Bomenbuurt Nijmegen Beschermd stadsbeeld Toelichting en Beeldatlas

Transcriptie

1 Bomenbuurt Nijmegen Beschermd stadsbeeld Toelichting en Beeldatlas in opdracht van: Gemeente Nijmegen Rein Geurtsen & partners bureau voor stadsontwerp maart 2006

2 colofon medewerkers Rein Geurtsen & partners: Rein Geurtsen Esther Stuijts Jacqueline Verhees Valerie Koppelle Anne Hoekstra Simone Bleumink gemeente Nijmegen: Hans Verheul architectuurhistoricus: Cyane Conijn

3 Bomenbuurt Nijmegen Beschermd stadsbeeld Toelichting en Beeldatlas maart 2006 Rein Geurtsen & partners bureau voor stadsontwerp Stationsplein 14 t stadsontwerp@reingeurtsen.nl 2611 BV Delft f in opdracht van: Gemeente Nijmegen

4 Straatnamenkaart Hengstdal met het beschermde stadsbeeld Bomenbuurt

5 inhoud inleiding 1 aanpak 1.1 voorafgaand onderzoek 1.2 methodiek 1.3 bronnen 2 Hengstdal in eerste oogopslag 3 de historische episodes van Hengstdal 3.1 historisch-morfologische context eind 19e eeuw 3.2 historisch-morfologische context 1878, het eerste uitbreidingsplan 3.3 historisch-morfologische context 1908; radiaalwegen en gordelwegen 3.4 eerste episode Hengstdal: de Spoorbuurt: tweede episode Hengstdal: het Algemeen Uitbreidingsplan Nijmegen van ir. Alphons Siebers en de bouw van de Bomenbuurt historische gegevens stedebouwkundig reveil samenhang tussen verkeersstructuur en groenstructuur het duo Ir. Alphons Siebers en ir. Piet Verhagen Hengstdal ruimtelijke analyse Bomenbuurt 4.1 stedebouwkundig concept en ruimtelijke compositie 4.2 openbare ruimte 4.3 architectonische middelen 5 resultaten/waardering 6 Beeldatlas methodiek Bomenbuurt Zuid stap 1 Bomenbuurt Zuid stap 2 Bomenbuurt Zuid stap 3 Bomenbuurt Noord stap 1 Bomenbuurt Noord stap 2 Bomenbuurt Noord stap Literatuurlijst Legenda stap 2 en 3 Bijlage: Bomenbuurt Nijmegen, beschermd stadsbeeld, overzicht gevelbeelden, juni

6 6 Bijzondere hoek aan de Acaciastraat, één van de beeldbepalende gebouwen van de Bomenbuurt, doordat het samen met de overkant van de straat zorgt voor een insnoering van de straat.

7 inleiding Het Beschermd Stadsbeeld Bomenbuurt betreft een gaaf bewaard gebleven, sterk samenhangend onderdeel van de wijk Hengstdal, gelegen in het stadsdeel Nijmegen-Oost. De Bomenbuurt bestaat uit twee complexen: één in de omgeving Pijnboomstraat-Lorkenstraat-Sparrestraat (noordzijde Hengstdalseweg) en één in de omgeving Hazelaarstraat-Elzenstraat-Meidoornstraat (zuidzijde Hengstdalseweg). Dit is de laatste bebouwing die in Hengstdal gerealiseerd is vóór de Tweede Wereldoorlog. Het College van B&W heeft op 11 september 2001 het advies van het Gelders Genootschap, om de Bomenbuurt aan te wijzen als beschermd stadsbeeld, overgenomen, waarna het even later werd bekrachtigd door de Gemeenteraad. Het Bureau Architectuur en Monumenten van de Afdeling Stadsontwikkeling heeft als taak om de procedure tot aanwijzing te concretiseren. Rein Geurtsen & Partners, bureau voor Stadsontwerp heeft de opdracht gekregen voor het samenstellen van de Stadsbeeldatlas Bomenbuurt. In de gemeentelijke Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit, die in 2004 is vastgesteld, wordt de cultuurhistorische waardebepaling van de Bomenbuurt overgenomen. In hoofdstuk 4 komt de ruimtelijke analyse van de Bomenbuurt aan de orde. In hoofdstuk 5 staat de waardering voortkomend uit de voorgaande ontrafeling van de rijke historische gelaagdheid van Hengstdal, centraal. Uit de analyses van de ontwerpen en hun achtergronden wordt duidelijk dat de cultuurhistorische waardering op grond van twee invalshoeken moet plaatsvinden: zowel op het niveau van de wijk als onderdeel van de stadsvorm van Nijmegen alsook op het niveau van de verschillende buurten. Hoofdstuk 6 bestaat uit de beeldatlas waarin het stappenplan en de methodiek voor de atlas wordt toegelicht, aangevuld met de uitwerking op basis van de gevelwanden van de buurt. leeswijzer Dit onderzoeksrapport bestaat uit vier hoofdonderdelen: In hoofdstuk 1 wordt de aanpak en methodiek uiteengezet die ten grondslag ligt aan de cultuurhistorische analyse. In hoofdstuk 2 en 3 komt de cultuurhistorische analyse aan bod. Deze analyse wordt gevoed door een inventarisatie van de stedebouwkundige opbouw en de ideeën die daaraan ten grondslag lagen. Het gaat om drie hoofdelementen: de gelaagdheid in de tijd, de ruimtelijke compositie en de ruimtelijke en functionele dragers van identiteit. Bomenbuurt Nijmegen 7 RG&P

8 Grens beschermd stadsbeeld Rijks monument Spoorbuurt Bomenbuurt Beschermde stadsbeelden in Hengstdal 8

9 aanpak voorafgaand onderzoek De redengevende beschrijving van deze beeldatlas is gebaseerd op het rapport Hengstdal Nijmegen, Wikken en Wegen in waardevolle wijken: de methode in praktijk, van mei 2004, DE LIJN en Rein Geurtsen en Partners (lit. 44). Het project Wikken en Wegen in waardevolle wijken beoogt een nieuwe werkwijze te introduceren, die bij het nadenken over de toekomst van buurten rekening houdt met de samenhang in waardering tussen cultuurhistorie, stedebouw en woningmarkt. Voor de wijk Hengstdal in Nijmegen, evenals voor het Philipsdorp in Eindhoven, is deze methode toegepast in een praktijktoets. De Gemeente Nijmegen en Standvast Wonen hebben opdracht gegeven deze praktijktoets uit te voeren. De Gemeenschap heeft haar medewer- geleverd. De resultaten vormen een inhoudelijke inbreng voor het toekomstige proces van geleidelijke wijkvernieuwing in Hengstdal. In de methode die voor het onderzoek Wikken en Wegen is ontwikkeld, wordt een groot belang toegekend aan de kennis over het auteurschap en het gedachtegoed van het stedebouwkundig ontwerp, als basis voor een cultuurhistorische waardering. Deze publicatie is niet de eerste waarin aandacht wordt besteed aan de cultuurhistorische waarden van de wijk Hengstdal. In 2001 heeft het Gelders Genootschap in opdracht van de Gemeente Nijmegen een onderzoek gedaan naar de vooroorlogse woonbuurten. De onderzoekers Drs. L.M.P. van Meijel en Drs. G.J.M. Derks (lit. 41) hebben daarbij de schijnwerpers ook op Hengstdal gericht. Voor de toekomst van de wijk is dit onderzoek van grote betekenis, omdat de onderzoekers hebben geadviseerd om enkele vooroorlogse gedeelten aan te wijzen als Van gemeentewege beschermde stadsbeelden. Dit betreft ten eerste de Spoorbuurt, inclusief een klein gedeelte ten noorden daarvan, en ten tweede de Bomenbuurt. 1.2 methodiek Het doel van de cultuurhistorische analyse is een zo compleet mogelijke verkenning van de waarden van het ruimtelijk erfgoed. Daarom zijn de elementen die bepalend zijn voor de betekenis van Hengstdal voor Nijmegen onderzocht. Deze betekenis speelt zich af op verschillende schaalniveaus. Van klein naar groot onderscheiden we: de architectuur van de afzonderlijke complexen de stedelijke ruimte van straten en pleinen en de inrichting van de openbare ruimte van de Bomenbuurt de ruimtelijke compositie van de Bomenbuurt In deze reeks van schaalniveaus is geen verschil in belangrijkheid aanwijsbaar. Essentieel is juist de samenhang tussen de schaalniveaus. Van plek tot plek zijn er wel verschillen aanwijsbaar in het aantal schaalniveaus dat aan de orde is. In sommige gevallen is er sprake van een uitermate gave en onbeschadigde samenhang tussen alle vier niveaus. Op andere plekken ontbreken één of meer schaalniveaus, of hebben er min of meer ingrijpende beschadigingen plaatsgevonden. De openbare ruimte kan bijvoorbeeld beschadigd zijn, doordat de buurt is aangepast aan het explosief gegroeide autobezit, zoals in de Bomenbuurt. Of de samenhang tussen de interne compositie van een buurt en de landschappelijke entourage daarvan kan zijn verdwenen, bijvoorbeeld door latere toevoegingen van bebouwing. 1.3 bronnen De beeldatlas vertrekt vanuit het bestaande onderzoeksmateriaal. Over Hengstdal en de historische ontwikkeling van Nijmegen is reeds veel materiaal aanwezig. De belangrijkste bronnen zijn: - de studie van Billy Gunterman naar 2000 jaar ruimtelijke ontwikkelingen van de stad Nijmegen - de studies van Tijs Tummers naar architectuur en stedebouw Bomenbuurt Nijmegen 9 RG&P

10 na de studie van L.M.P van Meijel en G.J.M. Derks over vooroorlogse woonbuurten in Nijmegen. - de studie Hengstdal Nijmegen, Wikken en Wegen in waardevolle wijken, de methode in de praktijk, van bureau DE LIJN en Rein Geurtsen & partners, bureau voor stadsontwerp, mei Over de stedebouwhistorische dimensie en met name de informatie over de rol van de ontwerpers van de stedebouwkundige plannen is doorgaans weinig gepubliceerd. Noch in de tijd van ontstaan van de stedebouwkundige plannen, noch in latere historische beschouwingen. Sinds jaar en dag speelt veel van het stedebouwkundige werk zich immers grotendeels af in de anonimiteit, als een weinig op de voorgrond onderdeel van de taak van de gemeentelijke overheid. De stedebouwkundige structuur krijgt vaak vorm in reeksen van overleg tussen overheid en private partijen, waarvan niet of nauwelijks verslaglegging heeft plaatsgevonden. Daarom is er voor onze rapportage Hengstdal Nijmegen, Wikken en Wegen in waardevolle wijken, de methode in de praktijk een aanvullende literatuurstudie gedaan. Een waardevolle bron is de reeks vaktijdschriften uit de periode 1920 tot 1950, waarin gepubliceerd is over de stedebouwkundige ontwikkeling van Nijmegen. Tevens heeft beperkt aanvullend archiefonderzoek plaatsgevonden in het Regionaal Archief Nijmegen, het Provinciaal Archief Arnhem, het archief van de Woningbouwstichting De Gemeenschap en het archief van A. Siebers in het Nederlands Architectuur Instituut. 10