Phoenix. Ribi drs. A. W. Rosenberg: Synagogale melodieënschat

Transcriptie

1 Synagogale melodieënschat In de aanloop tot de herfstmanoeuvres zoals we de periode vaak noemen die begint met Rosj Hasjana en wordt afgesloten met Simchat Tora, vragen wij ons af wat de functie is van de traditionele melodieën; ook de vraag wat traditioneel eigenlijk inhoudt, is interessant. Parasat Wajelech 3 oktober tisjri 5769 In de joodse wereld bestaat een grote verscheidenheid aan traditionele melodieën voor door de week, sjabbat, Jom Tov en de Hoge Feestdagen. De joodse muzikale traditie is even divers als die van de volkeren waartussen we leven. Voor inzicht in die verschillende tradities is het eigenlijk onmisbaar, te beschikken over geschreven muzikale bronnen, met notenschrift. Juist dit is voor de joodse muziek over het algemeen een probleem omdat het notenschrift voor joodse muziek pas betrekkelijk laat gebruikt wordt. Een uitzondering kunnen we maken voor de composities, met of zonder instrumentale begeleiding, die vanaf de Renaissance geschreven zijn in Italië en Amsterdam, voor de Portugese Joden. PORTUGEES-ISRAËLIEITSCHE GEMEENTE Phoenix In de 19 e eeuw beginnen in Duitsland en Frankrijk diverse chazzaniem hun melodieën op te schrijven, waarbij niet altijd het verschil tussen de echte traditionele muziek en de nieuwe composities duidelijk is. Een uitzondering vormt het werk van Baer, die zo veel mogelijk geprobeerd heeft de traditionele noesach van West Asjkenaz op te schrijven. Onder noesach moeten we verstaan een reeks traditionele melodiegroepen die met plaatselijke variaties, meestal zelfs van chazzan tot chazzan licht verschillend, maar wel herkenbaar als verwant. De eerste die getracht heeft een redelijk totaalbeeld te geven van de joodse liturgische muziek, is A.Z. Idelsohn. Hij publiceerde zijn meesterwerk onder de titel Hebräisch-orientalischer Melodienschatz (Leipzig ). In 10 banden werden de voornaamste muzikale tradities opgenomen van de grote families die op het gebied van synagogale gebruiken werden onderscheiden in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw. Steek van de Chazan. Foto: M. Dori

2 Synagogale melodieënschat (vervolg) De verscheidenheid in de joodse wereld is immens, ook op het gebied van synagogale gebruiken en melodieën. De ouderdom van de Portugese melodieën voor de diverse feestdagen is mij grotendeels onbekend; daarbij komt, dat sommige op al even onbekende momenten van elders gekomen in Amsterdam werden geaccepteerd. Hier ga ik daarom vooral uit van de Asjkenazische traditie, waarbij echter de conclusies gelijk blijven. Voor de Nederlandse Asjkenazische muzikale traditie is de 19 e eeuw het meest interessant omdat de meeste van onze vertrouwde melodieën uit die tijd stammen. Vaak is het vrijwel onmogelijk om onderscheid te maken tussen noesach, dus echt traditie, en composities, ook in Amsterdam en andere plaatsen in Nederland. Wat soms als typisch Amsterdams beschouwd wordt, is niet meer dan geschreven door de Duitse componist Lewandowski, zij het dat dit werk vaak ook op traditionele melodieën zal zijn gebaseerd. We moeten er rekening mee houden dat opeenvolgende chazzaniem meerdere melodieën componeerden voor bepaalde momenten in het joodse jaar; het fanatisme waarmee sommigen een bepaalde melodie als de enige originele willen doordrukken steunt niet op de werkelijkheid. Muziek brengt ons gemakkelijk in een bepaalde stemming: je hebt marsen, dansmuziek, treurmuziek en nog veel andere soorten. We moeten er ook rekening mee houden dat dezelfde muziek op diverse mensen een andere indruk maakt. juiste sfeer te komen, ons thuis te voelen in het bijzondere van deze dagen. Als de chazzan inzet op de juiste melodie, dan begint de dag voor ons door ons op het juiste been te zetten, de bijbehorende sfeer te creëren. Inkeer kent nu eenmaal een andere sfeer dan uitbundige feestelijkheid. Daarbij heeft de chazzan een eigen functie, waarvan hij zich terdege bewust moet zijn. Kal Nidree heeft een andere plaats in Snoge dan bijvoorbeeld de kedoesja op Simchat Tora. De oude naam voor de synagogale voorganger is sjeliach tsiboer, afgezant van de gemeenschap. Deze functionaris draagt als het ware de gebeden van de gemeenschap die hij vertegenwoordigt tot voor de stoel van de Almachtige; anderzijds spreekt hij de vaak zeer moeilijke teksten van de gebeden uit namens die sjoelbezoekers die dat zelf niet of onvoldoende kunnen. Daarom vertolkt hij enerzijds de gevoelens Vóór Rosj Hasjana beginnen we met het zeggen van selichot, met een eigen melodie. Voor iemand die vertrouwd is met de selichot brengt de speciale melodie van deze gebeden haar of hem onmiddellijk in de stemming van de aanloop naar de Hoge Feestdagen. Dat is de functie van dit soort tradities ten voeten uit: ons helpen in de Chazan Duque z l, PARASAT WAJELECH Page 2

3 Synagogale melodieënschat (vervolg) en emoties van de gemeenschap, terwijl hij tegelijkertijd probeert, de sjoelbezoekers als het ware bij de hand te nemen, mee naar die zelfde ontzagwekkende troon, in de gepaste sfeer. Een goede chazzan probeert zijn minjan te kennen en te begrijpen: naast de gewone, vaste snogeiros zijn er veel gelegenheidsbezoekers die op deze dagen komen. Wij hebben meestal ook te maken met mensen die uit diverse landen naar onze Snoge komen. Eigenlijk behoort de chazzan iedereen te raken, iedereen het Jom Tob gevoel te geven. Het gebruik van melodieën alleen omdat die op een bepaald moment moeten worden gebruikt, zonder dieper begrip of gevoel, schiet te kort. Dat geldt ook voor de manier waarop de melodieën in de dienst wordt gebruikt. Er zijn chazzaniem die de gebruikelijke melodieën vele malen hebben beluisterd en ze tijdens de dienst braaf ten gehore brengen. Zij hebben het niet begrepen. Anderzijds kan een goede voorganger een bepaalde traditionele, overbekende manier op zijn eigen manier interpreteren; zijn inspiratie met onverwachte kleine variaties kunnen ons soms net dat kleine stootje geven naar ons eigen gevoel. De teksten die wij in Snoge uitspreken, vormen de hoofdzaak; de melodie kan ons helpen om de tekst beter te begrijpen of in ieder geval aan te voelen, om onze ziel te leggen in het uitspreken van onze gebeden. Dit kost moeite van ons en daarbij kan en moet de chazzan ons helpen; daarbij komt een veel belangrijkere karaktertrek kijken dan muzikale bekwaamheid: is hij ook een baäl tefila, iemand die vanuit zijn diepste wezen voorgaat in de gebeden? Terug naar onze feestdagen: de snogeiros mogen van de voorganger verwachten, in de juiste sfeer gebracht te worden voor de speciale sfeer van de dag, om geholpen te worden om die dag in de juiste sfeer te vieren en op een of andere manier zelf aan de dienst deel te nemen. Het ongeïnspireerd voordragen van de gebeden, ook al gebeurt dat op de voor dat moment van die dag gepaste melodie, zouden we als het zou gebeuren - eigenlijk niet moeten nemen. We hebben vrijwel voor iedere feestdag een of meer bijzondere melodieën die we mogen en moeten koesteren; evenals gepaste kleding bijzondere gebeurtenissen meer en een specialere glans geeft, zo helpt ook onze synagogale muziek bij het scheppen van de bij de dag behorende bijzondere stemming. Het mag dan een bijkomend element zijn, voor velen is het een enorm hulpmiddel. Centraal staat echter de tekst van de gebeden en onze poging, die vanuit ons diepste wezen uit te spreken en te doorvoelen. Muziek heeft een belangrijk element van herkenning, een intro leidt ons naar het juiste lied; het blijft echter een middel en geen doel. Mogen de muzikale tradities en herinneringen ons ook dit jaar weer helpen om de feestdagen samen op de juiste manier te beleven, als verrijking en verdieping. Sjanim rabot - in gezondheid, vrede en voorspoed. Als het antwoord op deze vraag ja luidt, dan heeft het minjan geluk, dan heerst er de sfeer van Jom Tob. Dan hoeft niemand te klagen dat de man zijn traditie niet kent.

4 Mededelingen Video van viering 60 jaar Israël in Snoge - nu te zien en te horen op internet Op 28 april werd in Snoge Amsterdam de 60e verjaardag gevierd van de staat Israël. Het was een groot feest, in aanwezigheid van bijna 1000 gasten. Dayan Toledano heeft een toespraak gehouden, en ook Yona Metzger, de opperrabbijn van Israël. Chazan Israel Rand leidde de dienst, en werd begeleid door twee koren: het Amsterdams Synagogaal Koor en ons eigen Santo Serviço. En wat de meeste aanwezigen zich het best herinneren van die gedenkwaardige avond was de prachtige stem van Uriel Elburg - 12 jaar oud. De opnamen die toen werden gemaakt, in beeld en geluid, zijn nu beschikbaar op de website van het NIK. Als u beschikt over een redelijk snelle internetverbinding, klik dan hier. Bij een tragere verbinding klikt u hier. Automatische vertaling van en naar het Hebreeuws Op de vertaal-site van Google ( was het al enige tijd mogelijk om automatisch teksten te vertalen tussen verschillende talen, zoals tussen het Portugees en het Vietnamees. Maar het Hebreeuws ontbrak aan de lijst talen waaruit of waarnaar kan worden vertaald - tot deze week. Nu schrijf je aan de linker kant: Hallo, hoe gaat het met je?, je stelt de talen in als Nederlands en Hebreeuws, je klikt op de vertaalknop, en voilà - aan de rechter kant verschijnt מה שלומך?."שלום, Het werkt ook andersom. Bovendien is het mogelijk om hele internetpagina s automatisch te vertalen uit het Hebreeuws naar het Nederlands (of naar een andere taal). De kwaliteit van de vertaling is niet geweldig, maar de strekking is meestal wel duidelijk. Gaveta s Volgende week is het Kipoer, en het is prettig als je in Snoge op je eigen bankje kan zitten, met jouw gaveta (kastje). Maar waar staat die bank? In de loop van het jaar gebeurt het soms dat een bank verplaatst wordt. Bijvoorbeeld, bij een chatoena (een huwelijksinzegening) wordt de choepa (het huwelijksbaldakijn) voor de hechal (de Tora-kast) geplaatst. Om dat mogelijk te maken moeten vele banken worden verplaatst. Ook worden dan tijdelijk de banken uit het middenpad verwijderd, om ruim baan te maken voor chatan en kalla (bruidegom en bruid) en hun stoet. Het is dan heel goed mogelijk dat een bank na de plechtigheid niet op dezelfde plek staat als daarvoor. Als u, nog vóór Kipoer, wilt weten waar de bank met uw gaveta is, dan bent u welkom een dezer dagen langs te komen in Snoge om hem te traceren. Het College van Parnassim heeft het genoegen u uit te nodigen voor een uitgebreide kidoesj op Saba Beresjiet (25 oktober) in Snoge Amstelveen, na afloop van de ochtenddienst, ter gelegenheid van het vertrek van de familie Sjalom Fatal naar Israël.

5 De verjaardagen van de afgelopen week PORTUGEES-ISRAËLIEITSCHE GEMEENTE Mr. Visserplein RD Amsterdam p.i.g@esnoga.nl Tel. +31-(0) Fax +31-(0) Website: Mevr. Marie Wijnperle-Morpurgo (Amsterdam) Dhr. Leo Stuiver (Amstelveen) Dhr. Asser Kriger (Amsterdam) Mevr. J. Goossens-Dias Santilhano (Diemen) Mevr. Sima Ben Joseph-Boostenay (Amsterdam) Mevr. Marcia Goudsmit-Serphos (Amstelveen) Mevr. Jannetje Tahan-Ter Punt (Amstelveen) Dhr. Yigal Pinto (Amstelveen) Dhr. Assaf Eli (Amsterdam) Mevr. Chaja Enakar (Manchester) Levi Pappie (Amstelveen) Gil Samama (Amstelveen) Yasmin Lobatto (Amsterdam) De PIG wenst al haar jarige leden van harte mazaal tob! Dayan Toledano bevindt zich volgende week in Nederland. Tijden van de dienst Dag en datum Dienst Snoge Amsterdam Snoge Amstelveen Vrijdag 3 oktober Mincha en ngarbit 18:55 uur 18:55 uur Saba 4 oktober Selichot en sjachriet 9:00 uur 9:00 uur Mincha 18:30 uur 18:30 uur Ngarbit 19:54 uur 19:54 uur Zondag 5 oktober Selichot en sjachriet 8:00 uur Woensdag 8 oktober Zemirot, sjachriet 6:15 uur Mincha 14:00 uur Sjemang Kolie 18:35 uur Kal Nidre 18:40 uur Donderdag 9 oktober Zemirot 8:30 uur Sjachriet 9:30 uur Moesaf 13:15 uur Mincha 16:15 uur Nengiela 18:15 uur Ngarbit 18:43 uur