Israël te verheerlijken. En Jozef en Zijn moeder verwonderden zich over wat er over Hem gezegd werd. En Simeon zegende hen en zei tegen Maria, Zijn moeder: Zie, dit Kind is bestemd tot

93 90 val en opstanding van velen in Israël en tot een teken dat tegengesproken zal worden, ook door uw eigen ziel zal een zwaard gaan opdat de overwegingen uit veel harten openbaar worden. Ook Anna was er, een profetes, een dochter van Fanuel, uit de stam van Aser. Zij was op hoge leeftijd gekomen en had na haar meisjesjaren zeven jaar met haar man geleefd. En zij was een weduwe van ongeveer vierentachtig jaar, die de tempel niet verliet en met vasten en bidden God dag en nacht diende. En zij kwam er op dat moment bij staan en beleed eveneens de Heere, en zij sprak over Hem tot allen die de verlossing in Jeruzalem verwachtten. (Lukas 2:25-38, HSV) Een tweetal punten willen we er hier in het bijzonder uitlichten. In de eerste plaats dat Simeon en Anna sterke verwachtingen hadden terwijl ze alle reden hadden om dat niet te hebben, ten tweede de reden waarom deze twee ouderen vast konden houden aan hun verwachting. Simeon en Anna waren beide op leeftijd; hoewel het van Simeon niet expliciet genoemd wordt is dit wel aan te nemen mede door zijn eigen woorden Nu laat U, Heere, Uw dienstknecht gaan in vrede. Deze twee ouderen hebben iets bijzonders over zich. De levenslooppsychologie leert dat mensen die ouder worden vooral achterom kijken, terugkijkend op hun leven en die goede oude tijd (in het gebruiken van die zin die goede oude tijd klinkt ook al een verlangen terug naar het verleden). Men zou willen dat het weer zo wordt als het vroeger was. Simeon en Anna kijken echter vooruit. Daarnaast was Israël in deze tijd bezet gebied. God had aan Mozes al het land Israël aan dit volk beloofd, maar nu was het land in bezit van de vijand. Daar kwam nog bovenop dat God in deze tijd leek te zwijgen, al sinds de ballingschap waren er geen grote profeten meer geweest. 60 Sinds de laatste profeet was er al 400 jaar 60 Veel Joden leefden in deze tijd wel in de diaspora (Vgl. ook A.W. Zwiep, Tussen tekst en lezer: Een historische inleiding in de bijbelse hermeneutiek. Deel I: De vroege kerk Schleiermacher (Amsterdam: VU University Press, 2009), 79.) Volgens N.T. Wright waren veel mensen er in die tijd nog van overtuigd waren dat de ballingschap nog niet voorbij was. Zie N.T. Wright, Justification: God s plan and Paul s Vision (Londen: SPCK Publishing, 2009), 42.

94 91 verstreken. Er leek weinig terecht te komen van Gods beloften. Een derde punt is dat de verwachtingen van de Messias waren dat hij zou komen, de vijand weg zou vagen in een ogenblik en de vrede voor Israël zou herstellen. Het enige wat Simeon en Anna echter te zien krijgen is een kleine baby in al zijn kwetsbaarheid. Ondanks alles leeft Simeon vol verwachting toe naar het moment dat hij de Gezalfde van de Heere zou zien, hij is er zeker van dat hij niet zal sterven voor het zover is. Pas als hij de Gezalfde gezien heeft en de vrede voor Israël dus nabij is zal hij rustig in kunnen slapen. Hij houdt vast aan de beloftes die in het Oude Testament al gegeven zijn over de Zaligheid die komen zou, en aan de openbaring van de Geest dat hij die Zaligheid nog zien zal. Ook Anna die dag en nacht in de tempel doorbracht herkent de Verlosser en belijdt Hem als Heer. Bij beide ouderen lijken de godvrezendheid en het gebed de drijvende krachten om vast te houden aan een betere toekomst voor Israël. Beide herkennen ook de situatie als de eerste tekenen van die betere toekomst doorbreken, ze erkennen die kleine, kwetsbare baby Jezus als Heer en Messias. Als we met deze bril op kijken naar de situatie in Sebaldeburen dan mag dat ons kracht geven om tegen de menselijke logica in te blijven verwachten, uit te blijven kijken naar een tijd waarin God zijn beloftes waarmaakt. In gebed te blijven, te bidden voor het behoud van de geloofsgemeenschap, maar om ook te bidden op welke manier of in welke vorm de gemeente doorgang mag vinden. Hier bewust mee bezig te zijn zodat we, net zoals Anna, het ook herkennen wanneer de eerste tekenen van een nieuwe tijd zich aandoen en we deze tekenen kunnen vieren. In dit licht bezien mogen gevonden ambtsdragers en ook het aangenomen beroep door ds. Wilschut gezien worden als zulke tekenen en door de gemeente ook samen gevierd worden Focusgroepen nader beschouwd Als we kijken naar de toekomst willen we een beeld schetsen wat hernieuwde vreugde, hoop en passie geeft om dat waar de gemeente voor geroepen is ook te kunnen realiseren. Dit hele proces wordt in de literatuur revitalisering

95 92 genoemd, het opnieuw vitaal/gezond worden. Er zal wil er toekomst zijn voor een gemeente of parochie een trendbreuk moeten worden bewerkstelligd. Revitalisering mikt op het herstel van een bedreigde of reeds verloren vitaliteit, of het zoeken van een nieuwe vorm van vitaliteit waardoor een geloofsgemeenschap opnieuw in staat is haar bedoelingen op een bevredigende manier te realiseren. 61 Het is belangrijk dat er een beeld van de toekomst komt en dat dit beeld zorgt voor een trendbreuk, zodat er weer een toekomst mogelijk wordt. In eerste instantie merkten we dat de mensen in Sebaldeburen wel bezig zijn met de toekomst, maar dat er tegelijkertijd veel vragen bij komen. Bestaat er nog wel een toekomst voor Sebaldeburen? Het zijn vooral de angst en onzekerheid zelf waar men zich mee bezighoudt en de hoop op een wonder. Iedereen ziet in dat de situatie zorgelijk is en weet dit ook te benoemen. Niemand lijkt te weten wat ze moeten doen om een trendbreuk te realiseren. Iedereen wil graag dat de kerk weer vol komt en dat de prediking mag doorgaan zodat het Woord gehoord mag blijven worden. Niemand weet wat er moet gebeuren om dit ook te realiseren. Wat bijvoorbeeld opvalt is dat velen noemen dat de kerk weer vol komt, maar niemand het verlangen benoemt dat er weer een (bijna-fulltime) dominee beroepen kan worden en maar weinigen benoemen dat ze graag weer een predikant zouden willen die in het dorp woont. Hoewel wel degelijk uit de gesprekken op te maken valt dat dit een verlangen is, wordt het niet expliciet gemaakt wanneer we vragen naar een droom of verlangen voor de geloofsgemeenschap. Men blijft vooral doen wat ze altijd al hebben gedaan en ze bidden voor een wonder. Hoewel bidden en hopen op een wonder juist belangrijk is als het aankomt op revitalisering, is het daarnaast belangrijk om met de door God gegeven gaven aan de slag te gaan. Dit is in het verleden ook gebeurd door met name de evangelisatiecommissie. Echter, men lijkt nu moeilijk te kunnen geloven dat er nog activiteiten zouden kunnen zijn die verschil zouden maken voor de gemeente. Al kwam er ook iemand met een volgeschreven vel vol goede 61 S. Stoppels en E. Sengers, Revitalisering, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a.,

96 93 ideeën om als gemeente mee aan de slag te gaan. 62 Bij het vragen en doorvragen tijdens het focusgroepgesprek over een toekomstbeeld voor Sebaldeburen bleek het moeilijk om samen te komen tot een heldere en eenduidige visie. De verlangens en visie die er zijn richten zich met name op continuïteit en niet op verandering. Hoewel er ook verlangen wordt uitgesproken voor een opwekking in Sebaldeburen, zodat de kerk weer volstroomt. Een enkeling kan wel benoemen wat er anders zou kunnen of moeten. Mensen moeten naar de kerk, maar de kerk moet ook naar de mensen toe en Er is geen gemeenschappelijke deler met het dorp, we hebben geen verbinding. Verder lijkt het verlangen dat de kerk weer vol komt (het liefst met een mix van jong en oud zodat de kerk meer een afspiegeling van de samenleving wordt) in eerste instantie wel gericht op verandering. De vraag is echter of het niet vooral een verlangen is dat zich richt op als het maar weer zo wordt als het vroeger was. De continuïteit is in gevaar gekomen door de afname van middelen (m.n. leden en leiding), het grote verlangen is dat de continuïteit weer gewaarborgd kan worden. De waarde van continuïteit is groot in een dorp, zo leren we ook van Geert Mak. 63 Veel veranderingen op het platteland vonden binnen vier decennia plaats, 64 tegelijkertijd blijft ondanks (of misschien wel dankzij) al die veranderingen continuïteit een belangrijke waarde. Ook zien we in Hoe God verdween uit Jorwerd dat het collectief geheugen in een dorp niet altijd even betrouwbaar is. 65 Is daarin het verlangen dat de dorpskerk weer vol komt wel een verlangen naar continuïteit of is het enkel een verlangen naar een geconstrueerd verleden dat eigenlijk nooit bestaan heeft? Als we kijken naar de cijfers dan zien we dat de kerk al langere 62 Samengevat: 1) bidden voor een honger naar God, eenheid, liefde en ijver voor God en zijn Kerk; 2) mensen bezoeken; 3) eens in de 14 dagen de kerk openstellen voor belangstellenden; 4) Een uitnodiging (PR); 5) Een traktaat/ folder maken (neutraal, uitnodigingend, bescheiden); 6) Goede en correcte berichtgeving voor alle activiteiten. 63 G. Mak, Hoe God verdween uit Jorwerd (Amsterdam: Atlas, 1996). 64 Idem, Idem,

97 94 tijd niet meer vol zit, en ook van andere dorpelingen horen we dat Sebaldeburen nooit een kerkdorp geweest is, de kerk heeft nooit propvol gezeten. 66 Is het verlangen dat de dorpskerk weer vol komt wel realistisch? Of is het verlangen dat de kerk weer vol komt niet zozeer een verlangen naar een volle kerk maar een verlangen naar het voortbestaan van de kerk en de zondagse eredienst met woordverkondiging wat in de gedachten van de kerkleden enkel gewaarborgd kan worden door een vollere kerk? Hoewel deze vragen niet zomaar te beantwoorden zijn wordt wel duidelijk dat de relatie met het dorp moeizaam is en de kerk niet snel vol zal stromen met mensen uit het dorp. Interviews met mensen uit het dorp bevestigen dit beeld (zie paragraaf 2.4) en ook in de focusgroep kwam naar voren dat verschillende leden van de kerkenraad het vertrouwen in het bereiken van het dorp al hadden opgezegd. In het tweede focusgroep spraken de aanwezigen uit dat zij het meest toekomst zagen in het versterken van datgene wat Sebaldeburen tot nu toe kenmerkte: een krachtige en bijbelgetrouwe confessionele prediking, om daarmee ook meer dienstbaar te zijn voor de brede regio rondom Sebaldeburen. Het scherper krijgen van de missie draagt er vervolgens aan bij om gericht na te denken over het bereiken van een bepaalde doelgroep in de regio. Een focus bepalen helpt om ergens gericht op in te zetten. Tegelijkertijd kan de keus voor de regio ook voor enige verlichting zorgen. Als men altijd in de tweestrijd heeft gezeten waarbij men aan de ene kant het als een opdracht ervoer om het evangelie in het dorp te verkondigen en aan de andere kant met de ervaring leefde dat de boodschap niet landde en geen verandering bracht, dan kan het ook een verlichting zijn als men zich in eerste instantie kan focussen op een bepaalde doelgroep in de regio Westerdorp noemt in 1800 al dat de gemeente klein is, toen ging het om ongeveer 50 mensen. Volgens ds. Van Wijk, is het bezoek van de eredienst in de afgelopen 30 jaar geslonken van 50 naar 20 kerkgangers. 67 J.Hendriks, Kerkvernieuwing een uitdaging: op weg gaan met visie en vertrouwen, (Heeswijk: Abdij van Berne, 2011), 45. Hendriks noemt als functie van een visie het volgende: een visie

98 95 Binnen het focussen op een regio-functie zijn er vier scenario s te onderscheiden: 1 - De gemeente blijft zelfstandig, ook in organisatorische zin, slechts de focus naar buiten toe verandert, door deze meer specifiek te richten op (de randkerkelijken in) de regio. Gezien het beperkt aantal mensen is te verwachten dat er relatief veel vrijwilligerstijd gaat zitten in het organisatorisch draaiend blijven houden van de gemeente. 2 - Het organisatorisch onderbrengen van de gemeente bij een andere gemeente, de gemeente wordt een wijkgemeente of preekplaats van een gemeente in de omgeving 3 - Fusie met een vitalere gemeente, zodat er weer aanbod is voor mensen van verschillende levensfasen en voor de toekomst geeft het ook meer mensen om op zondags te ontmoeten. Ook bij dit scenario zou men de eigen preekplaats voorlopig in stand kunnen houden als men dat wenst. 4 - Het creëren van een confessionele streekgemeente, waardoor meerdere krimpende gemeenten in de regio worden geholpen door het delen van de organisatorische taken en meerdere gemeenten ruimte vrij krijgen om niet alleen bezig te zijn met het organisatorisch draaiend houden van de gemeente, maar ook inhoudelijk als geloofsgemeenschappen te bouwen aan de relatie met Boven, Binnen en Buiten. Hoewel de eerste optie aantrekkelijk kan klinken voor veel mensen uit de Hervormde gemeente omdat er weinig verandert, moeten we ons bij deze optie afvragen of het verleggen van de focus genoeg is om daadwerkelijke een trendbreuk te realiseren. 68 Er verandert te weinig in de identiteit en cultuur en in de context om dit als een geeft richting; ze geeft aan waar het deze gemeenschap om gaat en maakt dus ook duidelijk wat weggesnoeid kan worden; een visie daagt uit, want ze vraagt om verwezenlijking; een visie brengt eenheid en samenhang en een visie fungeert als een sluitsteen in een gewelf. Door te kiezen voor de regio wordt duidelijk dat het dorp voor dit moment weggesnoeid kan worden. Dat geeft ruimte en verlichting. 68 S. Stoppels en E. Sengers, Revitalisering, in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a.,

99 96 goede optie te zien. Voor wat betreft leiderschap zal de toekomst moeten uitwijzen of het nieuwe leiderschap (nieuwe kerkenraadsleden en predikant) zal leiden tot substantiële verandering. Het risico dat er helemaal geen trendbreuk komt met deze optie is te groot om te nemen. Wanneer alleen voor deze optie gekozen wordt is de kans groot dat hiervoor hetzelfde geldt als voor fusies die enkel gericht zijn op overleven, het is uitstel van het sterven. 69 Wij raden de gemeente dan ook sterk aan om zich - organisatorisch gezien - komende twee a drie jaar te focussen op de laatste drie opties en daarvan de verdere mogelijkheden te verkennen. Het voordeel is dan namelijk dat er een organisatorische last van de kerkenraad in Sebaldeburen afvalt, door samenwerking aan te gaan met andere gemeenten ontstaat er ruimte om zich ook te focussen op andere (geloofsinhoudelijke) taken dan het enkel organisatorisch draaiende houden van dat wat er is. De laatste twee jaren van de komende ambtstermijn zou dan ook de samenwerking met de gekozen gemeente(n) dan kunnen worden begeleid. Tegelijkertijd moeten we erkennen dat met alleen het samengaan met een andere gemeente alle problemen nog niet zijn opgelost. Henk de Roest zegt over fusies: Onderzoek toont aan, dat wanneer de primaire reden voor een fusie gelegen is in overleven, de fusie meestal uitloopt op uitstel van het sterven van de kerken die gefuseerd zijn. Een eenzijdige gerichtheid op een (aanvankelijke) toename van de middelen zet geen zoden aan de dijk. Ervaringen met fuserende geloofsgemeenschappen laten echter ook zien, dat een fusie nieuwe energie en vitaliteit kan opleveren. Voorwaarden daarvoor zijn: a) De uitdrukkelijke bereidheid om de verschillende gaven van elke geloofsgemeenschap te willen gebruiken en, hiermee samenhangend, 69 H. de Roest, Kerksluiting in Levend Lichaam, R. Brouwer e.a., 229.

100 97 b) de wil om te komen tot een nieuwe, gemeenschappelijk, visie. Het gaat om het formuleren van een gemeenschappelijk antwoord op de vraag: waartoe heeft God ons in onze situatie geroepen? Een fusieproces vraagt dus allereerst om theologische en niet om praktische onderscheidingen, in de wetenschap dat de laatste bepaald worden door de eerste. 70 Een fusie of samengaan van gemeenten roept op tot een gesprek over een gezamenlijke visie en het beantwoorden van de vraag waar God ons toe geroepen heeft. Dat geldt net zo goed voor het onderbrengen van de gemeente bij een andere gemeente als bij het opzetten van een streekgemeente, ook dan zullen dezelfde vragen beantwoord moeten worden, ook dan gaat het eerst om theologische onderscheidingen De vier perspectieven in de nieuwe situatie We zullen nu, met het oog op de toekomst, kijken naar de vier verschillende perspectieven. Wat betekent een focus op de regio voor de identiteit en de cultuur van de gemeente, wat gaat er veranderen voor de leiding, wat verschuift er allemaal qua structuur en middelen en welke betekenis speelt de context bij een focus op de regio? Bij de laatste drie scenario s kan het bestuurlijke en organisatorische aspect deels uit handen gegeven worden, of zal er in ieder geval met andere gemeenten overlegd moeten worden hoe de nieuwe situatie wordt ingevuld. Daarbij is het belangrijk dat de gemeente weet welke pijlers voor hen belangrijk zijn: welke waarden willen ze vasthouden, welke gaven kunnen ze inbrengen, etc.? Een verschuiving in het leiderschap zal invloed gaan hebben op de identiteit en cultuur. In de ideale situatie ontstaat er een vruchtbare samenwerking met verschillende gemeenten waardoor de druk op het leiderschap verlicht wordt, met behoud van een eigen identiteit en cultuur. 70 Idem,

101 98 Identiteit en cultuur in de nieuwe situatie Eén van de punten van de identiteit en cultuur die doordacht moet worden is de onderlinge betrokkenheid. Dit wordt door verschillenden gezien als een kracht, maar tegelijkertijd wordt regelmatig genoemd dat dit sterker zou kunnen. Doordat er nu al weinig mensen in hetzelfde dorp wonen is er soms minder onderlinge betrokkenheid dan men graag zou willen. Bij een bewuste focus op de regio zal er extra goed nagedacht moeten worden over het behouden en ook het versterken van de onderlinge betrokkenheid. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door vaker samen koffie te drinken na de dienst of door de mensen in de verschillende dorpen aan elkaar te koppelen in groeigroepen. Zo kan er ruimte ontstaan om elkaar beter te leren kennen, meer naar elkaar toe te groeien als gemeente, meer naar elkaar om te zien in moeilijke tijden en meer samen te vieren in mooie tijden. Zo kan er ruimte ontstaan om samen het geloofsgesprek te voeren en door elkaar bemoedigd te worden. Hierbij is het wel belangrijk dat de regio-groeigroep niet alleen gericht is op het onderlinge geloofsgesprek, maar ook op gezamenlijke, wellicht diaconale ontmoetingen. Binnen de regiogroep kunnen mensen elkaar wellicht ook praktisch tot steun zijn, er kan een kookavond zijn, waarbij ook een bezinningsmoment is rondom een bepaalde bijbeltekst. De term regiogroeigroep komt vanuit de wens om geen besloten groep te vormen, maar binnen een bepaald stukje van de regio ook open te staan en gericht anders of randkerkelijken voor deze ontmoetingen uit te nodigen. Een tweede punt dat aandacht verdient is dat er nu nog een bepaalde schroom lijkt te zijn om mensen die als gast in een zondagse dienst komen welkom te heten, aan te spreken of uit te nodigen voor een kop koffie. Als de verwachting bestaat dat er nieuwe mensen binnen komen dan moet de gemeente er ook op voorbereid worden hoe ze hiermee om moeten gaan. Gastvrijheid is niet alleen een belangrijke (christelijke) waarde, het is ook fundamenteel voor het

102 99 leven van elke gemeenschap. 71 Als dit niet gebeurt zullen nieuwe mensen zich minder snel binden aan de gemeenschap. Als laatste signaleerden we in de cultuur een somberheid. Deze gaat gepaard met de trend van de afgelopen decennia van tekorten, afname en het afbrokkelen van de gemeenschap. Mochten de eerste resultaten zichtbaar worden doordat meer mensen zich aansluiten bij de gemeente, dan kan die cultuur (met de juiste begeleiding) omslaan in een cultuur van dankbaarheid. Daarbij is het belangrijk dat er oog is voor de details en de (in menselijke ogen) soms kleine doorbraken. Het feit dat de gemeente een dieptepunt heeft gehad kan er daarbij voor zorgen dat de dankbaarheid samen opgemerkt en gevierd wordt, niets is immers meer vanzelfsprekend. Leiding in de nieuwe situatie Het ontlasten van de kerkenraad hebben we hierboven al besproken. Door samenwerking aan te gaan met andere gemeenten kan er rust ontstaan voor de leiders die nu vermoeid en/of uitgeput zijn en misschien wel met het idee werken dat ze 'trekken aan een dood paard'. Het fusieproces zal wel een intensief proces zijn, maar vanaf het moment dat de eerste stappen gezet worden, komt het einde in zicht. Enkel die wetenschap dat het einde van een periode in zicht is kan rust geven of zelfs nieuwe energie. Als de fusie rond is kan er ook ruimte ontstaan om andere vrijwilligers of degene uit de leiding die nu geen officiële functie meer hebben op andere plaatsen in te zetten zodat ze bijvoorbeeld kunnen gaan werken aan het verder revitaliseren van de gemeente. 71 Communities in which hospitality is a vibrant practice tap into deep human longings to belong, find a place to share one s gifts, and be valued. The practice of hospitality reflects a willingness on the part of a community of people to be open to others and to their insights, needs, and contributions. ( ) Hospitality is at the heart of Christian life, drawing from God s grace and reflecting God s graciousness. In hospitality, we respond to the welcome that God has offered and replicate that welcome in the world. C. Pohl, Living into community: Cultivating practices that sustain us (Grand Rapids: Eerdmans, 2012), 19.

103 100 Ook de juiste insteek van het fusieproces helpt om de focus al aan het begin van het fusieproces te leggen op de kern van het gemeente-zijn. De gezamenlijke blik naar Boven is daarbij van groot belang om met de juiste gerichtheid te werken aan de Kerk in Gods Koninkrijk. Díe blik geeft nieuwe energie, nieuwe hoop, nieuwe moed. Een ander belangrijk aspect van de leiding is de predikant en de kerkenraad. Nu er met behulp van verschillende organisaties een bijna fulltime (0,8 fte) dominee beroepen kan worden voor de gemeenten Sebaldeburen - Een - Leek, waarvan 0,35 fte beschikbaar voor Sebaldeburen. Ook werd de kerkenraad in maart 2015 uitgebreid met drie broeders. Voor de komende vier jaar biedt dat kansen om in deze tijd van transitie zowel de mensen als het veranderingsproces te begeleiden. Creatieve en vernieuwende oplossingen zijn daarbij behulpzaam. Belangrijk is dat de kerkenraad als geheel meer en meer beseft dat het komende vier jaar belangrijk is een developer te zijn in tegenstelling tot de eerdere rol van sustainer'. Het helpt daarbij om te beginnen om de nieuwe visie uit te werken in een actueel beleidsplan, waarin visie voor de gemeente is verwoord en waarin bijpassende doelstellingen en gerichte actiepunten een plek hebben. Een beleidsplan als levend document, als behulpzaam instrument om de gaven en talenten zo in te zetten dat er gericht wordt gewerkt aan actiepunten die aansluiten bij de hernieuwde koers van de gemeente. Structuur en middelen in de nieuwe situatie De nieuwe situatie voor de structuur en middelen is sterk afhankelijk van de keuze voor één van de drie scenario s. Als er een fusie komt met Noordhorn zal de structuur anders zijn dan wanneer de samenwerking met Een en Leek wordt geïntensiveerd. Wordt er een regiogemeente gecreëerd waarbinnen Sebaldeburen een (huis)gemeente is dan zullen middelen veelal afgedragen worden, en ontstaat er weer een andere situatie dan wanneer Sebaldeburen een preekplaats met eigen kleur wordt van een andere gemeente in de buurt.

104 101 Wel kunnen we, kijkend naar het schema van De Roest, zeggen dat er vooral gezocht zal moeten worden naar een samenwerkingspartner die sterk is in de menskracht, alleen zo kunnen de gemeentes elkaar ook echt versterken. Gezien de verhouding waarbij financiën en gebouwen minder te lijden hebben dan de situatie van ledental en leiding zou de Hervormde gemeente serieus moeten overwegen of het voor de lange termijn wel wijs is om de pastorie als gebouw voor de gemeente te behouden, of dit bedrag te investeren in de betaalde menskracht die heel gericht zal gaan werken aan zowel de toerusting van de eigen gemeenteleden (ter versterking van de saamhorigheid, geloofsgroei en investering in de talenten van o.a. de leidinggeven in de kerkenraad) met als doel om een bepaalde doelgroep te bereiken met het Evangelie. Gezien de demografische gegevens van de gemeente Grootegast en de Hervormde gemeente te Sebaldeburen, die in paragraaf 2.1 zijn beschreven, zou dit met name de doelgroep jarigen moeten zijn. De verbindende generatie, die in organisaties en bedrijven de leiders van nu zijn. Door het geld wat er met de verkoop van de pastorie vrijkomt zou de nieuwe predikant samen met af en toe een freelance ingehuurde werkers van bijvoorbeeld de IZB of het Landelijk Dienstencentrum (zoals de gemeenteadviseurs) gericht kunnen werken aan een plan om de komende vier jaar te werken aan het bereiken van een bepaalde doelgroep in deze regio rondom Sebaldeburen. Tijdens het eerder genoemde CCC-inspiratieweekend 'Krimpende middelen en toch vitaal' zette een van de workshopleiders, een interim-predikant in Noordoost-Groningen, de aanwezigen aan het denken door zich hardop af te vragen of voldoende middelen, of zelfs de veelheid van gebouwen en financiën ook een last voor de gemeente kan zijn, in plaats van een lust. Men is vanwege de financiën heel druk met de organisatie om maar zo lang mogelijk zelfstandig gemeente te kunnen blijven, terwijl kerken in de regio elkaar ook zo kunnen versterken dat de zwaarte van het organisatorische werk gedeeld kan worden en de aandacht weer gericht kan worden op de kern van het gemeente zijn. Samen kunnen focussen op het wezen van de kerk als

105 102 geloofsgemeenschap, om zo vooral te kunnen investeren in de relatie met God, met de samenleving en met elkaar. Tot slot wat betreft de bespreking van het punt middelen. Er blijken ook veel mogelijkheden te zijn met betrekking tot de verhuur van het kerkgebouw voor activiteiten uit het dorp, zo bleek uit de workshop van promovenda Jacobine Gelderloos, die bezig is met een promotieonderzoek naar de vraag hoe kerk en dorp elkaar kunnen versterken. 72 Context van de nieuwe situatie De context zal in de nieuwe situatie breder worden dan alleen het dorp. De cirkel om de Hervormde gemeente vergroot zich als het ware. Bij de bespreking van de toekomstscenario s bleek de voorkeur te liggen bij de keus om kerk te zijn voor de regio. In de nadere doordenking van dat scenario bespraken we het belang dat er niet alleen gedacht wordt vanuit de dorpen in de regio naar de Hervormde gemeente Sebaldeburen toe, maar juist ook andersom. 73 Kiezen voor de regio gaat er niet om, om erop in te zetten dat mensen alleen op zondag naar Sebaldeburen toekomen, maar is ook een keuze van actieve vorming en toerusting om in te zetten op regio-groeigroepen waarbij de begeleiding daarvan komt vanuit de nieuwe visie van de Hervormde gemeente Sebaldeburen. De pijlen moeten dus ook andersom. Geloofsgemeenschappen binnen de ring Ommelanden kunnen elkaar nog veel meer bieden door ook onderling elkaar te versterken. Praktische aanbevelingen naar aanleiding van dit beeld leest u in paragraaf In een nieuwe situatie kunnen we dat als volgt in een figuur weergeven: 72 Een verslag van deze workshop is te vinden op de website van PThU-CCC, zie 73 Zie paragraaf 3.3.2, Focusgroepen nader beschouwd.

106 103 GGG Noordhorn Niekerk GGG Sebaldeburen Hervormde gemeente GGG Leek/Een GGG

107 104

108 105 5 Evaluatie, conclusies en aanbevelingen 5.1 Evaluatie en conclusies Van verlangen naar verbinden, zo luidt de titel van dit onderzoeksrapport. De titel laat iets zien van de weg die de Hervormde gemeente van Sebaldeburen is ingegaan. De titel is onderdeel van het een onderzoeksproces waarbij het onderzoeksteam een jaar lang op verschillende momenten inkijkjes kreeg in het gemeenteleven, het dorpsleven en het interkerkelijke leven in de regio. Als onderzoeksvraag stond centraal: Onder welke voorwaarden kan de krimpende dorpskerk weer relevant en vitaal zijn voor het dorp en de omgeving van Sebaldeburen? Menselijkerwijs was het een spannende opdracht om onderzoek te doen naar de mogelijkheden voor de toekomst van de Hervormde gemeente van Sebaldeburen. Met gemiddeld twintig mensen in een ochtendkerkdienst zou je je af kunnen vragen hoe haalbaar het is om nog een zo grootschalig onderzoek hieraan te wijden. Was het niet al vijf over twaalf? Ondanks deze twijfels hebben we dit grote onderzoek met alle toewijding samen met de gemeente mogen doen. Ook vanuit het verlangen van de familie Smeding dat de Hervormde gemeente ook voor het dorp Sebaldeburen zou blijven bestaan. Dit bleek een gedeeld verlangen te zijn door de leden van de geloofsgemeenschap. Toch was het niet zo vanzelfsprekend om de titel met verlangen te beginnen. Bij de eerste ontmoeting in mei 2014 die we als onderzoekers met de gemeente hadden bleek er bij de meeste mensen enige terughoudendheid, scepsis en ook somberheid te leven ten aanzien van de toekomst. We hebben al zoveel geprobeerd en We hopen dat jullie als jonge theologen niet teleurgesteld raken in de kerk. Dat laatste is niet gebeurd, want gaandeweg het proces waarin we samen zochten naar het verlangen achter de teleurstellingen van het uit lijken te blijven van nieuwe vruchten van het

109 106 zaaien in de afgelopen 30 jaar, bleek er een eensgezindheid te zijn als het gaat om het verlangen om samen geloofsgemeenschap te zijn. Samen te blijven verdiepen in het Woord van God. Soms bleek het verlangen ook een droom naar een geconstrueerd verleden. Zo is de kerk in Sebaldeburen namelijk klein gebouwd en heeft zij nooit aan meer dan 50 mensen een zitplaats geboden. Dat de gemeente ook vroeger niet altijd groot is geweest weten we bijvoorbeeld uit de geschiedenisverhalen uit de tijd van ds. Westerdorp, die als eerste predikant in dit gebouw diende vanaf De volle kerken van 30 jaar geleden, zelfs de opwekking in Sebaldeburen in de periode van 1890 werd nog genoemd, ogen gingen daar van glimmen. Hierachter zat een verlangen naar een opwekking, dat meer mensen vervuld zouden zijn van Gods liefde en trouw. Wanneer je dat dat als onderzoeksteam mag proeven dan stemt dat ondanks de omstandigheden van dat moment hoopvol. Op zo n moment zie je geen kerk in vergane glorie, je ziet geen brokstukken van vroeger, maar je ziet de levende stenen waarmee de Heer zijn geloofsgemeenschap wil bouwen ook in deze tijd, ook in De dorpskerk waar het evangelie in al die eeuwen heeft geklonken daar mag ook in 2015 het evangelie nog klinken, daar mag de geloofsgemeenschap blijven bestaan. Van verlangen naar verbinden luidt de titel. Ook het tweede stukje van de titel laat iets zien van de weg die de gemeente aan het gaan is. Actief verbinden dat is samengevat het advies wat we naar aanleiding van het onderzoek aan de gemeente willen meegeven. Actief verbinden door het versterken van de verbindingen naar Boven, Binnen en Buiten. Door de context in beeld te brengen in de eerste twee onderzoeksgebieden: Sebaldeburen in beeld en Kerken in de regio in beeld kunnen we ook iets concreter zeggen waar de gerichtheid naar Buiten op gefocust zou moeten zijn. In eerste instantie hadden we als onderzoeksteam vanuit de literatuurstudie verwacht dat de uitkomst van dit onderzoek dat wanner er mogelijkheden zouden zijn voor de toekomst, dat vooral de verbinding met het dorp Sebaldeburen versterkt zou moeten worden door het aanstellen van bijvoorbeeld een missionair werker en/of dat er wellicht mogelijkheden

110 107 zouden liggen voor het starten van een Protestantse pioniersplek in Sebaldeburen. Bij de voortgaande secularisatie blijken de dorpskerken die het volhouden om geloofsgemeenschap te blijven in deze tijd, vooral de kerken te zijn die zich ervoor inzetten de relatie tussen kerk en dorp te versterken, en aanknopingspunten zoeken om missionair-diaconaal in het dorp actief te kunnen zijn. Twee dingen zouden we daarvoor moeten proeven: is er in de gemeente voldoende missionaire motivatie om deze hernieuwde koers in te slaan? En peilen we daarnaast ook iets van een behoefte aan meer verbinding met de kerk bij de dorpelingen? Beide vragen moesten gaandeweg het onderzoek met nee beantwoord worden. Uit hoofdstuk twee blijkt dat er vanuit de dorpelingen weinig behoefte is om de band met de dorpskerk te versterken. Vanuit de geloofsgemeenschap bleken er verschillende activiteiten georganiseerd in het verleden waarbij men vaak dichte deuren kreeg. De nog steeds zeven leden tellende evangelisatiecommissie geeft wel blijk van verlangen om zich in te zetten op deze verbinding naar buiten. Om missionaire motivatie te peilen moet er een besef zijn van verantwoordelijkheid, dankbaarheid en zorg. De somberheid leek het te winnen van de dankbaarheid. De menskracht bleek te zwak. De wilskracht was er, maar door het soms zwart-witte denken in de Groningse dorpscultuur van Sebaldeburen wist men ook dat men in gemaakte keuzes meestal standvastig blijft: wanneer men eenmaal de kerk vaarwel heeft gezegd is het extra moeilijk om hen te motiveren toch nog eens aan een (missionaire) activiteit deel te nemen. Men geloofde niet dat dat nog veel zin had. Als het gaat om de verbinding met buiten dan zag men voor de toekomst meer mogelijkheden om zich in te zetten voor de regio. Vanuit de (rechts)confessionele identiteit vooral zoeken naar dat waar de Hervormde gemeente Sebaldeburen al die jaren al door gekenmerkt werd: een gedegen, bijbelgetrouwe en heldere prediking, waarbij de link goed wordt gelegd naar het leven van elke dag. Het mag als een bijzondere zegen worden ervaren dat men met hulp van stichting Steunfonds van de Gereformeerde Bond en stichting GJSO ds. Wilschut heeft kunnen beroepen. Iemand die zowel een degelijke confessionele en actuele prediking belangrijk vindt als ook het versterken van de band van kerken uit de Reformatorische traditie. Wanneer het op actief verbinden aankomt, dan zal dat ook een van de speerpunten in de komende ambtsperiode moeten zijn om

111 108 actief die verbinding te zoeken met andere Protestantse kerken in de regio, maar ook nog daarbuiten. Met de kerkelijke groep van ds. Hoorn, waar voorzichtig al een paar eerste connecties gelegd zijn, met gemeenten als Noordhorn, Leek en Een, maar ook nog breder. Actief verbinden op drie vlakken wil zeggen: het versterken van de al aanwezige Verbinding naar Boven, zowel door de voortgang van de prediking en geloofsgesprek, de Verbinding naar Binnen door het stimuleren en intensiveren van het gezamenlijk en persoonlijk gebed en de Verbinding naar Buiten zowel op missionair (-diaconaal) als organisatorisch gebied. Door als gemeenteleden bewust na te denken wie voor zangdiensten of groeigroepen (in de regio) uitgenodigd zouden kunnen worden, maar ook door als kerkenraad heel bewust 'verbinding' te zoeken met kerken uit de Ring Ommelanden, de classis en dichtbijgelegen andere kerken die behoren tot de gereformeerde gezindte. De keuze voor actieve verbinding met de regio brengt ook een risico met zich mee. Hoewel uit de geschiedenis van de Hervormde gemeente van Sebaldeburen blijkt dat er in het verleden ook met andere dorpen is samengewerkt, weten we ook dat de culturele afstand tussen dorpen onderling soms groot te noemen is. 74 In de kern zal men vooral geneigd zijn te denken vanuit het dorp waar de eigen geloofsgemeenschap gevestigd is. Op agogisch vlak zal er daarom begeleiding nodig zijn om veel meer de kansen te zien in samenwerking in de regio en daadwerkelijk mensen te motiveren om actief gebruik te maken van het verbrede participatieaanbod. Deze begeleiding zou mogelijk gegeven kunnen worden door ofwel een van de gemeenteadviseurs, ofwel de Regionaal adviseur van de Classicale vergaderingen die de kerken rijk zijn. Door van elke gemeente in kaart te brengen waar de sterke kanten liggen, de succesvolle initiatieven, de goede 74 Zie ook paragraaf

112 109 programma s van vorming en toerusting zou dat door een actuele gezamenlijke agenda veel meer mensen kunnen bereiken. Bij plaatselijke kerken in de krimpende regio, ook de gemeenschappen die groeien of stabiel zijn, is het belangrijk dat de kerkenraad daar ook ruimte en tijd geeft aan hun kerkelijk werker of predikant om ook regionaal dienstbaar te zijn. Uren kunnen dan ook effectiever ingezet worden als met een en het zelfde programma voor vorming en toerusting meerdere mensen bereikt worden. Op het ene vlak zal het gaan om een tijdsinvestering en op een ander vlak levert het tijdswinst op, omdat er naar een nabijgelegen gemeente verwezen kan worden en de betreffende taak niet door alle gemeentes georganiseerd hoeft te worden. Gezien het aantal fte s zijn predikanten en kerkelijk werkers in deze tijd veelal ook meer genoodzaakt om te kijken wat wel of niet past binnen de gestelde taakomschrijving. Tegelijkertijd hebben we ook de bijbelse opdracht van onderling omzien naar elkaar als gelovigen. Net zoals er tussen de kleinere huisgemeenten (van ongeveer 40 leden per gemeente) in Antiochië 'synergoi', verbindingsfiguren waren aangesteld om boodschappen tussen de ene en de andere huisgemeente over te brengen en zo ook te horen hoe het de huisgemeentes verging, zo mogen ook de geloofsgemeenschappen in de krimpende regio elkaar opzoeken, bemoedigen, aanvullen en versterken Het zijn de synergoi die zich naast hun werk geroepen voelen om een taak op zich te nemen in het leggen van verbindingen, in relatievorming. Tussen gemeenten, maar ook tussen haar verschillende groepen binnen de gemeenten. (...) Het zijn grensgangers. Zij functioneren als intermediair. Zij brengen informatie over. Ze vertellen wat goed gaat, waar bedreiging bestaat en wat kansen biedt. Ze formuleren vragen over wat vanzelfsprekend lijkt en maken door dit alles vernieuwing mogelijk. Uitwisseling van inzichten is geen uitzondering maar regel. Een naar binnen gerichte beweging, die eigen is aan elke gemeenschap, wordt hierdoor bemoeilijkt. De eerste christelijke gemeenten vormen dankzij de verbindingsfiguren en de gemeenschappelijke kenmerken die mede hierdoor ontstaan één kerk met een duidelijke netwerkstructuur. Elke nieuw gestichte gemeente, iedere nieuwe cel is op andere gemeenten betrokken. Zo blijven ze open. in Noort, G., S. Paas, H.P. de Roest en S. Stoppels, Als een kerk opnieuw begint: Handboek voor missionaire gemeenschapsvorming (Zoetermeer: Boekencentrum, 2008), 36.

113 110 Tot slot Onder welke voorwaarden kan de krimpende dorpskerk weer relevant en vitaal zijn voor het dorp en de omgeving van Sebaldeburen? Als de gemeente als geloofsgemeenschap zich actief blijft verbinden met Boven, Binnen en Buiten. BOVEN Begin bij de kern van het geloof. In een krimpende gemeente dreigt het gevaar om zo organisatorisch te blijven overleggen over alles wat geregeld moet worden dat de gemeenschap het gevaar loopt om, net als de postduivenvereniging te worden die haar best doet om puur als organisatie alles geregeld te hebben. Dat leidt op den duur tot moeheid. Begin elke activiteit, samenkomst bij het inspiratie opdoen uit Gods Woord. Bid daarbij om de leiding van Gods Geest, verwacht het van Zijn inspiratie en verwonder je opnieuw over wie Christus was en is. Hij is het Hoofd van de Kerk en wil ook de geloofsgemeenschap leiden in de keuzes waar zij voor staat. "Wat is een kerk?" zo lezen we in de visienota van de landelijke Protestantse kerk: "Jezus heeft gezegd: Waar 2 of 3 in Mijn naam bij elkaar zijn ben Ik zelf in hun midden. Twee of drie zijn kennelijk al genoeg voor een kerk. Beslissend is dat Jezus in hun midden is. Hij maakt dat het om een kerk gaat en niet zomaar om een vereniging van gelijkgezinden." 76 Naast de hernieuwde verwondering rondom de Schrift helpt ook het (gezamenlijk) gebed ons van binnenuit gericht te zijn op het Koninkrijk net zoals Simeon en Anna, die als ouderen een belangrijke functie hadden bij het vervullen van tempeldienst. Gebed en vertrouwen is het beste medicijn tegen de menselijke somberheid en scepsis. Gebed kan er ook toe leiden dat nieuwe perspectieven zich aandienen. De gerichtheid van het werk in de gemeente 76 Protestantse Kerk in Nederland, Visienota: De hartslag van het leven. (Utrecht: Protestantse kerk in Nederland, 2011), 19. Download beschikbaar via

114 111 komt weer opnieuw in het perspectief van het Koninkrijk en de Kerk met een hoofdletter. BINNEN Actief verbinden met 'binnen' heeft twee aandachtspunten. Allereerst het investeren in de 'onderlinge saamhorigheid' als geloofsgemeenschap, door gezamenlijke activiteiten en onderling pastoraat en geloofsgesprek te intensiveren via regio-groeigroepen. Een aanbeveling die hieronder nog verder uitgewerkt wordt. Als tweede kan bij de verbinding naar binnen toe ook gedacht worden aan het als kerkenraad (al dan niet uitgebreid met enkele betrokken gemeenteleden) gezamenlijk uitwerken van de nieuwe visie om als gemeente meer doelgericht aanwezig te zijn voor de regio. Die uitwerking begint bij de actieve verbinding met 'Boven', en vanuit het onderlinge gesprek over de toekomst van de geloofsgemeenschap is het belangrijk dat er ook een duidelijk en actueel beleidsplan ontstaat. Door het formuleren van nieuwe missie met bijbehorende doelstellingen en strategie (actiepunten), wordt duidelijk waar de gemeente staat en waar men samen naar toe wil. Op een juiste manier omgaan met een beleidsplan, helpt om de juiste koers te varen voor de toekomst. BUITEN Het versterken van de verbinding naar 'buiten' toe vraagt om missionaire vaardigheden die nog niet bij iedereen bekend zijn. Het niet meer denken vanuit wij-zij, maar uitnodigend missionair. De bescheidenheid, die als kenmerk van de gemeente genoemd werd vooral te zien als sieraad, maar ook te waken dat de bescheidenheid niet overgaat in schroom om anderen uit te nodigen voor activiteiten van de gemeente of gasten welkom te heten in de diensten. Onder welke voorwaarden kan de dorpskerk weer relevant en vitaal zijn voor Sebaldeburen en omgeving? Relevantie voor het dorp is teveel gevraagd. De dorpskerk lijkt geen echte dorpskerk te zijn en de potentie om dat te worden lijkt te klein. Toch kunnen er ook in het dorp Sebaldeburen behapbare missionaire initiatieven worden opgepakt, door een kleine interkerkelijke groeigroep op te richten in Sebaldeburen, door de

115 112 ontmoetingen rondom de goed bezochte zangdiensten te versterken en door in rouwgesprekken en rouwdiensten actief pastoraal - missionair aanwezig te zijn in het dorp. Maar ook heel praktisch een aantal mensen vragen die eens per toerbeurt in tweetallen willen helpen bij het onderhoud van de begraafplaats. Tijdens het onderhoud kunnen er zo maar gesprekken ontstaan over de rol die geloof speelt in tijden van rouw, of het uitzien naar de plek 'waar geen rouw meer zal zijn, geen tranen. Juist door samen actief de handen uit de mouwen te steken en je vrijwilligers langzaam maar zeker te leren kennen, bouw je een band op en worden drempels afgebroken. Want de kerk, dat gaat niet alleen om de eredienst op zondag, het gaat ook en vooral om haar leden, actief in de samenleving. Jezus liefde in woord en daad doorgevend. Het gaat om 'Leven delen'. Aanknopingspunten in het alledaagse leven en het aan te durven om soms maar te proberen een link te leggen met het Evangelie en/of eigen geloofservaringen. Die kansen zijn er echter niet alleen voor Sebaldeburen, maar ook in de andere dorpen waar gemeenteleden woonachtig zijn, is het belangrijk om de onderlinge saamhorigheid en de gerichtheid naar buiten te versterken. In de woorden van de al eerder genoemde landelijke visienota: "De kerk is een geloofsgemeenschap, waarin geloof wordt gedeeld. Dat gaat niet vanzelf. Soms is er verlegenheid. En in het geloofsgesprek gaat het om de vraag wat wij geloven en hoe wij geloven, hoe wij leven met God en wat dit voor de dagelijkse praktijk betekent." Als voorwaarde om dit alles mogelijk te maken lijkt het voor de lange termijn ook wijs dat men zich bezint om vooral te groeien als geloofsgemeenschap. Organisatorische samenwerking of fusie met vitalere partners, geloofsgemeenschappen uit de naburige omgeving lijkt voor de lange termijn noodzakelijk om elkaar in de regio ook te versterken, maar ook omdat de organisatorische taken voor de beperkte menskracht alle aandacht weghalen bij de bezinning over het wezen van kerk-zijn. En juist vanuit die bezinning komt er nieuwe visie, nieuwe energie vrij. De komende twee jaar zal dat ook een organisatorische tijdsinvestering vragen, maar met het doel dat voor de lange termijn het voortbestaan van de geloofsgemeenschap in Sebaldeburen, ook als preekplaats, behouden kan blijven. We beseffen dat ook het advies

116 113 voor de lange termijn met oog op fusie of een andere organisatorische vorm van samenwerking zoeken ervaren kan worden als een verlies, een stap terug, een stukje minder zelfstandigheid. De visienota schrijft over de andere kant van het loslaten. Soms kan 'minder' ook 'meer' worden: "Soms moeten we durven loslaten, of durven stoppen met dat waar we ons mee bezighouden. Een paar dingen goed doen met een vrolijk hart is beter dan veel dingen doen met een bezwaard gemoed. Minder is dan meer. Jezus heeft ons de kerk niet aangedaan als een molensteen om de nek, maar als een gave die ons vreugde geeft. Zo kan het zijn dat we het met een kerkgebouw minder doen om er een levende gemeenschap meer voor terugkrijgen." 77 Tot slot: een laatste aandachtspunt in de evaluatie: De gekozen onderzoeksvraag implicieert een bepaalde vorm van een 'relevantiemodel', zoals eerder uitgewerkt in de bespreking van de vier modellen van Tim Keller. 78 Als onderzoekers gaan we er vanuit dat revitalisering van de gemeente noodzakelijk is om een ' sterfhuisconstructie' te voorkomen. Echter, wanneer de huidige kerkenraad onder leiding van haar nieuwe predikant zich theologisch gezien meer zal herkennen in de gedachte van de verhouding 'kerk' en 'cultuur' als een tweerijkenmodel (of zelfs tegencultuurmodel), dan kan het zijn dat de gemeente een koers kiest die meer past bij de 'alles-blijftzoals-het-was-strategie'. En ook als men geen actieve beleidskeuzes zal gaan maken dan kiest men indirect voor deze bovengenoemde strategie. Een koers, waarmee wellicht indirect dan ook gekozen wordt voor een sterfhuisconstructie, tenzij het lukt om binnen 2 jaar een intensieve vorm van samenwerking met een andere kerkelijke gemeente te organiseren, waardoor de Hervormde gemeente - zij het met deels andere leden - nog een tijd kan blijven bestaan - ook wanneer er voor een ander model wordt gekozen. 77 Visienota Protestantse kerk, De hartslag van het leven, Zie paragraaf

117 Concrete utopie en aanbevelingen Concrete utopie Over 10 jaar heeft de Hervormde gemeente van Sebaldeburen een regiofunctie. Vanuit verschillende dorpen uit de omgeving hebben de mensen in de Hervormde gemeente van Sebaldeburen een kerkelijk thuis gevonden. En vanuit Sebaldeburen wordt er via vorming en toerusting gebouwd aan het begeleiden van kleine regio-groeigroepen in de omliggende dorpen in de regio. De gemeente heeft zich actief verbonden met verschillende confessionele kerken in de omgeving. De deelnemende kerken van de Ring Ommelanden hebben in beeld gekregen wat de sterke punten zijn van de geloofsgemeenschappen in de regio en hebben daarvoor een gezamenlijke agenda gemaakt, waarin actief naar elkaar verwezen wordt. Er is een betrokken coördinator, die tijd mocht maken om dit regionale werk op te pakken. Door actieve betrokkenheid van de coördinator wordt in alle geloofsgemeenschappen ook gestimuleerd om ook naar activiteiten in andere dorpen te gaan. Men ziet elkaar niet als concurrentie, maar als partners die elkaar kunnen versterken en elkaar nodig hebben. Hetzelfde geldt voor de classis, waar ook wordt gekeken naar nadere vormen van samenwerking. Organisatorisch is er een modalitaire (confessionele) streekgemeente gevormd van meerdere (meer en minder vitale) kleine geloofsgemeenschappen in regio Westerkwartier. Op deze wijze komt er vrijwilligerstijd en geld vrij om gemeenteleden toe te rusten om in het dorp waar ze zelf woonachtig zijn missionair-diaconaal actief te zijn en met de gelovigen uit het dorp interkerkelijke geloofsverdieping te zoeken. De aanbeveling actief verbinden is ter harte genomen: De verbinding naar Boven (leven in de verwachting van het Koninkrijk), en het samen groeien in de verwondering over Gods genade) heeft gevolgen voor de groei in onderlinge saamhorigheid (binnen) maar ook heeft het de koers bepaald van het nieuwe beleidsplan waar vanaf 2015 meteen actief mee gewerkt is. Het hielp de koers te bepalen en hielp ook keuzes te maken waarin de gemeente zich moest beperken en waarin men juist meer tijd in ging steken. Ook heeft de actieve verbinding met Boven het zicht op Buiten verruimd. Door het gezamenlijk

118 115 gebed, en ook het volhardend gebed van ouderen uit de gemeente, groeide het vertrouwen om mensen uit te nodigen voor de regio-groeigroepen, voor zangdiensten of voor rouwpastoraat. Ondanks dat iedere keer nog mensen persoonlijk benaderd moesten worden voor de regio-groeigroepen bestaan ze nog steeds en gaat er een zegende werking van uit dat men zowel door het ondernemen van activiteiten als door momenten van onderling geloofsgesprek ook over kerkmuren heen elkaar interkerkelijk kan versterken, in een regio waar kerken soms te klein worden om op zichzelf nog activiteiten als deze kunnen organiseren. Door deze koers konden de gemeente een actieve geloofsgemeenschap in de regio blijven. Aanbevelingen Naar aanleiding van het onderzoek hebben we geprobeerd de focus op de regio te verfijnen met een aantal aanbevelingen: 1 - Richt je binnen de regio met name op jarigen. Het is de leeftijdsgroep die gemiddeld genomen het eerst onder de leeftijd ligt van de aanwezige trouwe kerkleden. Het is ook de leeftijdsgroep die in de gemeente Grootegast/Sebaldeburen in aantal oververtegenwoordigd is en juist ondervertegenwoordigd in de geloofsgemeenschap. Qua generatie behoren zij tot generatie X die ook wel de verbindende generatie wordt genoemd. De top van organisaties en bedrijven ligt momenteel veelal bij mensen uit deze leeftijdsgroep. Bij de kwetsbaarheid van de leiding van de gemeente is dat ook een belangrijk aandachtspunt. Gezien het relatieve grote aantal doopleden liggen er ook mogelijkheden om een - wellicht ook samen met geinteresseerden uit Een en Leek - een 'VBC' te starten: Een volwassen belijdenis catechesegroep, met mogelijkheid om gaandeweg te beslissen om wellicht alsnog als 40-plusser openbare geloofsbelijdenis af te leggen. Soms is het er gewoon niet van gekomen in de jonge jaren, of wilde men het later wel doen, maar kwam dat er - mede door gebrek aan belijdenisgroepen in de afgelopen 20 jaar - het er nog niet van. Gaandeweg zo'n dergelijke gespreksgroep kan het verlangen wel groeien om heel bewust belijdenis te doen en ook als belijdend lid dienstbaar te zijn aan de gemeente. Zo help je

119 116 deze mensen op termijn ook mogelijk kartrekker te worden van een van de drie regiogroepen, die onder punt vier verder worden besproken. 2 - Versterk die activiteiten waar de gemeente van oudsher om bekend staat. Een gedegen prediking, die ook een heldere verbinding weet te leggen tussen de Bijbel en het leven van elke dag is iets waar de gemeente door gekenmerkt wil blijven worden. Het is het verlangen van de gemeente dat dat door mag blijven gaan. Zoek naar manieren om de communicatie (PR) hierover in de regio te verbeteren. Dat geldt bijvoorbeeld voor bijzondere themadiensten, maar ook voor de zangdiensten. 3 - Het is in deze tijd, waarin meer kerken kampen met krimp, extra belangrijk dat er heel intensief en effectief in de classis en zo mogelijk ook onder leiding van de Regionaal Adviseur van de Classicale Vergadering en/of een gemeenteadviseur, gekeken wordt wat de kracht is van elke gemeente zodat men elkaar kan versterken en aanvullen in het aanbod. Het is niet mogelijk om alles te doen, dus kijk dan wat juist goed gaat en maak wat betreft het overige veel meer gebruik van het aanbod van kerken in de regio. Het is belangrijk dat lokale krimpende kerken de classis niet als bedreiging zien, als hoeders van de kerkorde of 'hoge heren', maar veel meer als partners om samen te werken, te coöpereren. Dit sluit ook aan bij het plan van regionalisering en ontzorgen in de Protestantse Kerk in Nederland. Een gezamenlijke en actuele agenda, waar in de evaluatie al over gesproken werd zou hiervoor een goed hulpmiddel kunnen zijn. Van belang is dat in alle deelnemende kerken vanuit dezelfde visie mensen gestimuleerd worden om ook aan de regionale activiteiten deel te nemen. Praktisch kan dit ook gestimuleerd worden door samen met auto s uit de verschillende dorpen naar initiatieven toe te gaan. De goedbezochte zondagavond-zangdiensten uit Sebaldeburen dienen de regio, aangezien meerdere kerken de avonddiensten al moesten schrappen en dergelijke initiatieven in een behoefte lijken te voorzien voor mensen van verschillende kerkgenootschappen. Versterk de activiteiten die al goed gaan en kijk ook waar geschrapt moet worden in bestaande activiteiten, ofwel omdat een kerk in de regio er al in voorziet, of

120 117 dat er nu een andere focus is gekozen. Als men in de regio op deze manier intensief weet samen te werken dan wordt er gewerkt vanuit een gezamenlijk besef van dankbaarheid voor wat de geloofsgemeenschappen elkaar te bieden hebben, en ook een gezamenlijk besef van zorg en verantwoordelijkheid, voor elkaar, maar ook voor de gezamenlijke missionaire opdracht in de Groningse plattelandsdorpen. 4 - De onderlinge saamhorigheid is kwetsbaar in een gemeente, waarbij de focus ligt op de regio. Het lijkt ons belangrijk om de onderlinge saamhorigheid en het onderlinge pastoraat te stimuleren door een drietal kleine groeigroepen te vormen, waarin men door aandacht voor elkaar, door gebed en bijbellezen ook samen groeit in de onderlinge saamhorigheid. Voorafgaand aan deze groepen zou men ervoor kunnen kiezen om samen te eten. Juist in een gemeente die een hogere gemiddelde leeftijd kent zou het een welkome activiteit kunnen zijn. Wanneer vervolgens per rouleerbeurt telkens twee mensen koken voor de groep, dan versterkt de onderlinge saamhorigheid al tijdens het koken. Verder bleek tijdens het eenmalige koffiedrinken na de dienst, en door de gesprekken dat er behoefte was om vaker voor of na de dienst met elkaar koffie te drinken, omdat het ook helpt om elkaar beter te leren kennen en eventuele nieuwkomers ook aan te spreken. Te denken valt aan groeigroepen in de dorpskernen van: Sebaldeburen, Grootegast en Niekerk. Onderlinge saamhorigheid versterken geldt zowel voor de gelovigen die als lid staan ingeschreven bij de Hervormde gemeente Sebaldeburen als hen daarbuiten. Dat brengt ons bij een advies, in het verlengde van de regio - groeigroepen. 5 - Wat de Missio Dei betreft. Zoek naar gelovigen of randkerkelijken die wellicht tussen kerkelijk wal en schip terecht zijn gekomen, toen hun eigen geloofsgemeenschap genoodzaakt was te stoppen. Circulation of the Saints in de regio, daar is niemand bij gebaat, aangezien dan andere gemeentes in de regio zouden krimpen, maar er zullen ook nog gelovigen zijn, die nog zoeken naar een huis voor hun ziel. Zoals bij punt vier beschreven reikt onderlinge saamhorigheid ook verder dan de eigen gemeenteleden van de Hervormde gemeente Sebaldeburen. Voor de regio-groeigroepen zou het goed zijn om ook

121 118 gelovigen of zoekenden (dorpsgenoten die men al kent, m.n. uit de leeftijdsgroep van jaar) uit andere geloofsgemeenschappen te vragen om zo het geloofsgesprek ook over kerkmuren heen te voeren en elkaar ook in geloof te bemoedigen. De visienota van de landelijke kerk schrijft over samenwerking over kerkmuren heen: "Positief is dat kerkmuren niet langer verhinderen elkaar te herkennen als broeders en zusters van de Heer en samen te werken. 79 En verderop in de visienota wordt ook duidelijk dat de Protestantse kerk in Nederland dit geloofsgesprek tussen kerken ook op plaatselijk niveau wil stimuleren. De Nationale Synode biedt op haar website een handvat voor een dergelijk interkerkelijk geloofsgesprek. 80 Ook met oog op de verre toekomst, waarvoor het wellicht belangrijk is dat er al een band ontstaat tussen de gemeenteleden, mocht er ooit een ander kerkelijk thuis nodig zijn, dat men zich eventueel ook in het eigen dorp kerkelijk gezien al meer thuis is gaan voelen door de interkerkelijke groeigroepen. Over onderlinge saamhorigheid schrijft dr. Wilschut in zijn boek Gebleven en meegegaan: Onderlinge saamhorigheid is het diepe besef dat je in Christus bij elkaar hoort en je daarom ook daadwerkelijk kerkelijk hebt samen te leven. De kerk is immers het huis van God. De plaats waar Hij wil wonen met Zijn Genade en Geest in mensenharten Visienota Protestantse kerk, De hartslag van het leven, Zie de website van de Nationale Synode: 81 H.J.C.C.J. Wilschut, Gebleven en meegegaan. Een onderzoek naar de motieven van gereformeerde belijders om in de Nederlandse Hervormde Kerk te blijven en met de Protestantse Kerk in Nederland mee te gaan (Heerenveen: uitgeverij Jongbloed, 2015),

122 119 Over de kerk schrijft Wilschut: Het huis bestaat uit levende stenen, die samen de muren van dit huis vormen. En die samenhang ontlenen aan het fundament Jezus Christus. Dat verbind je aan elkaar. Hoe moeilijk het ook kan zijn om het in een tijd van postmodernisme en individualisme te beleven - naar bijbelse maatstaf laat de enkeling zich niet los denken van het grote geheel van Gods volk. De persoonlijke band met de Heere is ingebed in de gezamenlijke band met Hem van Gods volk. Enkeling en gemeenschap concurreren niet in het bijbelse model, maar vormen daarin een sterke harmonie. (...) Hetzelfde geldt zowel op plaatselijk als bovenplaatselijk niveau. Is er gemeenschappelijk geloof in Christus, dan is er q.q. saamhorigheid met elkaar. Goed lezen van artikel 28 van de NGB heeft gevolgen voor de samenwerking in de regio: Onderhoud de eenheid van Gods kerk. Niemand mag op zichzelf blijven, ieder moet zich bij de kerk voegen en haar eenheid onderhouden in gehoorzaamheid aan Christus. 82 Verderop schrijft Wilschut erover: Het zou kerken die met elkaar dezelfde belijdenis delen welleens wat onrustiger mogen maken en wat minder introvert gericht. ( ) Daar komt nog wat bij. De storm van de secularisatie raast over ons heen. We leven in een tijd van kerkverlating. Het is nog maar de vraag of wij als gereformeerde gezindte ons de luxe [!] van kerkelijke gescheidenheid nog lang kunnen permitteren. We hebben elkaar nodig om samen overeind te blijven. Maar ook om een geluid te laten horen in een godloze wereld..opdat de wereld erkent.. (Joh. 17,23). (...) Het bijbels saamhorigheidsbesef krijgt pas een kans, wanneer we ons door de Geest naar Christus laten brengen. Hij is niet alleen mijn Heiland. Hij is onze 82 Ibidem.

123 120 Heiland. Hoe meer ik oog krijg voor Hem, des te meer oog ik krijg voor anderen Actueel beleidsplan: missie, doelstellingen, strategie Sinds 2004 verplicht de Protestantse Kerk in Nederland de lokale geloofsgemeenschappen tot het schrijven van een beleidsplan. Kerken die dat eerder niet deden zagen er niet altijd het nut van in. In veel kerken functioneert het beleidsplan ook niet zoals het zou moeten: als een actueel document wat je helpt om te beslissen of je bepaalde taken wel of niet op je neemt als kerk. Juist bij beperkte menskracht is het noodzakelijk om te beginnen bij een passende missie voor de gemeente, met bijbehorende doelstellingen en actiepunten. Nu de keus is gemaakt om meer op de regio te focussen kun je andere taken schrappen. Wanneer is het zinvol om een activiteit in het dorpskrantje te melden en wanneer kiezen we voor een ander middel? Sommige taken zullen door een heldere missie verdwijnen, voor andere taken komt daardoor weer nieuwe tijd vrij. Op deze manier werken, - beginnend bij het wezen van kerk-zijn - geeft de ambtsdragers ook hernieuwde verwondering, inspiratie, en energie om samen mee aan de slag te gaan. In vergaderingen helpt zo n A4 waar de belangrijkste nieuwe koers op is samengevat om de juiste beslissingen te nemen voor de toekomst Hervormde gemeente van Sebaldeburen. Een nieuw gekozen missie met haalbare en passende doelstellingen en bijbehorende activiteiten, helpt om te beperken en de beperkte vrijwilligerstijd op de juiste activiteiten in te zetten. 83 Ibidem.

124 121 Literatuur en websites Aa, A. J. van der, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden: Tiende deel. Gorinchem: Jacobus Noorduyn, Becker, J. en J. de Hart, Godsdienstige veranderingen in Nederland. Verschuivingen in de binding met de kerken en de christelijke traditie.den Haag: SCP, Boersema, P. en S. Paas (red.), Onder Spanning. Een veelzijdige kijk op veranderingen in kerk en samenleving. Utrecht: Kok, Bosma, A. en H. Bosma, Westerzand en Omstreken: Onder de klokslag van Sebaldeburen post Lutjegast. S.l.: Stichting Geschiedenis Westerzand en Omstreken, Breen, M., Leading Kingdom Movements: The Everyman notebook on how to change the world, Pawleys Islands: 3DM, Brouwer, R., K. de Groot, H.P. de Roest, E. Sengers en S. Stoppels, Levend Lichaam: Dynamiek van christelijke geloofsgemeenschappen in Nederland. Kampen: Kok, Hendriks, J., Kerkvernieuwing een uitdaging: op weg gaan met visie en vertrouwen. Heeswijk: Abdij van Berne, Hendriks, J., Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkeraad daarbij, Kampen: Kok, Keller, T. Centrum Kerk. (vert. Z. Kamerman). Franeker: Uitgeverij van Wijnen, Kroesen, J.E.A. en R. Steensma, De Groninger cultuurschat: Kerken van 1000 tot Groningen: Philip Elchers, Mak, G. Hoe God verdween uit Jorwerd. Amsterdam: Atlas, Meulen, M. van der, D. Berensen-Peppink en N. Sietsma, Over berg en dal: Twintigers en dertigers in de Protestantse kerk. Groningen: PThU- CCC, 2014, beschikbaar via Moynagh, M. en P. Harrold, Chruch for every context: An Introduction to Theology and Practices. Londen: SCM Press, 2012.

125 122 Nationale Synode, Nationale Synode Protestants forum. (geraadpleegd januari 2015). Noort, G., S. Paas, H.P. de Roest en S. Stoppels, Als een kerk opnieuw begint: Handboek voor missionaire gemeenschapsvorming, Zoetermeer: Boekencentrum, Peters, C.H. Oud Groningen: Stad en lande. Groningen: Scholtens, Ploeger, A.K. en J.J. Ploeger-Grootegoed, De gemeente en haar verlangen. Van praktische theologie naar de geloofspraktijk van de gemeenteleden. Kampen: Uitgeverij Kok, Pohl, C., Living into community: Cultivating practices that sustain us. Grand Rapids: Eerdmans, Protestantse Kerk in Nederland, Visienota: De hartslag van het leven. Utrecht: Protestantse kerk in Nederland, Download beschikbaar via Reenen, J. van, Gewoon gereformeerd in Grootegast, Reformatorisch Dagblad, in_grootegast_1_ RHC Groninger Archieven, Toegangsnr. 297, Hervormde gemeente Sebaldeburen, Roest, H.P. de, En de wind steekt op! Kleine ecclesiologie van de hoop. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema, Schäfer, J., Sebaldus von Nürnberg. erg.htm (geraadpleegd maart 2015) Stichting sebaldeburen.net, Sebaldeburen. (geraadpleegd januari 2015). Taylor, C., Een seculiere tijd. (M. Stoltenkamp, vert.). (Rotterdam: Lemniscaat, 2012) Vermeij, L. en Mollenhorst, G. Overgebleven dorpsleven. Sociaal kapitaal op het hedendaagse platteland. Den Haag: SCP, Westendorp, N., Eerste leerrede in de nieuwe kerk te Sebaldeburen, 1809: Benevens een oudheidkundige verhandeling. Assen: Van Gorcum, 1941.

126 123 Wilschut, H.J.C.C.J., Gebleven en meegegaan. Een onderzoek naar de motieven van gereformeerde belijders om in de Nederlandse Hervormde Kerk te blijven en met de Protestantse Kerk in Nederland mee te gaan. Heerenveen: uitgeverij Jongbloed, Wumkes, G.A., De Gereformeerde kerk in de Ommelanden tusschen Eems en Lauwers ( ). Groningen: H.D. Tjeenk Willink, Bouma s Boekhuis, Wright, N.T., Justification: God s plan and Paul s Vision. Londen: SPCK Publishing, Zwiep, A.W., Tussen tekst en lezer: Een historische inleiding in de bijbelse hermeneutiek. Deel I: De vroege kerk Schleiermacher. Amsterdam: VU University Press, 2009.

127 124

128 125 Bijlage 1 Semi-gestructureerd interview voor het dorp 1. Introductie 2. Gegevens a. Naam b. Doel van het interview (toekomst van de dorpskerk) c. Referentie naar flyer d. Tijd voor een paar vragen? a. Geboortejaar b. Geslacht c. Aantal jaar woonachtig in Sebaldeburen d. Adres 3. Algemeen a. Overzicht persoonseigenschappen (schema Harri) i. Welke (5) gelden voor het dorp Sebaldeburen? ii. Welke (5) gelden voor de dorpskerk in Sebaldeburen? iii. Eventuele verschillen toelichten? 4. Stelling op 5-punts-schaal (1 helemaal niet belangrijk, 5 heel erg belangrijk) a. Het is belangrijk dat de dorpskerk blijft in Sebaldeburen. 5. De dorpskerk persoonlijk a. Bent u lid van een kerkelijke gemeente? Zo ja, welke? Zo niet, wat zijn uw associaties bij de kerk? b. Speelt de kerk een specifieke rol binnen het dorp en/of de dorpsgemeenschap? Zo ja, wat is deze rol? c. Wat merkt u van de dorpskerk in het dorp? d. Wat zijn uw ervaringen met de dorpskerk? e. Zijn er momenten in uw leven waarop de kerk een belangrijke rol heeft gespeeld? Of nog kan gaan spelen? 6. Stelling op 5-punts-schaal (1 helemaal niet betrokken, 5 heel erg) a. Als u uw betrokkenheid bij de dorpskerk zou moeten uitdrukken van 1-5, welk cijfer geeft u uw eigen betrokkenheid bij de dorpskerk? 7. Wat zou u er voor u persoonlijk nodig zijn om uw betrokkenheid bij de dorpskerk te versterken?

129 De toekomst van de kerk a. Wat zou u ervan vinden als de kerk meer activiteiten voor en met het dorp gaat organiseren? Van een gezellige rommelmarkt tot gesprekken over geloof bij mensen thuis? (eventuele antwoorden hieronder, meestal komt het antwoord direct al ter sprake) i. Ja, daar sta ik open voor en zou graag meedoen. ii. Ja, op zich sta ik daar wel voor open. iii. Geen mening iv. Prima voor een ander, maar niet voor mij. 9. Dorpskerk als gebouw a. Stel dat de dorpskerk het niet vol zou houden om te blijven bestaan, wat op dit moment bijna het geval is, zou u dat erg vinden? Waarom wel niet? Bij ja op a : Zou u als inwoner van Sebaldeburen los van de betrokkenheid bij de kerk als geloofsgemeenschap door middel van een jaarlijkse financiële bijdrage een vriend van de dorpskerk van Sebaldeburen willen zijn, om zo de dorpskerk met haar begraafplaats voor het dorp te behouden?

130 127 Bijlage 2 - Enquête voor het dorp Enquête Beste inwoner van Sebaldeburen, Zoals u misschien al vernomen heeft, wordt er onderzoek gedaan naar het voortbestaan van de Hervormde kerk in Sebaldeburen. Deze korte enquête is een onderdeel van dat onderzoek. Bij dit onderzoek willen we graag het hele dorp betrekken. De afgelopen periode zijn we daarom bij een aantal van u langsgeweest om gesprekken te voeren. Deze enquête is daarop een aanvulling. We zouden het heel fijn vinden als u wilt meewerken door deze korte enquête naar alle eerlijkheid in te vullen. Als u in het bezit bent van een computer met internetverbinding, dan zouden wij het zeer op prijs stellen als u de enquête digitaal invult, dat is zowel voor u als voor ons gemakkelijker! Ga hiervoor naar de volgende website: pthu.nl/ccc/sebaldeburen. Wanneer u deze enquête liever op papier invult, dan kunt u deze inleveren in de brievenbus van Kerkweg 1. Zou u dit vóór 15 februari willen doen? Alvast heel hartelijk dank! De onderzoekers, Dorothée Berensen-Peppink Johans Brink (j.m.brink@pthu.nl) Harri van de Ruitenbeek Djarno Wiegman

131 128 U kunt deze enquête ook online invullen via pthu.nl/ccc/sebaldeburen De ingevulde antwoorden zijn anoniem en de gegevens zullen vertrouwelijk worden verwerkt. 1 - Wat is uw geboortejaar? 2 - Wat is uw geslacht?... Man Vrouw 3 - Bent u betrokken bij een kerkelijke gemeente? Ja, namelijk... Nee Zo ja, wat spreekt u in het bijzonder in deze gemeente aan? Speelt geloof/zingeving een rol in uw dagelijks leven? Ja Een beetje Nee Kunt u aangeven op welke manieren dit een rol in uw leven speelt? Denkt u dat de Hervormde kerk in Sebaldeburen een rol kan spelen op het gebied van geloof/zingeving? Ja Nee

132 129 Zo ja, op welke manier zou de Hervormde kerk een rol van betekenis kunnen spelen? Wat vindt u belangrijk aan een kerkelijke gemeenschap in het dorp? En is dit in voldoende mate aanwezig in Sebaldeburen? Op welke wijze kan de kerk volgens u meer voor het dorp Sebaldeburen betekenen? Zijn er dingen in het dorp (zoals: activiteiten, verenigingen, samenkomsten) die u mist in het dorp en waarvan u graag zou willen dat deze er wel zouden zijn? Ja Nee Zo ja, zou u kunnen benoemen wat u mist? Het is belangrijk dat er een geloofsgemeenschap in Sebaldeburen is. Helemaal mee eens Een beetje mee eens Neutraal Een beetje mee oneens Helemaal mee oneens

133 Ik zou het mooi vinden als de dorpskerk bijdraagt aan meer saamhorigheid in het dorp. Helemaal mee eens Een beetje mee eens Neutraal Een beetje mee oneens Helemaal mee oneens 11 - Als ik een kerkdienst bezoek, dan vind ik dit het belangrijkst (meerdere antwoorden mogelijk): De inhoud van de preek Het ontmoeten van andere christenen Het gezamenlijk zingen Meer over God en de Bijbel leren Anders, namelijk Als de Hervormde kerk meer activiteiten zou organiseren buiten de zondagse kerkdiensten om, dan zou ik me meer verbonden kunnen voelen met de kerk. Helemaal mee eens Een beetje mee eens Neutraal Een beetje mee oneens Helemaal mee oneens 13 - Ik zou het erg vinden als de geloofsgemeenschap van de Hervormde kerk uit Sebaldeburen zou verdwijnen. Helemaal mee eens Een beetje mee eens Neutraal Een beetje mee oneens Helemaal mee oneens 14 - Heeft u verder nog opmerkingen? hartelijk dank voor het invullen!

134 131 Bijlage 3 - Schema persoonseigenschappen Spontaan Introvert Opgewekt Stug Rustig Mild Bescheiden Dominant Serieus Laks (On)zeker Nuchter Behoudend Vreedzaam Streng Opgewekt Druk Streng Correct Nonchalant (A)sociaal Stabiel Hard (On)rustig Bezorgd Burgerlijk Energiek Passief Nadenkend Koelbloedig (On)stabiel Optimistisch Somber Zacht Tevreden Opvliegend Evenwichtig Bang Kritisch Onbenullig Saai Flexibel Keurig Onnozel Bewogen Egocentrisch (On)- Individualis- (On)dogma- Oppervlak- gevoelig tisch tisch kig

135 132

136 133 Bijlage 4 - Interview geloofsgemeenschap Interviews met betrekking tot de huidige situatie Vragen met betrekking tot identiteit, cultuur en visie 1. Welke drie woorden beschrijven de gemeente volgens u het beste? (Aan de hand van het schema zoals weergegeven in bijlage 3.) [Welke bijbelse begrippen kenmerken de dorpskerk?] 2. Welke bijbelse begrippen komen vaak terug in kerkdiensten en in gesprekken met mensen uit de gemeente? 3. Hoe ziet de huidige liturgie er in grote lijnen uit? Zijn er in de afgelopen 10 jaar wijzigingen in de liturgie doorgevoerd? Welke? Hoe reageert de gemeente op dergelijke wijzigingen? 4. Wat is voor u heilig (m.a.w.:) wat is voor u onopgeefbaar als het gaat om de Hervormde gemeente Sebaldeburen? 5. Hoe schat u de veranderingsbereidheid in de gemeente in? Als u een cijfer mocht geven van 1 tot 5. 1 betekent niet veranderingsbereid en 5 betekent in grote mate veranderingsbereid. Welk cijfer zou het dan zijn? 6. Is de gemeente te typeren als gastvrij of meer gesloten voor nieuwkomers? Kies een getal tussen 1 en 5. 1 is zeer gesloten, 2 gesloten 3 niet gesloten en niet gastvrij 4 gastvrij en 5 is zeer gastvrij. Welk cijfer zou het dan zijn? (evt. bij keuze 3 doorvragen: met welk woord zou u de gemeente wel typeren als het gaat om gastvrijheid of geslotenheid?)

137 Ds. van Wijk gaat in mei 2015 met emeritaat. Stel dat u een profielschets van de gemeente zou moeten maken voor een evt. nieuwe kerkelijk werker of predikant. Hoe zou u de gemeente dan omschrijven? (Wat zou er in elk geval in moeten staan over de gemeente) Vragen met betrekking tot de leiding [ bij interview 3 en 4, aangepaste vragen zie onder] 8. Ds. van Wijk gaat in emeritaat. Is er al nagedacht over eventuele opvolging of wachten jullie daarin ons advies af? a. Stel dat u een profielschets voor een nieuwe predikant/kerkelijke werker zou moeten maken. Wat zou daar dan in ieder geval in komen te staan? 9. Wie geeft er momenteel geestelijk leiding aan de gemeente? 10. Hoe ervaren jullie, als leiding van de gemeente, jullie taak? 11. Hoe ervaren jullie de samenwerking met predikant? Hoe is de verhouding tussen de predikant en jullie als vrijwilligers? (Is de predikant vooral een spin in het web, of meer onderdeel van het team van de kerkenraad? Of meer een kartrekker?) 12. Wie bepaalt de koers? Op welke wijze is het vorige beleidsplan tot stand gekomen? Predikant, kerkenraad, gemeente? 13. Hoe functioneert het beleidsplan in de gemeente? (Weergave van de werkelijkheid of zijn het mooie woorden die toch ergens verder af staan van de werkelijkheid?) 14. Is er beleid/visie op het vragen van gastvoorgangers? Zijn er voorwaarden om predikanten te vragen? (GB of Conf. of breder?) Wat vragen zij hen in de brief? Bij interview 3 en 4 vragen: Hoe ervaren jullie als gemeenteleden de leiding van de gemeente? Wie bepaalt de koers volgens jullie?

138 135 Hoe is de inbreng van gemeenteleden als het gaat om de koers die de gemeente vaart? Als je persoonlijke problemen of vragen hebt op wie stap je dan af? Ga je naar ouderling/predikant, andere gemeenteleden of buren/vrienden? Vragen met betrekking tot structuur en middelen 15. Omschrijf de organisatiestructuur van de gemeente. Hoe werkt dat in de Hoeveel procent van de gemeenteleden woont in Sebaldeburen zelf? praktijk? Wat is de rol van predikant, kkr, wijkdames? Moderamen? Wie is het dagelijks bestuur? Hoevaak vergadert de kerkenraad? 16. [Hoe is de ontwikkeling geweest in ledental in de afgelopen tien jaar?] 17. Welke kerkelijke initiatieven zijn er, naast de zondagse eredienst aanwezig, welk doel dienen ze en hoe worden die bezocht/ingevuld? 18. In hoeverre zijn gemeenteleden bereid zich in te zetten voor de gemeente? Hoeveel vrijwilligers zijn er in de gemeente actief? Zijn er qua leeftijd nog potentiele kerkenraadsleden aanwezig in de gemeente? 19. Hoe schat u de verdeling kartrekkers en consumerende gemeenteleden? in procenten. Hoe denk je dat dat over 10 jaar eruit ziet? 20. Is er een uitgesproken verwachting van de participatie van gemeenteleden? 21. Zijn de talenten en gaven van de gemeenteleden bekend? 22. [nazoeken: Hoe staat het met de financiele middelen. Hoe is de ontwikkeling financieel gezien 10 jaar geleden - huidige situatie - en inschatting over tien jaar? Voor hoeveel procent is ds. van Wijk in dienst? Hoe is de verhouding oud en levend geld?

139 136 Vragen met betrekking tot context 23. Welke initiatieven mbt de dorpskerk Sebaldeburen waardeert u het meest? (organisatorisch) 24. Zijn er voor u ook momenten geweest waarbij u hebt nagedacht om het kerklidmaatschap van de Hervormde gemeente Sebaldeburen te beeindigen? 25. Kunt u inschatten welke positieve of negatieve ervaringen mensen uit het dorp hebben bij de dorpskerk? 26. Hoe zou u zelf de rol van de kerkelijke gemeenschap in het dorp Sebaldeburen omschrijven? (evt. voorbeelden noemen?) (Heeft de kerk nu een andere rol dan 30 jaar geleden, of was zij meer/minder zichtbaar in het dorp?) 27. Waarom zou iemand zich willen binden aan de dorpskerk van Sebaldeburen? Wat zijn daarvoor volgens u de belangrijkste motivaties? 28. Wat zijn voor u persoonlijk gouden momenten geweest in de dorpskerk? (persoonlijk) 29. in hoeverre is er/zien jullie mogelijkheden om samen te werken met geloofsgemeenschappen id buurt, bijv Grootegast? Hoe staan jullie in relatie tot andere kerken in de omgeving? En liggen daar mogelijkheden mbt jullie problemen?

140 137 Bijlage 5 - Opzet focusgroepgesprekken geloofsgemeenschap KERN: a) Vooraf. De eerste vraag van het onderzoek doen we schriftelijk. Alg. gegevens: naam, leeftijd, baan (gehad) als, taak kerkenaad, duur lidmaatschap gemeente, duur lidmaatschap kerkenraad, b) INTRO-vraag: Afgelopen weken hebben enkele interviews gehouden en met mensen gepraat om de geloofsgemeenschap te typeren. Enkele woorden die naar voren kwamen was dat de gemeente momenteel gekenmerkt zou kunnen worden door woorden als: overwegend somber, af en toe opgewekt, behoudend, stabiel in de zin van evenwichting. Herkent u zich in dat beeld of zegt u, nou ik hoorde er een paar woorden bij dat past helemaal niet bij mijn beeld van de gemeente? De kernvraag van vanavond gaat over de toekomst van de dorpskerk. We hebben ook de teleurstellingen die er leven gedeeld. Eens hoorde ik een radiointerview met een predikant en die had een wijs woord, wat ik altijd heb onthouden. Hij zei: Als ik bij mensen op gesprek ben, die teleurgesteld zijn in de kerk dan ga ik daarover met ze in gesprek. En na het luisteren zeg ik.. Ik hoor dat u teleurgesteld bent in de kerk. En als ik uw ervaringen zo hoor, begrijp ik daar ook wel iets van. Maar achter elke teleurstelling in het leven, zit ten diepste een verlangen verscholen. Als ik u vraag om daar over na te denken (en die vraag stellen wij vanavond ook): Achter de teleurstellingen die er zijn... welk verlangen wat is uw verlangen voor de geloofsgemeenschap in Sebaldeburen?

141 138

142 139 Bijlage 6 - Kerkordelijke mogelijkheden Om reële toekomstscenario s te kunnen schetsen voor de Hervormde gemeente Sebaldeburen is het allereerst belangrijk om een onderscheid te maken tussen de kerkelijke gemeente als geloofsgemeenschap en de kerkelijke gemeente als rechtspersoon, waarbij tegelijkertijd per definitie elke gemeente in de diaconie een tweede rechtspersoon heeft. Voor de kerkelijke gemeente als geloofsgemeenschap zijn er kerkordelijk weinig tot geen eisen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat in één kerkelijke gemeente (rechtspersoon) verschillende geloofsgemeenschappen actief kunnen zijn, waarbij de ene geloofsgemeenschap het accent legt bij een meer orthodoxe/behoudende wijze van geloven en de andere een wat meer vrijzinnige inslag heeft. Voor de kerkelijke gemeente als rechtspersoon (en haar diaconie) is in de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland aansluiting gezocht bij het Burgerlijk Wetboek. Dat betekent dat om rechtsgeldige besluiten te kunnen nemen aan een aantal minimale bestuurlijke eisen voldaan moet worden. Pas na de consideraties van de concept-kerkorde werd opgenomen dat een kerkenraad naast een minimaal aantal diakenen (3), ouderlingenkerkrentmeester (2 + 1 kerkrentmeester die geen deel uitmaakt van de kerkenraad, maar alleen van het college van kerkrentmeesters - de kerkrentmeester wordt ook niet verkozen door de stemgerechtigde leden van de gemeente, maar benoemd door de kerkenraad), en een predikant, ook nog minimaal twee (pastorale) ouderlingen zou moeten tellen. De huidige situatie in Sebaldeburen met 1 ouderling-kerkrentmeester en 2 kerkrentmeesters bleek dus niet conform de kerkorde te zijn. Dat houdt in dat er formeel geen rechtsgeldige besluiten genomen door het college genomen kunnen worden. Per maart 2015 veranderde dat door de bevestiging van een drietal ambtsdragers.

143 140 In ord is nu opgenomen dat in de kerkenraad alle ambten aanwezig dienen te zijn en wel "naast de predikant ten minste twee ouderlingen die niet tevens kerkrentmeester zijn, twee ouderlingen -kerkrentmeester en drie diakenen. Kortom: een minimale kerkenraad bestaat uit 8 ambtsdragers. Wanneer verder wordt voldaan aan de eis dat het college van kerkrentmeesters uit ten minste 3 leden moet bestaan (ord ), waarvan de meerderheid uit ouderlingen-kerkrentmeester dient te bestaan (vandaar de minimale twee in ord ), dan kan een minimale kerkenraad dus ook uit 9 leden bestaan. In dat geval is er voor gekozen om alle kerkrentmeesters tot ouderling te verkiezen. Om een rechtsgeldig besluit te kunnen nemen moet ten minste de helft van het aantal leden waaruit een kerkelijk lichaam zou moeten bestaan aanwezig zijn (ord ). Voor de minimale kerkenraad van 8 betekent dat een quorum van 4; voor de minimale kerkenraad van 9 een quorum van 5. Strikt genomen kan een minimale kerkenraad dus nog rechtsgeldige besluiten nemen met 4 vacatures. Tegelijkertijd wordt in ord bepaald dat in de kerkenraad alle ambten aanwezig moeten zijn: dus minimaal 1 predikant, 1 diaken, 1 ouderling en 1 ouderling-kerkrentmeester. Om zelfstandig besluiten te kunnen blijven nemen is het aan te bevelen om van één (of twee) van de andere ambten dan de predikant een tweede ambtsdrager te hebben, omdat de gemeente vacant kan zijn en het quorum immers 4 (of 5) is. Om rechtsgeldige besluiten te kunnen nemen in de beide colleges is in ord en ord , respectievelijk college van kerkrentmeesters en college van diakenen, voorzien dat wanneer er nog slechts 1 ouderling-kerkrentmeester is of het college uit nog slechts 2 leden bestaat (op het college van diakenen is het van overeenkomstige toepassing), door de kerkenraad uit zijn midden aanvullend één of twee leden worden aangewezen die aan de besluitvorming deelnemen. Kortom: dit sluit aan bij de bepaling van ord dat van alle ambten er ten minste één in de kerkenraad aanwezig is, waarbij voor de kerkorde de ouderling-kerkrentmeester als een apart ambt geldt.

144 141 Zoals boven al gesuggereerd zijn er in Sebaldeburen verschillende opties om de gemeente als geloofsgemeenschap te laten voortbestaan. Voor het laten voortbestaan van de gemeente als rechtspersoon zijn de opties een stuk minder, gezien het beperkte aantal ambtsdragers en de moeite waarmee die worden verkregen. Voor de gemeente (en haar diaconie) als rechtspersoon ligt het meest voor de hand om samengevoegd te worden met een andere gemeente. Op die wijze worden de 4 rechtspersonen die beide gemeenten tellen samengevoegd tot 2 (één gemeente en één diaconie). Dat betekent dat alle bezit van beide gemeenten wordt samengebracht in het bezit van de nieuwe gemeente. Hetzelfde geldt voor de beide diaconieën. In deze samenvoeging kunnen afspraken worden vastgelegd op welke wijze de gemeente als geloofsgemeenschap zou kunnen blijven functioneren. Dat zou kunnen in de vorm van een zogenaamde 'kerkenraadscommissie'. Dat houdt in dat er diensten kunnen worden gehouden door de geloofsgemeenschap (en wellicht ook andere activiteiten kunnen worden ontplooid, zoals catechese), maar dat de verantwoordelijkheid hiervoor wordt genomen door de kerkenraad die de commissie formeel instelt. In de praktijk functioneert een kerkenraadscommissie vrij autonoom tot zelfs geldwerving aan toe, maar de formele verantwoordelijkheid ligt (kerk)juridisch bij de instellende kerkenraad. Een veel lichtere overeenkomst zou kunnen zijn dat er afspraken worden gemaakt met de kerkenraad van de gemeente waarmee de samenvoeging tot stand komt over het houden van diensten en andere activiteiten in Sebaldeburen onder verantwoordelijkheid van de betreffende nieuwe kerkenraad. Immers, de nieuwe kerkenraad wordt ook verantwoordelijk voor het geestelijk welzijn van de leden in Sebaldeburen. Naast samenvoeging biedt de kerkorde ook nog de mogelijkheid om een streekgemeente te vormen met een aantal gemeenten: ord Binnen het raamwerk van de streekgemeente bestaat de mogelijkheid om een huisgemeente te vormen. Een huisgemeente heeft ook geen rechtspersoonlijkheid en ook geen diaconie met rechtspersoonlijkheid. De rechtspersonen worden waargenomen door de streekkerkenraad, het

145 142 streekcollege van diakenen en het streekcollege van kerkrentmeesters. Een streekgemeente wordt gevormd door het breed moderamen van de classicale vergadering, maar veronderstelt wel de bereidwilligheid van de deelnemende gemeenten. In ord wordt echter wel de mogelijkheid beschreven dat de streekgemeente op initiatief van het breed moderamen van de classicale vergadering wordt gevormd. Onder dwang dus. Maar daarvoor is wel vereist dat het regionale college voor de visitatie constateert dat de gemeente geen mogelijkheid heeft om zelfstandig voort te bestaan. Met andere woorden: Als college voor de visitatie haar werk in 2012 beter had gedaan, dan had dit tekort aan ambtsdragers dus ook gesignaleerd moeten zijn en had het zelfs kunnen gebeuren dat de gemeente op initiatief van de classis onder een streekgemeente zou moeten functioneren. (onder dwang dus) Voor samenwerking kent de kerkorde ook nog de mogelijkheid van het vormen van een combinatie van gemeenten (ord. 2-15). De samenwerking beperkt zich bij deze samenwerking in eerste instantie tot het samen beroepen van predikanten en het -indien van toepassing- aanstellen van kerkelijk werkers. Verder blijven de gemeenten geheel zelfstandig. Dat veronderstelt dus een eigen kerkenraad die aan de minimale kerkordelijke eisen voldoet en een eigen beleid. Kortom: om als geloofsgemeenschap te blijven functioneren is veel mogelijk. Om als rechtspersonen (gemeente en diaconie) te blijven functioneren zijn de mogelijkheden beperkt. Dat neemt niet weg dat er met (de kerkenraad van) de gemeente waarmee samengevoegd wordt allerlei afspraken vastgelegd kunnen worden. Verder hebben gemeenten een grote vrijheid om samen te werken en elkaar te versterken op vrijwillige basis en daarover afspraken vast te leggen. Ord (combinatie) biedt daarvoor een prachtig uitgangspunt. Naast afspraken over beroepen van predikanten en benoemen van kerkelijk werkers kunnen

146 143 afspraken over alle mogelijke activiteiten en aspecten van leven en werken van gemeenten worden vastgelegd. Een kerkordelijk mogelijkheid die voor plattelandsgemeenten niet echt in beeld is geweest tot nu toe is de mogelijkheid om gemeenten samen te brengen in de vorm van een gemeente met wijkgemeenten, waarbij de oorspronkelijke zelfstandige gemeenten afzien van eigen en (wellicht onder voorwaarden) afstand doen bezittingen. Die gaan over op de gemeente als geheel, waarbij de oorspronkelijke gemeenten verder gaan als wijkgemeenten. Op die wijze worden de rechtspersoonlijkheden van de oorspronkelijke gemeenten en diaconieën samen gebracht in de ene gemeente en ene diaconie. En ter plaatse blijft de oorspronkelijke gemeente verantwoordelijk voor de het inhoudelijke deel van gemeente-zijn. Maar dit veronderstelt dat gemeenten bereid zijn om de eigen rechtspersoonlijkheid op te geven. Bovenstaande kerkordelijke mogelijkheden konden omschreven worden met dank aan het advies van dr. K. Dijkstra, Regionaal Adviseur Classicale Vergaderingen Friesland en Overijssel-Flevoland.

147