Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet Toonbeeld van de wederopbouw

Transcriptie

1 Den Haag Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet Toonbeeld van de wederopbouw Dit document is opgesteld naar aanleiding van het deelprogramma Wederopbouw van de visie Erfgoed en Ruimte en is een nadere uitwerking van de kernkwaliteiten zoals die genoemd zijn in bijlage 3 van de Visie Erfgoed en Ruimte. Inhoud Wederopbouw: tonen van een tijdperk pagina 2 Methodiek en leeswijzer pagina 3 De wederopbouwperiode pagina 4 Wederopbouwkern Den Haag: Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet pagina 7 Uitgangspunten van het wederopbouwplan pagina 10 De kernkwaliteiten pagina 12 Conclusie pagina 13 Met kennis en advies geeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de toekomst een verleden.

2 2 Wederopbouw: tonen van een tijdperk 30 wederopbouwgebieden De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft in 2011 dertig wederopbouwgebieden geselecteerd uit de periode tussen 1940 en In deze periode is een groot deel van Nederland opnieuw ingericht. Dat gebeurde op een totaal andere manier dan vóór de oorlog. De geselecteerde gebieden geven met elkaar een goed beeld van hoe er gedacht, gebouwd en ingericht werd en kunnen worden beschouwd als toonbeelden van de Wederopbouwperiode. Ze onderscheiden zich nationaal of zelfs internationaal, bijvoorbeeld vanwege de kwaliteit van de architectuur of als bijzonder voorbeeld van stedenbouw of landschapsinrichting. De Rijksdienst heeft de gebieden in drie gebiedstypen ingedeeld: de wederopbouwkernen (herstelde oorlogsschade), de naoorlogse woonwijken (planmatigeopgezette uitbreidingswijken) en de landelijke gebieden (agrarische ruilverkavelings- en landinrichtingsgebieden). In lijn met de Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg (TK , nr. 13) wordt hier in juridische zin invulling aangegeven niet door aanwijzing als beschermd stads- of dorpsgezicht maar als uitvloeisel van de verplichting om cultuurhistorie onderdeel te laten zijn van de belangenafweging in het kader van de totstandkoming van bestemmingsplannen, zoals opgenomen in artikel lid 5 onder a van het Besluit ruimtelijke ordening. Nu zo n zestig jaar na de realisatie bouw of aanleg, zijn deze wederopbouwgebieden als gevolg van maatschappelijke en sociaaleconomische veranderingen, object van (ingrijpende) vernieuwingsoperaties. De uitdaging hierbij is om ontwikkelingen en vernieuwing hand-in-hand te laten gaan met het behoud van het bijzondere karakter van deze gebieden. 30 Wederopbouwkernen wederopbouwgebieden Naoorlogse woonwijken Landelijke gebieden Den Haag Wederopbouwkernen Naoorlogse woonwijken Landelijke gebieden Wederopbouw is één van de vijf prioriteiten uit de rijksnota Kiezen voor karakter, de rijksvisie op erfgoed en ruimte die op 15 juni 2011 door de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de minister van Infrastructuur en Milieu namens het kabinet is aangeboden aan de Tweede en Eerste Kamer (TK , nr. 29). De selectie als wederopbouwgebied zorgt in de eerste plaats vooral voor meer aandacht en waardering. Daarnaast wil het Rijk stimuleren dat de bijzondere eigenschappen, de kwaliteiten van de Wederopbouwgebieden, ook in de toekomst herkenbaar aanwezig blijven en als cultureel erfgoed een rol van betekenis spelen in de ruimtelijke ordening. Kennis, inzicht en begrip van de cultuurhistorische waarden van de wederopbouwgebieden en hun ruimtelijke ontwikkelingsgeschiedenis zijn van belang bij het maken van weloverwogen keuzes in de planvormingsprocessen. Dit gebiedsdocument is bedoeld ter ondersteuning hiervan en brengt de bijzondere kernkwaliteiten van één van deze gebieden in beeld: de wederopbouwkern Den Haag Wederopbouwkernen 01. Hengelo binnenstad 02. Katwijk aan Zee Boulevardzone 03. Den Haag Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet 04. Rhenen binnenstad Nijmegen binnenstad 07. Oostburg Naoorloogse woonwijken 08. Groningen De Wijert-Noord 09. Emmen Emmermeer, Angelslo en Emmerhout 10. Nagele 11. Amsterdam Westelijke Tuinsteden 12. Hengelo Klein Driene I en II 13. Apeldoorn Kerschoten 14. Den Haag Mariahoeve 15. Leidschendam-Voorburg De Heuvel Prinsenhof 16. Utrecht De Halve Maan Breda De Heuvel 20. Eindhoven t Hool 21. Heerlen Vrieheide Landelijke gebieden 23. Skarsterlân Haskerveenpolder 24. Noordoostpolder 25. Vriezenveen 26. Berkelland Beltrum I 27. De Groep en omgeving 28. Maas en Waal-West 29. Veere Walcheren 30. Boxtel en Best De Scheeken Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

3 3 Methodiek en leeswijzer De methodiek is er op gericht de kernkwaliteiten uit de Wederopbouwperiode te analyseren en herkenbaar in beeld te brengen. Als basis voor de ruimtelijke analyse zijn bestaande studies gebruikt, waar nodig aangevuld met een veldbezoek om de bureaustudie te toetsen. In het colofon van dit document is opgenomen welke studies en rapporten als basis gebruikt zijn voor dit gebiedsdocument. De inhoudelijke focus van de gebiedsdocumenten ligt op de Wederopbouwperiode en de actuele situatie van het gebied. Om de context van de ontwikkelingen te begrijpen, zijn waar nodig relevante ontwikkelingen uit andere tijdsperioden meegenomen in de analyse. In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de wederopbouwperiode in het algemeen en de specifieke ontwikkelingen met betrekking tot wederopbouwkernen (herstelde oorlogsschade) in het bijzonder. In de erna volgende hoofdstukken wordt ingezoomd op het onderhavige gebied en word door middel van een gebiedsanalyse geduid wat de specifieke kernkwaliteiten zijn die dit gebied tot een wederopbouwgebied van nationaal belang maken. Bron: gemeentearchief Emmen

4 4 De wederopbouwperiode Nederland maakte tussen 1945 en 1965 een ongekende transformatie door. In ruimtelijk, economisch en in sociaalmaatschappelijk opzicht veranderde ons land ingrijpend. Na de Tweede Wereldoorlog was veel landelijk gebied, gebouwde omgeving en infrastructuur zwaar beschadigd geraakt, stonden onder water of lagen compleet in puin. Het herstel van de oorlogsschade en de wederopbouw begon al in de oorlog. Steden en dorpen herrezen uit het puin dankzij krachtige samenwerking en een sterke centrale sturing. In deze periode zijn veel innovatieve en ongekende ontwerpen gerealiseerd, zowel bij stedelijk herstel en uitbreiding als bij de herinrichting van het landelijk gebied en de aanleg van nieuw land. Wederopbouwplan De verwoeste en beschadigd geraakte steden en dorpen mochten pas bouwen, nadat de gemeenten een goedgekeurd wederopbouwplan hadden. En hoewel er tijdens de oorlog weinig is gebouwd, is er wel druk gewerkt aan ruimtelijke plannen. Na de bevrijding werd het College van Algemeene Commissarissen voor de Wederopbouw opgericht, dat adviseerde over het herstel van de verwoeste (binnen)steden, en namens de minister de goedkeuring verleende aan wederopbouwplannen. Alles wat met bouw, herbouw, de verdeling van bouwmaterialen, aantallen woningen en de inrichting en ordening van het land te maken had, werd centraal door het Rijk geregeld. Deze strikte overheidssturingsturing was ook een gevolg van de krappe financiële situatie in Nederland. Pas na de start van de Amerikaanse Marshallhulp in 1948 om de Europese economie beter op gang te brengen, kwam er ook vaart in de uitvoering van de wederopbouwplannen. Herstel en vernieuwing Het herstel van de oorlogsschade werd ook aangegrepen om de verkrotting in de binnensteden aan te pakken. Veel gemeenten wilden meer centrumfuncties, cityvorming: meer winkels, maatschappelijke functies en zakelijke bedrijven, en minder plek voor de woonfunctie. In Rotterdam en Nijmegen keerde maar 10 tot 15% van de woningen terug in de binnensteden. Wanneer we kijken naar de resultaten van de wederopgebouwde kernen, zien we vaak een mix van traditionele vormgeving en moderne inrichting. De kleinere gemeenten wilden meestal een reconstructie van de vooroorlogse situatie. Meer dan aanpassingen voor verbetering van de verkeerssituatie was dan niet gewenst. In de grotere gemeenten koos men vaak voor een modernere invulling. Mede door de eigentijdse architectuur van nieuwe bouwopgaven als warenhuizen en kantoren, de nieuwe verkeersdoorbraken en de grootschaligheid van pleinen is de uitstraling van de vernieuwde binnensteden eerder modern te noemen.

5 Groot Hertoginnelaan Sportlaan Sportlaan Groot Hertoginnelaan Sportlaan Sportlaan Wederopbouwgebieden: Den Haag Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet 5 Oorlogsschade President Kennedylaan Groot Hertoginnelaan Sportlaan Segbroeklaan Sportlaan Atlantikwallzone. Kaarten: MUST

6 6 Woongebouwen langs de Sportlaan Ingangsportaal van de portieketagewoningen aan de Sportlaan Titelpagina van de toelichting bij de herbouwplannen voor Den Haag, W.M. Dudok, 1946.

7 7 Wederopbouwkern Den Haag Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet De aanleg van de Atlantikwall in 1942 en 1943 betekende voor grote delen van de Nederlandse kustlijn een totale transformatie. In Den Haag deed de unieke situatie zich voor dat de Duitse bezetter deze verdedigingslinie een stuk landinwaarts projecteerde: tussen Kijkduin aan de zuidwestzijde tot Clingendael in Wassenaar, parallel aan de strandwal en de Haagse Beek. Voor de aanleg van deze Stützpunktgruppe Scheveningen werd de bebouwing aan weerszijden van de Haagse Beek gesloopt. Delen van de jonge wijken de Vogelbuurt, Bloemenbuurt, Heesterbuurt en Bomenbuurt uit en de wijken Duinoord, Statenkwartier en Zorgvliet uit verdwenen voor de aanleg van een pantsermuur en tankgracht. Maar liefst mensen moesten hun huizen verlaten. De wederopbouwplannen voor de twee verwoeste Haagse gebieden verbond Dudok aan een groter algemeen uitbreidingsplan, dat burgemeester De Monchy een wederopbouw-, uitbreidings- en vernieuwingsplan noemde. Al op 20 augustus 1945 presenteerde Dudok het eerste ontwerp voor de herbouw van de Atlantikwallzone met plantsoenstroken rond de Haagse Beek, omzoomd met (flat)gebouwen van wisselende hoogte. Het plan werd ook getoond op de tentoonstelling Den Haag bouwt op. In december 1947 werd het wederopbouwplan Sportlaan - Zorgvliet I officieel aan de gemeenteraad gepresenteerd. Kerngegevens Materiële schade: 3200 woningen, drie kerken, twee ziekenhuizen en zeven scholen Soort schade: verwoesting door aanleg Atlantikwall Ontwerper(s) wederopbouwplan: W.M. Dudok Goedkeuring wederopbouwplan: 1947 Architect en stedenbouwkundige W.M. Dudok kreeg op 7 mei 1945 van het gemeentebestuur van Den Haag de opdracht om wederopbouwplannen te maken voor zowel het gebombardeerde Bezuidenhout als de gebieden van de tankgrachtzone. Dudok was een oudgediende. Net als de gepensioneerde oud directeur van de Dienst Stadsontwikkeling P. Bakker Schut, die aangenomen was om leiding te geven aan de Dienst voor de Wederopbouw, kende hij Den Haag als zijn broekzak. Vanaf 1934 was hij als extern stedenbouwkundige betrokken geweest bij de stad. Met zijn inmiddels 62 jaar was hij een ervaren en internationaal bekende ontwerper.

8 De verwoeste Atlantikwallzone parallel aan de kust, Bron: Haags Gemeentearchief

9 9 Plankaart bij het herbouwplan Sportlaan Stadhoudersplein Scheveningsche Boschjes, Bron: Nieuw s-gravenhage

10 10 Uitgangspunten van het wederopbouwplan Dudok vatte de wederopbouw van Den Haag op als een reparatie van de bestaande stad. Den Haag had volgens Dudok een geheel eigen karakter. Het is niet zo ernstig, schreef hij, het is luchtiger, blijmoediger en in de beste deelen komst de Hollandsche deftigheid naar voren met een zeldzame gratie. Naast het regeringscentrum van ons land, was het een echte woonstad en door de vele internationale instellingen die zich in de stad vestigden ook wel degelijk een werkstad. Een stad met allure dus, waarvan Dudok de kenmerken ook in het ontwerp van de te herbouwen Atlantikwallzone wilde verwerken. Dit stadsdeel gaf hij daarom vorm door fraaie plantsoenstroken met waterpartijen, omzoomd door nieuwe, hoge en middelhoge flatgebouwen. De wederopbouwzone van de Atlantikwall vatte Dudok op als een zelfstandig element, een welkome afwisseling in het eenvormige stadsdeel dat gesloopt was. De verbindingsroute, parallel aan de kust, tussen Westland en Wassenaar werd ingezet als structurerend element. Langs deze parkway een landschappelijk vormgegeven autoroute verving hij de voorheen lage bebouwing door een hogere bebouwing met portieketageflats. Tot het Afvoerkanaal bestond de bebouwing langs de plantsoenen hoofdzakelijk uit woningen. In en langs het plantsoen zijn als bijzondere bebouwing het Rode Kruisziekenhuis (J.M Luthmann, 1960) en het Tweede Vrijzinnig Christelijk Lyceum (2e VCL), nu Segbroekcollege (J.J.P. Oud, 1956) gebouwd. Na het Afvoerkanaal zette hij de parkway door met (oorspronkelijk) kantoren aan de noordzijde en het Stadhouders plantsoen met aangrenzende woningen aan de zuid - zijde, en vervolgens met vooral stedelijke en culturele functies. Als hoogtepunt aan het einde van de route zag Dudok een cultureel centrum voor zich, bestaande uit een concertgebouw, een congresgebouw en een schouwburg. Dit complex zou De Segbroeklaan in Bron: Haags gemeentearchief aansluiten bij het Gemeentemuseum en was gelegen tegenover voormalig landgoed Zorgvliet. Het werd nooit uitgevoerd zoals Dudok het tekende. Van het idee om een eiland met openbare functies en kantoren te creëren bleef de kern overeind, maar zonder de unieke samenhang tussen architectuur en ruimte die de rest van het plan kenmerkt. Dit plandeel is daarom geen onderdeel van het als wederopbouwkern geselecteerde gebied.

11 Bebouwing langs de Segbroeklaan.

12 12 De kernkwaliteiten In Kiezen voor Karakter, de rijksvisie op erfgoed en ruimte (2011), zijn drie fysieke kwaliteiten genoemd die in de kern beschrijven waarom dit wederopbouwgebied van nationale betekenis is: verbindingszone tussen Ockenburg en de Scheveningsebosje op een voormalige defensiestrook; opdeling in drie zones met een eigen karakter (wonen in laagbouw, wonen hoogbouw en gemengd wonen en werken); combinatie van wegenstructuur (parkway), water- en groenstructuur en monumentale bebouwing. Deze kwaliteiten zijn in dit gebiedsdocument nader geduid, uitgewerkt en waar nodig aangevuld. President Kennedylaan 1. Een contrasterend element met een feilloze inpassing Het stedenbouwkundig plan is opgezet volgens twee uitgangspunten, die op het eerste gezicht elkaar lijken tegen te spreken: invoeging en grondige herschepping. Het eerste punt is zichtbaar in een vanzelfsprekende, maar feilloze afronding van de omliggende stad. Een aantal voorbeelden: vrijwel alle dwarsstraten worden aangekondigd en begeleid door korte bouwblokken. De groene Valkenboskade heeft een beëindiging gekregen door twee woonblokken iets schuin te plaatsen, wat een mooi doorzicht biedt. Twee iets naar achter geplaatste bouwblokken langs de Sportlaan reageren op het Wielewaalplein en de Patrijslaan in de villawijk Vogelwijk. Tegelijkertijd staat dit wederopbouwgebied op zichzelf door zijn sterke, samenhangende structuur. Centraal staan de fraaie plantsoenstroken met waterpartijen, ingekaderd door hoge flatgebouwen die contrasteren met hun omgeving. Het groen vormt een pendant van de pleinruimten en groene routes in het centrum en maakt een unieke wandeling van een uur door het groen mogelijk. 2. Hechte samenhang tussen stedenbouw en architectuur De gehele zone is opgevat als een parkway een landschappelijk vormgegeven autoroute die het park Ockenburg met de Scheveningse Bosjes verbindt. De route heeft een ongekende samenhang tussen gebouwen en (groene) ruimte. De routebeleving is geoptimaliseerd door bochten in de weg met steeds wisselende perspectieven voor de automobilist ondersteund door een weloverwogen situering en groepering van bebouwing. De bebouwing bestaat overwegend uit clusters van flats. Overeenkomstig hun positie in het plan zijn ze iets terugliggend, haaks op de weg, evenwijdig als begeleidend front of schuin als coulissen op de lengterichting van het park geplaatst. Het ruimtelijk beeld is nergens rigide door de keuze voor een beperkte herhaling, bescheiden verdraaiingen van flats en bijzondere bebouwing in een zichtlijn of op hoekpunten (Het Tweede Vrijzinnig Christelijk Lyceum, het Rode Kruis Ziekenhuis). Naast de situering van de gebouwen wordt samenhang gevormd door een sterke architectonische vormverwantschap (kleur, detaillering, materiaalgebruik) en de inrichting van de openbare ruimte (met hagen, laanbeplanting, strakke gazons). Het beeld is op sommige plekken veranderd omdat het groen tot wasdom is gekomen en zichtlijnen zijn verdwenen. Sportlaan Segbroeklaan Wat zijn de ruimtelijke erfenissen uit het wederopbouwplan en welke kwaliteit geven ze momenteel aan de stad? Hierna volgen de vier kernkwaliteiten die bijdragen aan de beleefbaarheid van de wederopbouwkern Den Haag Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet. Meestal zijn ze nog herkenbaar, soms zijn ze vertroebeld, maar bieden ze juist bij toekomstige ingrepen aanknopingspunten. Een contrasterend element met een feilloze inpassing. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Siebe Swart Hechte samenhang tussen stedenbouw en architectuur: het concept van de parkway

13 13 3. Opdeling in zones met een eigen karakter Hoewel het gebied is opgezet als een doorgaande parkway zijn er drie zones te onderscheiden met elk een eigen karakter. Het deel van de Sportlaan tot aan het Verversingskanaal (in de tekening geel gemarkeerd) is opgezet als een ruime woonstraat in het groen. Het is het levendige parkway -deel waarbij wonen is ondergebracht in hoogbouw. Gemengd wonen en werken karakteriseert het middelste deel van het plan (in rood). De route vervolgt zich langs buitenplaats Zorgvliet, maar hier is zichtbaar dat de hogere dynamiek een aantal veranderingen in het beeld heeft veroorzaakt. Dit derde plandeel rondom buitenplaats Zorgvliet, maakt geen onderdeel uit van het geselecteerde gebied. De meest westelijke gebiedsdelen zijn nagenoeg nog in de oorspronkelijke staat, zowel in beeld als in functies. 4. Een familie van gebouwen De kwaliteit van dit wederopbouwgebied is in niet geringe mate te danken aan de architectuur. De ver doorgevoerde aanwijzingen van stedenbouwkundige Dudok en de precisie waarmee de architecten die vertaalden hebben geresulteerd in een gebied met een hoge architectonische kwaliteit. Zoals eerder benoemd zijn de woongebouwen geclusterd. Hoewel Dudok ruimte liet voor afzonderlijke architectuuruitingen kennen ze per groep een grote verwantschap in architectuur. De toepassing van een gele baksteen is het voornaamste bindend element. Verdere overeenkomsten zijn een sterke ritmiek en verticale of horizontale geleding van de gevels, een nadruk op de portieken door luifels en (vaak) kunstuitingen, het gebruik van betonnen kozijnen en lijsten en uitkragende dakranden. Opvallend zijn een tweetal grotere architectonische projecten die zorgen voor de architectonische en picturale accentuering van de stedenbouwkundige structuur: het Rode Kruisziekenhuis (J.M Luthmann, 1960) en het 2e VCL, nu Segbroekcollege (J.J.P. Oud, 1956). Conclusie De meeste uitgangspunten uit het wederopbouwplan werden gerealiseerd en bleken duurzaam, want de Atlantikwallzone Kijkduin-Zorgvliet is nog altijd een van de best bewaard gebleven voorbeelden van de wederopbouw. Op deze kaart zijn de kernwaarden van deze wederopbouwkern samengevat in één beeld. - het gebied is als vanzelfsprekend ingepast in de bestaande stad en vormt tegelijkertijd een zelfstandig vormgegeven element dat contrasteert met de omgeving; - het ontwerp is opgezet als een parkway, een landschappelijk vormgegeven route met een ongekende samenhang tussen gebouwen en (groene) ruimte; - opdeling in zones met elk een eigen karakter; - de gebouwen kennen een grote verwantschap in architectonische kenmerken en zijn van een hoge architectonische kwaliteit. Opdeling in zones met een eigen karakter Een familie van gebouwen

14 Bronnen: A. Blom (red.), Atlas van de Wederopbouw Nederland , Rotterdam K. Bosma (red.), Een geruisloze doorbraak, Rotterdam 1995, pp W.M. Dudok, Twee herbouwplannen voor s-gravenhage, Den Haag Colofon Gebiedsdocument Den Haag Samenstelling en tekst: SteenhuisMeurs Afbeeldingen: Alle afbeeldingen zijn afkomstig uit de beeldbank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, tenzij anders vermeld Tekeningen en kaartmateriaal: SteenhuisMeurs Coverfoto: gemeente Den Haag, Dick Valentijn Ontwerp: Tegenwind grafisch ontwerp Bij het tot stand komen van deze publicatie is zoveel mogelijk getracht toestemming te krijgen voor het beeldgebruik van de oorspronkelijk rechthebbenden of hun uitgevers. Indien een rechthebbende denkt aanspraak te kunnen maken op een beeld, dan kunt u contact opnemen met InfoDesk info@cultureelerfgoed.nl. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2016 De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed staat voor de bescherming van het roerende en onroerende erfgoed van nationaal belang. Met specialistische kennis stimuleert de dienst een goede zorg voor archeologie, monumenten, cultuurlandschap, beeldende kunst en kunstnijverheid. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Smallepad MG Amersfoort Postbus BP Amersfoort fax info@cultureelerfgoed.nl