Groen kopen! Groene overheidsopdrachten in Europa. Een samenvatting

Transcriptie

1 Groen kopen! Groene overheidsopdrachten in Europa Een samenvatting

2 Inleiding Dit document bevat een overzicht van groene overheidsopdrachten (green public procurement, GPP) in de Europese Unie (EU). Het biedt een inleiding op het concept van milieuvriendelijke overheidsopdrachten en een samenvatting van de belangrijkste EU- en nationale beleidsmaatregelen op dit gebied. Er worden voorbeelden gegeven van de resultaten en voordelen van milieuvriendelijke overheidsopdrachten, op basis van de benaderingen die door overheidsinstanties in de gehele EU worden toegepast. Ook het juridische aspect en het aspect prijskwaliteitsverhouding ervan komen aan bod. Deze samenvatting is gebaseerd op het meer gedetailleerde handboek Groen kopen!, dat gedownload kan worden op de GPPwebsite van de EU ( Nadere informatie over groene overheidsopdrachten op Europees en nationaal niveau is beschikbaar via de bronnen die achteraan in dit document worden vermeld. Politieke context De Europese Unie ondersteunt en bevordert op actieve wijze groene overheidsopdrachten binnen haar beleid inzake duurzame consumptie en productie. In 2008 werden in de mededeling Overheidsopdrachten voor een beter milieu specifieke doelstellingen voor groene overheidsopdrachten bevestigd en werd een reeks ondersteunende maatregelen vastgesteld die door de Europese Commissie moeten worden uitgevoerd. Meer recentelijk zijn groene overheidsopdrachten binnen de Europa

3 2020-strategie aangewezen als een van de belangrijkste manieren om slimme, duurzame en inclusieve groei tot stand te brengen. Waarom groene overheidsopdrachten? Overheden in Europa zijn verantwoordelijk voor meer dan 2 triljoen euro aan financiële uitgaven op jaarbasis, wat neerkomt op 19 procent van het bbp van de EU. Dit vormt voor de overheidssector zowel een kans als een verplichting om deze koopkracht op verstandige wijze te gebruiken. Groene overheidsopdrachten kunnen worden gebruikt om de directe gevolgen van openbare activiteiten voor het milieu te verminderen en tegelijk invloed uit te oefenen op de markt om groenere producten, diensten en werken te leveren. De voordelen van groene overheidsopdrachten komen tot uiting in: het bereiken van specifieke milieudoelstellingen en -streefdoelen, bijvoorbeeld vermindering van CO 2 - uitstoot, energie-efficiëntie en behoud van natuurlijke hulpbronnen; kostenbesparingen; toegenomen vertrouwen van burgers, bedrijven en het maatschappelijke middenveld in de overheid; aanmoediging van innovatie, ondersteuning van de ontwikkeling van concurrerende groene producten en

4 diensten en vergroting van de markt voor deze producten en diensten; totstandbrenging van gezondere werkomstandigheden voor personeel; capaciteitsopbouw voor overheidsorganisaties met het oog op toekomstige uitdagingen op het gebied van milieu en hulpbronnen. Potentieel effect van groene overheidsopdrachten: De CO 2 - uitstoot zou met 15 miljoen ton per jaar afnemen als de gehele EU dezelfde milieucriteria voor verlichting en kantoorapparatuur zou toepassen als de stad Turku in Finland. Het elektriciteitsverbruik zou hierdoor met 50 procent dalen. Juridische context De richtlijnen inzake overheidsopdrachten uit 2004 (Richtlijn 2004/18/EG en 2004/17/EG) staan expliciet toe dat milieuoverwegingen worden opgenomen in de gunningscriteria. Dit werd reeds benadrukt in rechtspraak van het Europees Hof van Justitie, dat in belangrijke zaken in 2002 (Concordia Bus) en 2003 (EVN Wienstrom) heeft vastgesteld in hoeverre milieuoverwegingen in openbare aanbestedingen kunnen worden opgenomen. Overheden mogen hoge milieunormen nastreven in hun aanbestedingsbeleid op voorwaarde dat dergelijke criteria op een eerlijke en transparante manier worden toegepast. Op grond van de milieuwetgeving van de EU zijn er op bepaalde gebieden ook verplichte criteria voor aanbestedingen, zoals toezicht op gevaarlijke stoffen, afval en recycling, aankoop van

5 schone voertuigen, IT-apparatuur voor kantoren en de energieprestaties van gebouwen (zie kader). Verplicht groene overheidsopdrachten in specifieke sectoren: IT-apparatuur voor kantoren minimumeisen met betrekking tot energie-efficiëntie zijn van toepassing op centrale overheidsinstanties die IT-apparatuur voor kantoren aanschaffen, krachtens de Energy Star-verordening van de EU (Verordening (EG) nr. 106/2008). Wegvoertuigen krachtens de richtlijn inzake schone voertuigen (2009/33/EG) moeten overheden rekening houden met energieverbruik en emissies bij de aankoop van voertuigen boven het EU-drempelbedrag. Een gemeenschappelijke methodologie voor het berekenen van operationele kosten tijdens de levensduur wordt aangereikt. Gebouwen vanaf uiterlijk 2014 moeten minimumeisen met betrekking tot energieprestaties worden toegepast op alle nieuwe bouw- en ingrijpende renovatieprojecten op grond van de richtlijn inzake de energieprestaties van gebouwen (2010/31/EU). Alle nieuwe gebouwen waarin overheden zijn gevestigd die eigenaar van deze gebouwen zijn, moeten in 2019 "bijna-energieneutraal" zijn.

6 Eerlijk handelen Overheden moeten bij hun aankopen niet alleen waar voor hun geld krijgen, maar hebben daarbij ook de plicht om eerlijk te handelen, dat wil zeggen dat zij de beginselen van de interne markt moeten volgen. Deze omvatten onder andere de beginselen van transparantie, gelijke behandeling, nondiscriminatie en evenredigheid. Aanbestedende diensten moeten ook voorkomen dat ze concurrentiebelemmeringen creëren door, bijvoorbeeld, te beperkende specificaties toe te passen. Groene overheidsopdrachten zijn mogelijk op een manier die volledig verenigbaar is met deze beginselen en de geldende wettelijke vereisten komen tot uitdrukking in de benaderingen die op EU-niveau en door de lidstaten zijn ontwikkeld. Het handboek Groen kopen! bevat gedetailleerde richtsnoeren over hoe groene aanbestedingen moeten worden uitgevoerd op een manier die de EU-regels inzake overheidsopdrachten naleeft. Dit heeft betrekking op iedere fase van het aanbestedingsproces. Overleg met de markt Overleg met de markt voordat nieuwe eisen met betrekking tot groene overheidsopdrachten worden ingevoerd, is één manier waarop aanbestedende diensten zich op de hoogte kunnen stellen van het effect op de concurrentie. Benaderingen zoals een technische dialoog kunnen zorgen voor meer kennis over de milieuvriendelijke mogelijkheden en zijn toegestaan volgens de EU-regels voor overheidsopdrachten, mits ze op een eerlijke en

7 transparante manier worden uitgevoerd. De publicatie van een vooraankondiging waarmee het voornemen om groene criteria voor overheidsopdrachten toe te passen wordt aangekondigd, kan ook helpen waarborgen dat de markt erop voorbereid is aan deze eisen te voldoen. Prijs-kwaliteitsverhouding Groene aankopen zijn niet alleen gunstig voor het milieu, maar kunnen ook geld besparen. Door aandacht te besteden aan factoren zoals energie- en waterverbruik, vermindering van gevaarlijke stoffen, gebruik van gerecyclede materialen en adequaat afvalbeheer kunnen groene overheidsopdrachten bijdragen aan kostenbesparingen in een aantal producten- en dienstengroepen. Dit is in het bijzonder het geval wanneer tijdens de aanbestedingsprocedure een benadering op basis van levenscycluskosten wordt gebruikt, waarbij rekening wordt gehouden met alle kosten die zich tijdens de levensduur van de producten, werken of diensten zullen voordoen en niet alleen met de aankoopprijs. Kostenberekening over de gehele levenscyclus kan kosten besparen, doordat aanbestedende diensten de optie kunnen kiezen die de beste prijs-kwaliteitsverhouding heeft voor de totale levenscyclus.

8 Voordelen van groene overheidsopdrachten: Het monetaire effect van de invoering van voorgestelde milieucriteria voor overheidsopdrachten met betrekking tot meubelen is beoordeeld door het departement voor Milieu, Levensmiddelen en Plattelandsaangelegenheden in het Verenigd Koninkrijk. Uit de beoordeling bleek dat de invoering van de criteria door alle centrale regeringsdepartementen en uitvoerende agentschappen zou leiden tot besparingen van 40,7 miljoen pond (47,2 miljoen euro) in een periode van elf jaar. De besparingen zouden voortkomen uit de vermindering van broeikasgasemissies, groter gebruik van gerecyclede materialen en lagere vervangingsfrequenties en afvalbeheerkosten vanwege het hergebruik van meubelen.

9 Sommige modellen voor kostenberekening over de gehele levenscyclus wijzen kosten niet alleen toe aan de aankoopprijs, de operationele levensduur, het onderhoud en afvalbeheer, maar ook aan specifieke externe milieufactoren zoals CO 2 -uitstoot. De richtlijn inzake schone voertuigen (2009/33/EG) bijvoorbeeld voorziet in een specifieke methodologie voor de berekening van de kosten die verbonden zijn aan brandstofverbruik en de uitstoot van broeikasgassen en fijne stofdeeltjes bij de aankoop van wegvoertuigen. Andere sectoren waar kostenberekening over de gehele levenscyclus de keuze voor groenere opties ondersteunt, zijn onder meer binnen-/buitenverlichting, isolatiemateriaal en andere bouwmaterialen, IT-apparatuur alsmede andere energieverbruikende producten. Er zijn een aantal verschillende hulpmiddelen en methodologieën ontwikkeld voor toepassing binnen de aanbestedingsprocedure. Zie voor de details achteraan in dit document. Voordelen van groene overheidsopdrachten: Het EcoBuyprogramma van de stad Wenen leidde tot een besparing van 44,4 miljoen euro en een vermindering van de CO 2 met ruim ton tussen 2004 en Er worden werkgroepen opgezet voor iedere producten- en dienstengroep en er worden criteria ontwikkeld om de belangrijkste effecten aan te pakken. De besparingen komen bijvoorbeeld voort uit het gebruik van kleinere volumes reinigingsproducten en de installatie van energie-efficiënt bouwmateriaal. Hierbij wordt met het oog op kostenbesparingen een kostenberekening over de gehele levenscyclus toegepast.

10 Milieustreefdoelen bereiken Overheden op lokaal, regionaal en nationaal niveau worden zich steeds meer bewust van de noodzaak om hulpbronnen efficiënt te gebruiken en specifieke beleidsdoelstellingen en -streefdoelen te bereiken voor broeikasgasemissies, energie, water en afval. Landgebruik en de vermindering van plaatselijke emissies door vervoer zijn voor veel overheden ook belangrijke kwesties. Door middel van groene overheidsopdrachten kan milieubeleid uitgevoerd worden in de context van de gunning van contracten door de overheidssector. De Europese Commissie hanteert een benadering waarbij eerst de belangrijkste milieueffecten die aan elk product, elk werk of elke dienst verbonden zijn op basis van een uitgebreide levenscyclusanalyse in kaart worden gebracht en vervolgens aanbestedingscriteria worden voorgesteld die op die effecten betrekking hebben. Dit garandeert dat het verband tussen de aanbestedingsprocedure en de milieuvoordelen duidelijk is. Potentieel effect van groene overheidsopdrachten: als de gehele Europese overheidssector de richtsnoeren voor auto's van het Deense ministerie van Milieu zou toepassen, zou de kooldioxideuitstoot jaarlijks met ton afnemen en de brandstof- en operationele kosten met een derde. Als alle auto's die in Europa gebruikt worden aan deze normen zouden voldoen, zou de CO 2 - uitstoot met 220 miljoen ton worden verminderd, wat een aanzienlijke bijdrage zou leveren aan het Europese streefdoel voor de vermindering van broeikasgasemissies voor 2020.

11 Wat is er nodig voor de invoering van een groen aanbestedingsbeleid? Veel overheden in Europa hebben gekozen voor een benadering waarbij ze een beleid inzake groene overheidsopdrachten voeren of zich ertoe verbinden groene overheidsopdrachten te integreren binnen andere beleidsgebieden. Het merendeel van de lidstaten heeft een nationaal actieplan inzake groene overheidsopdrachten aangenomen. Groene overheidsopdrachten vereisen doeltreffende samenwerking tussen verschillende afdelingen en medewerkers van een organisatie. Daarnaast wordt ondersteuning op hoog niveau gezien als een belangrijke factor voor het succes van de invoering van groene overheidsopdrachten. Voor optimale doeltreffendheid moet een dergelijk beleid: duidelijke doelen, prioriteitssectoren en tijdsschema's vaststellen; het toepassingsgebied aangeven van de aanbestedingsactiviteiten waarop het beleid betrekking heeft; algemene verantwoordelijkheden voor de uitvoering van het beleid toewijzen; voorzien in doeltreffende communicatie van het beleid en passende begeleiding en opleidingen beschikbaar stellen; een mechanisme voor het monitoren van de prestaties omvatten.

12 Voorbeeld: Opleiding groene overheidsopdrachten voor overheidsinkopers in Roemenië In 2009 werd in Roemenië een opleidingsprogramma opgezet door het ministerie van Milieu en Bossen om de kennis van de milieuvoordelen van groene overheidsopdrachten te vergroten en relevante hulpmiddelen, methoden en goede praktijken te verspreiden. De resultaten van het opleidingsprogramma zijn onder meer een rapport over de opname van groene criteria in aanbestedingsdocumenten, een op groene overheidsopdrachten gericht netwerk van aanbestedende overheidsdiensten, een handboek inzake groene overheidsopdrachten voor cursusleiders en 49 personen die als cursusleider kunnen optreden.

13 Een aantal hulpmiddelen voor de invoering van groene overheidsopdrachten is op EU-niveau ontwikkeld en is beschikbaar op de GPP-website van de EU. De website bevat informatie over het beleid en het juridische kader voor groene overheidsopdrachten, de laatste ontwikkelingen op het niveau van de EU en de lidstaten, studies met betrekking tot groene overheidsopdrachten, opleidingsmaterialen en tal van andere nuttige hulpmiddelen. De website bevat tevens de EU-criteria voor groene overheidsopdrachten en technische achtergrondrapporten in een aantal verschillende EU-talen. De EU-criteria voor groene overheidsopdrachten hebben betrekking op een groot aantal producten- en dienstengroepen die vaak door overheden worden ingekocht. De manieren waarop naleving van de criteria moet worden gecontroleerd, zijn duidelijk vastgelegd om te waarborgen dat aangekochte producten en diensten daadwerkelijk de verwachte milieuprestaties leveren. De criteria kunnen rechtstreeks worden ingevoegd in aanbestedingsdocumenten en zijn onderverdeeld in twee typen, namelijk kern- en uitgebreide criteria. De kerncriteria hebben betrekking op de voornaamste milieuaspecten en zijn zo opgesteld dat ze gebruikt kunnen worden met minimale extra controle-inspanningen of kostenverhogingen. De uitgebreide criteria hebben als doel de meest milieuvriendelijke producten te kopen die beschikbaar zijn op de markt.

14 Beschikbare EU-criteria voor groene overheidsopdrachten (vanaf september 2011): Kopieerpapier en grafisch papier Schoonmaakproducten en - diensten IT-apparatuur voor kantoren Bouw Vervoer Meubilair Elektriciteit Voedingsmiddelen en cateringdiensten Textiel Producten en diensten voor tuinieren Ramen, deuren met glas en bovenlichtvoorzieningen Warmte-isolaties Harde vloerbedekking Wandpanelen Warmtekrachtkoppeling (wkk) Wegenbouw en verkeersborden Straatverlichting en verkeerssignalen Mobiele telefoons Verdere criteria worden op dit moment ontwikkeld en zullen op de EU-website over milieuvriendelijke overheidsopdrachten worden gepubliceerd. De voortgang monitoren De beoordeling van de voortgang wat betreft het bereiken van doelstellingen voor groene overheidsopdrachten vereist de invoering van een doeltreffend monitoringsysteem. Enkele EU-lidstaten hebben systemen opgezet, of zijn daarmee bezig, om de invoering van groene overheidsopdrachten op nationaal niveau te monitoren, waarbij specifieke procedures vastgesteld kunnen worden die gevolgd moeten worden voor het verzamelen van informatie. Ook de Europese Commissie houdt zich bezig met de monitoring van de voortgang. Naast het in kaart brengen van het aantal groene overheidscontracten en de waarde ervan is het ook

15 aanbevelenswaardig om op regelmatige basis een kwalitatieve beoordeling van de activiteiten op dit gebied uit te voeren, die moet zijn toegespitst op de hinderpalen, corrigerende acties en verdere verbeteringen die nodig zijn, samen met een beoordeling van toekomstige streefdoelen. De Europese Commissie monitort de invoering van groene overheidsopdrachten In 2009 publiceerde de Europese Commissie een studie waarin werd onderzocht in hoeverre groene overheidsopdrachten ingang hadden gevonden in zeven lidstaten (Denemarken, Duitsland, Finland, Nederland, Oostenrijk, het Verenigd Koninkrijk en Zweden) voor de jaren 2006 en De studie evalueerde op verschillende bestuursniveaus het gebruik van de eerste reeks EU-criteria voor groene overheidsopdrachten, die voor tien producten- /dienstengroepen werden ontwikkeld. De studie bevatte ook een analyse van de CO 2 - en financiële impact van groene overheidsopdrachten. De resultaten van de studie en een gedetailleerde beschrijving van de methodologie die is ontwikkeld voor het meten van het niveau en effect van groene overheidsopdrachten zijn beschikbaar op de EU-website over groene overheidsopdrachten. In 2011 organiseerde de Europese Commissie een nadere studie, waarbij deze keer de invoering van groene overheidsopdrachten in alle 27 lidstaten voor dezelfde tien productengroepen in 2009 en 2010 werd geëvalueerd. De resultaten van deze studie zullen ook beschikbaar worden gesteld op de GPP-website.

16 De verschillende soorten contracten vereisen hun eigen benadering voor groene overheidsopdrachten. In het onderstaande worden de voornaamste elementen gepresenteerd van de invoering van groene overheidsopdrachten voor de bouwsector, IT-apparatuur voor kantoren en van papier en hout vervaardigde producten, met voorbeelden van hun toepassing. Bouwwerken Door de aanzienlijke milieueffecten van de bouwsector (gebouwen zijn bijvoorbeeld verantwoordelijk voor 36 procent van de CO 2 -uitstoot in de EU en 40 procent van de finale energievraag) is de sector een belangrijk aandachtsgebied voor groene overheidsopdrachten. De invoering van groene overheidsopdrachten in de bouwsector kan de volgende elementen omvatten: selectiecriteria voor architecten en ingenieurs op basis van ervaring met het ontwerpen van duurzame gebouwen en voor aannemers ervaring met het toepassen van passende milieubeheersmaatregelen ter plaatse; minimumeisen inzake energieprestaties, met extra punten voor prestaties die de norm overstijgen; een voorkeur voor ontwerpen met geïntegreerde systemen voor hernieuwbare energie; beperkingen voor gevaarlijke stoffen in bouwmaterialen en stimuleringsmaatregelen voor het gebruik van duurzaam hout en materialen die uit gerecycled materiaal zijn vervaardigd.

17 contractclausules inzake afval- en hulpbronnenbeheer en vervoer van bouwmaterialen naar de bouwplaats om de milieueffecten tot een minimum te beperken. Voorbeeld: In Malta was in de specificaties voor een nieuwe school opgenomen dat het gebouw zelfvoorzienend moest zijn wat betreft energie via de productie van hernieuwbare energie ter plaatse. Inschrijvers konden verschillende oplossingen voor het bereiken van dit doel presenteren. Minimumeisen met betrekking tot energie- en waterefficiëntie werden gespecificeerd, terwijl tijdens de gunningsfase extra punten werden toegekend voor normoverstijgende prestaties. De inschrijver die de opdracht kreeg, installeerde zonnepanelen en windturbines, waarmee in totaal kwh werd geproduceerd in de eerste tien maanden van het contract.

18 IT-apparatuur voor kantoren Overheden zijn grootverbruikers van IT-apparatuur voor kantoren en er is een groot potentieel om op dit gebied besparingen te bereiken en tegelijk de markt te helpen de overgang naar hogere milieunormen te maken. Benaderingen voor groene overheidsopdrachten voor ITapparatuur omvatten doorgaans: eisen inzake energie-efficiëntie in de operationele, standby- en uitstanden. Centrale overheden moeten minimaal de meest recente, in de Energy Star-verordening van de EU vastgestelde criteria inzake energie-efficiëntie toepassen. In de gunningsfase kunnen extra punten worden toegekend voor energieprestaties die beter zijn dan het voorgeschreven minimum; ontwerpen die duurzaamheid garanderen en de verbetering of vervanging van componenten vergemakkelijken, bijvoorbeeld gemakkelijk toegankelijke geheugenkaarten en eenvoudige demontage om recycling van onderdelen te vergemakkelijken; beperkingen voor stoffen die als gevaarlijk voor de menselijke gezondheid of het milieu zijn geclassificeerd; beperkingen aan geluidsniveaus. Voorbeeld: In 2010 voerde de gemeenteraad van Stockholm eisen inzake groene overheidsopdrachten in voor computers, onder meer een zeer laag energieverbruik, gebruik van gerecycled plastic in nieuwe producten en een verbod op lood, kwik en gehalogeneerde vlamvertragers in nieuwe computers. De gemeenteraad verwacht tegen eind 2014 de klimaateffecten van zijn computers met 40 procent te hebben verminderd, waaronder tijdens de gebruiksfase, het gewicht van gevaarlijke stoffen te hebben verlaagd met 8 miljoen kilogram en de CO 2 -uitstoot van de gemeenteraad met 2 miljoen kilogram te hebben teruggedrongen.

19 Van papier en hout vervaardigde producten De productie van papier en hout kan leiden tot een zware milieubelasting in de zin van ontbossing, verlies van biodiversiteit, water- en energieverbruik en verontreiniging door chemische stoffen. Veel overheden hebben voor het aankopen van papieren en houten producten criteria vastgesteld zoals de volgende: papier dat is vervaardigd van gerecyclede vezels en/of nieuwe vezels die afkomstig zijn uit duurzaam beheerde bossen; papier dat geheel chloorvrij is (totally chlorine-free, TCF) of dat minder schadelijke chloorverbindingen bevat (elemental chlorine-free, ECF); informatie over de bewakingsketen is beschikbaar om de legale bron van al het hout te bevestigen (dit is in overeenstemming met de EU-verordening inzake hout nr. 995/2010). De controle hierop kan bestaan uit een certificeringssysteem van een derde partij (bijvoorbeeld FSC, PEFC of gelijkwaardig) of uit een vergunning die wordt verleend in het kader van de Flegt-regeling. voor meubilair, de toepassing van de beginselen van milieuvriendelijk ontwerp, waardoor aanpassing en hergebruik van artikelen mogelijk is. Voorbeeld: Het Bulgaarse ministerie van Milieu en Water besloot als eis te specificeren dat het papier dat besteld wordt voor zijn kantoren voor 100 procent uit gerecyclede vezels moet bestaan. Uit een marktanalyse voorafgaand aan de aankoop is gebleken dat deze omschakeling naar milieuvriendelijker papier mogelijk was zonder prijsverhoging. Naar aanleiding van de succesvolle aanschaf door het ministerie sloot ook het centrale inkooporgaan van de Bulgaarse overheid een kaderovereenkomst voor de levering van 100 procent gerecycled papier aan een aantal overheidsinstanties.

20 Aanvullende hulpmiddelen De GPP-website van de EU is ontwikkeld als een centraal punt voor informatie over groene overheidsopdrachten. Op deze website hebt u toegang tot: gemeenschappelijke criteria voor groene overheidsopdrachten en technischeachtergrondrapporten; het handboek Groen kopen! inzake milieuvriendelijke overheidsopdrachten met advies voor inkopers met betrekking tot de juridische en praktische aspecten van groene overheidsopdrachten; een helpdesk voor groene overheidsopdrachten die rechtstreeks antwoord geeft op vragen van belanghebbenden; een nieuwsbrief met het meest recente nieuws over groene overheidsopdrachten en veel voorbeelden van lidstaten die een groen aanbestedingsbeleid hebben ingevoerd; informatie over methodologieën met betrekking tot kostenberekening over de gehele levenscyclus, milieukeuren en andere bronnen voor de ontwikkeling van criteria voor groene overheidsopdrachten; een lijst van antwoorden op veelgestelde vragen (FAQ's) en een verklarende woordenlijst van belangrijke termen en concepten op het gebied van groene overheidsopdrachten;

21 de meest recente informatie over nationale actieplannen en beleidsmaatregelen op het gebied van groene overheidsopdrachten; studies, projecten, video's, rechtszaken, juridische en beleidsmatige achtergronden en opleidingsmaterialen. Daarnaast zijn een aantal waardevolle hulpmiddelen online beschikbaar op nationale websites voor groene overheidsopdrachten en binnen Europese netwerken. Links naar deze websites en netwerken vindt u op de GPP-website van de EU: ec.europa.eu/environment/gpp Foto's omslag: The Flying Dutchman/ istockphoto.com, dobrinov/ istockphoto.com, Stephan Köhler (ICLEI) Europese Unie, 2011 Overneming met bronvermelding toegestaan. doi: /8673 Achteromslag