Hetgeen gij als Uw levenswerk acht Jan Eisenloeffel s kroon voor electrisch licht met optocht in venster .

Transcriptie

1 Hetgeen gij als Uw levenswerk acht Jan Eisenloeffel s kroon voor electrisch licht met optocht in venster . Werkstuk ter afsluiting van de propedeusewerkgroep, deeltijd Collegejaar Hendrik Haafkens -

2 Hetgeen gij als Uw levenswerk acht Jan Eisenloeffel s kroon voor electrisch licht met optocht in venster . Werkstuk ter afsluiting van de propedeusewerkgroep, deeltijd Collegejaar André Koch Hilversum, 28 April

3 Inhoudsopgave Omslag Titelpagina 1 Inhoudsopgave 2 Inleiding 3 Jan (Wilburt) Eisenloeffel 4 A.J.M. Goudriaan en J.W. Eisenloeffel 7 De vormgeving van de kroon 10 Iconografie van de optocht 12 Conclusie 16 Bijlagen I Technische bijlagen 17 II Brief van J.W.Eisenloeffel aan A.J.M. Goudriaan III Biografie in jaartallen 20 Afbeeldingen 23 Literatuur 29 2

4 Inleiding Tijdens de culturele manifestatie Rotterdam in het Interbellum viel mijn oog op de kroon voor elektrisch licht van J.W.Eisenloeffel( ). Dit zware en imposante werk valt op door zowel de grootte als door de vorm. Eisenloeffel heeft tijdens het Interbellum deze kroon vervaardigd voor de scheepsmagnaat A.J.M.Goudriaan( ) die tijdens deze periode zijn mecenas was. De kroon neemt een zeer belangrijke plaats in in het oeuvre van Jan (Wilburt) Eisenloeffel. Over de opdracht is veel informatie bewaard gebleven in de vorm van de briefwisseling tussen Eisenloeffel en Goudriaan. Het is niet alleen het duurste werk wat hij heeft vervaardigd maar het is tevens het enige met figuratieve uitbeeldingen met een klassiek iconografisch thema. Voor dit werkstuk heb ik net als alle deelnemers aan de propedeuse werkgroep een bezoek aan het Rijksbureau voor Kunsthistorische documentatie gebracht. Aan de hand van deze basisinformatie heb ik verschillende goede bronnen gevonden waarin veel informatie over de kroon stond. Het is opvallend dat er weinig onderzoek is gedaan naar de betekenis van de verschillende uitbeeldingen op de kroon. De serie die zowel de naam De optocht als de vier jaargetijden krijgt lijkt op het eerste gezicht een cliché onderwerp in een tijd waarin symboliseerde uitbeeldingen een sterke ontwikkeling doormaken. Eisenloeffel licht het een en ander toe in een van zijn brieven aan Goudriaan maar laat in zijn uitleg grote hiaten. De vraag blijft dan ook Wat is de betekenis van de verschillende uitbeeldingen op het bandfries van de lamp? In dit werkstuk zal ik als eerste beknopt het leven van Jan Eisenloeffel bespreken hierbij komt de briefwisseling tussen Eisenloeffel en Goudriaan aan bod. Het tweede gedeelte behandelt de wijze waarop de kroon is vervaardigd. Het laatste hoofdstuk wordt gevormd door een uitgebreide behandeling van de iconografie van het figuratieve bandfries in de kroon. 3

5 Jan (Johannes Wilburt) Eisenloeffel ( ) Jan Eisenloeffel groeit op in Amsterdam. Als zijn vader overlijdt wordt Ferdinand Willem Hoeker zijn voogd. Op het bedrijf van de familie Hoeker leert de jonge Eisenloeffel tekenen. Ook maakt hij grondig kennis met alle aspecten van edelsmeedkunst. De firma Hoeker is lange tijd een van de belangrijkste zilverbedrijven van Amsterdam. 1 Hoeker is zeer geïnteresseerd in artistieke vernieuwingen in de kunstnijverheid en stimuleert de jonge Eisenloeffel. Hij blijft doortekenen en behaalt zijn akte Middelbaar Teekenen aan de Rijks Normaalschool voor Tekenonderwijzers in Amsterdam. 2 In 1898 maakt hij een reis naar St. Petersburg in Rusland. Hij gaat er werken bij verschillende edelsmeedwerkplaatsen waaronder het beroemde Fabergé. In de musea van St. Petersburg en Moskou is in die tijd veel aandacht voor traditionele Russische kunst waaronder vele topstukken in 3. Deze kennismaking met de Russische- en Oosterse kunst in deze musea zal een blijvende invloed uitoefenen op zijn vormtaal en decoraties. Niet alleen op het werkvlak is het bezoek belangrijk geweest voor Eisenloeffel. Hij ervaart in Rusland sociale ongelijkheid en leert de nieuwe socialistische leer te waarderen die dan in Nederland ook sterk in opkomst is. 4 Terug in Amsterdam gaat hij weer aan de slag bij Hoeker waar hij vanaf 1899 zilver- en werk naar eigen ontwerp gaat vervaardigen. Eisenloeffel ontwikkelt in deze jaren zijn sterk sociaal bewustzijn, wat de vorm van zijn werk gaat beïnvloeden. In lijn met de ontwikkeling die werd ingezet door John Ruskin( ), William Morris( ) en Water Crane( ) is hij tegen het uitbuiten en domhouden van de arbeiders. De ambachtsman moet economisch en daardoor geestelijk onafhankelijk worden 5 door de vervaardiging van goedkope maar mooie en goed vormgegeven (dagelijkse)voorwerpen kan de arbeider worden opgevoed. In 1896 richt Willem Hoeker de ceramiekwerkplaats Amstelhoek op. Deze wordt later uitgebreid met een afdeling edelsmeedwerk en een afdeling meubels. In 1900 richt hij tevens samen met H.P. Berlage de coöperatieve woninginrichtingfirma t Binnenhuis op. Eisenloeffel wordt sterk gestimuleerd door en betrokken bij al deze activiteiten. Willem Hoeker heeft echter minder zakelijk dan kunstzinnig inzicht en Amstelhoek gaat al eind 1903 failliet. Ook is de (financiële)opzet van t Binnenhuis voor verschillende kunstenaars niet acceptabel. Na 1 Jan Daniel van Dam, Allaard Hidding, Amstelhoek , Leewarden. 1986, H.Warlich, Jan Eisenloeffel, Kunst en handwerk 60(1909/ 10), 242. De hier verstrekte gegevens zijn volgens de auteur hem door Eisenloeffel zelf verstrekt. 3 Zie bijvoorbeeld: Anne Odom, Russian Enabels, Kievan Rus to Fabergé. Batimore etc Van Dag tot Dag Kunst in het Gooi, Algemeen Handelsblad 13 april H.P. Berlage, Over stijl en bouw- en meubelkunst, Amsterdam 1904,

6 onenigheid met Willem Hoeker verlaat Eisenloeffel in 1902 t Binnenhuis. Hij richt samen met Willem Penaat in Amsterdam een eigen verkoop firma op: De Woning. In de loop van 1907 krijgt Eisenloeffel het aanbod om in München te komen werken bij de Vereingte Werkstätten. Zijn werk is Duitsland al vrij bekend en hij ziet deze kans om het nu werkelijk industrieel te gaan vervaardigen. Deze onderneming mondt uit in een volledige desillusie. Hij vindt de werkdruk te hoog en kan niet omgaan met de bedrijfscultuur tevens hij ziet geen goede mogelijkheden om het ideaal kunst en industrie te verenigen, te verwezenlijken. De desillusie van München zorgt voor een artistieke ommezwaai. Eisenloeffel breekt met zijn eigen idealistische werk. De combinatie kunst en industrie worden door hem onverenigbaar verklaard en hij wil niet meer op dezelfde manier doorwerken. Hij gaat zich ontwikkelen als autonoom kunstenaar en maakt rijk gedecoreerde stukken voor individuele opdrachtgevers. Deze ommezwaai stelt hem voor een nieuwe uitdaging. Zijn wil om autonoom kunstenaar te worden dwingt hem om een nieuwe vormtaal te ontwikkelen en gebruik te maken van nieuwe technieken. Hij volgt van 1912 tot 1919 lessen in figuur- en naakttekenen aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam 6 en lessen in de klas van de Weense kunstnijverheidschool in In Wenen leert hij de ingewikkelde venster of Pliquea-jour techniek 7. Eisenloeffel moet al veel over de mogelijkheden van het venster geweten hebben na zijn bezoek aan Rusland 8. De techniek is echter zo arbeidsintensief dat het niet in zijn ideologische kader paste. Door het vervallen van dit kader kan Eisenloeffel eindelijk doen wat hij wil: vrij kunstenaar zijn! In 1914 richt hij de firma N.V. Jan Eisenloeffel s Kunstnijverheid op 9. Hier werkt hij met verschillende assistenten aan een grote verscheidenheid aan opdrachten die lopen van volledige interieurinrichtingen tot kleine unica als de Theo Mann Bouwmeester ring. 10 In 1918 maakt hij kennis met A.J.M. Goudriaan( ) een scheepsmagnaat te Rotterdam voor wie hij tussen een groot aantal opdrachten vervaardigt. Tussen 1918 en 1923 werkt hij aan een opdracht die volgens Eisenloeffel zelf de kroon op zijn werk als vrij kunstnaar zal worden 11. Het gaat hierbij om de grote lichtkroon met venster . 6 Hij was ingeschreven voor de cursussen , , , en ; mededeling van de bibliotheek Rijksacademie van Beeldende Kunsten, Amsterdam 7 E. Speel, Dictionary of Enamelling, Aldershot, 1998, De firma van Pavel Ovchinnikov is een voorbeeld van een in Plique-a-jour gespecialiseerd bedrijf (zie bijlagen) 9 Naamloze venootschappen, bijvoegsel tot de Nederlandsche Staatscourant, 27 aug no. 200, Gift van de stad Amsterdam aan deze actrice voor haar veertigjarig toneeljubileum. 11 Brief van Goudriaan aan Eisenloeffel gedateerd , Coll. Museum Boijmans van Beuningen. 5

7 Tijdens de jaren 1918 tot 1928 werkt hij bijna alléén voor Goudriaan die daardoor de rol van een soort mecenas aanneemt. 12 Na de periode Goudriaan blijft hij werken aan unica maar hij blijft ook zijn oude werk 13 produceren heel af en toe maakt hij nog ontwerpen voor de industrie zoals het zeer uitgebreide verzilverde bestek voor de firma Gero. Tijdens de oorlog moet hij zich beperken tot kleiner werk en na de oorlog vervaardigt hij voor zowel private als burgerlijke instanties nog opdrachten. Op zijn tachtigste verjaardag wordt hij in het Stedelijk museum gehuldigd en een jaar later sterft hij te Amsterdam. Terecht concludeert A. Krekel- Aalberse in het boek Jan Eisenloeffel dat zijn werk rond 1900 in Nederland een uniek karakter heeft. Ik denk dat de eenvoudige strakke vormen met onopvallende geometrische ornamenten naadloos aansluiten bij de ontwikkelingen in bijvoorbeeld de architectuur van H.P. Berlage. Het laten zien van constructie elementen en de schoonheid van het materiaal voor zichzelf laten spreken zijn kenmerken die toonaangevend worden. Dit wil echter niet zeggen dat zijn latere werk van mindere waarde is. Het gaat hier immers om het werk van bijna twee verschillende persoonlijkheden. De eerste die werkte volgens een strak ideologisch korset. De tweede een bevrijd man 14 die zijn werkelijke kunstzinnige aard toont. Het latere werk dat veel overeenkomsten heeft met de internationale luxestijl die art deco kenmerkt valt onder een andere noemer. Deze kunstwerken voegen net als zijn vroege werk veel waarde toe aan de Nederlandsche kunstnijverheid uit het Interbellum. 12 F. Scholten, "Iemand als U". Brieven tussen Jan Eisenloeffel en A.J.M.Goudriaan ,Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek dl. 39 (1989), Haarlem 1989, Eisenloeffel refereert later zelf op deze wijze aan het werk dat hij voor 1914 heeft vervaardigd. 14 A.H.B., Jan Eisenloeffel, Bouwkundig Weekblad 28. Jg.(1908), 1030; H.T.Karsten, Jan Eisenloeffel, Bouwkundig weekblad 29. Jg. (1909), 141 (overgenomen uit de Groene Amsterdammer van 14 maart 1909). 6

8 A.J.M. Goudriaan en J.W. Eisenloeffel A.J.M. Goudriaan is zoals vermeld tussen 1918 en 1928 de belangrijkste opdrachtgever van Eisenloeffel. Van deze samenwerking getuigen een 140 tal brieven, rekeningen en telegrammen. De brieven vertellen een interessant verhaal over de kunstenaar en opdrachtgever 15. Het grootste gedeelte van de brieven gaat over de financiële afwikkeling van de opdrachten maar zij vertellen niettemin een hoop over de beide markante persoonlijkheden. Een bijzonder groot gedeelte van de briefwisseling gaat over de grote kroon geciseleerd, doorschijnend geëmailleerd met optocht jaargetijden 16. Al in 1918 komt de kroon voor in de briefwisseling, het gaat dan nog om een kroon met optocht voor fl. 4500,-. Eisenloeffel krijgt waarschijnlijk tijdens het werken of ontwerpen aan de kroon het idee iets speciaals te scheppen. Hij schrijft in een brief een voorstel voor verandering van het ontwerp: wil ik het technisch en artistiek geslaagd achten, zal het (het fries van venster ) alleen kunnen passen in een geheel andere lamp van veel grotere en rijkere structuur en montering. Hierbij geeft hij al aan dat de venster uitbeeldingen de basis vormen van het ontwerp van de kroon en word de kroon als het ware ondergeschikt aan het fries van venster . Jaren verstrijken en de plannen voor het stuk blijven door ontwikkelen. De studiereis naar de Kunstgewerbeschule in Wenen heeft zeker invloed gehad op de totstandkoming van de kroon. In Wenen leert hij veel over de mogelijkheden van venster . Het is een ingewikkeld en tijdrovend procédé dat hij toch graag op grotere schaal wil gaan gebruiken. In het Maandblad voor Beeldende Kunst I uit 1924 schrijft hij over zijn kennismaking met de techniek De maanden op de -klasse doorgebracht, tusschen dat vroolijke en geestige volkje, waren niet alleen vruchtbaar maar bijzonder aangenaam. Ik had evenwel van het begin af meer lust om grootere dingen te maken dan waartoe men daar in staat was. Toen ik dat hier op mijn werkplaats probeerde mislukte het steeds. Toch zijn wij er eindelijk in geslaagd [ ]. 17 Eisenloeffel gebruikt de vrijheid die hij krijgt van zijn opdrachtgever door zelf veranderingen en uitbreidingen van het ontwerp door te voeren. Het geduld van Goudriaan wordt danig op de proef gesteld en hij wil op een gegeven moment op bezoek komen. Eisenloeffel wimpelt hem echter af: ik zou het jammer zou vinden als U het werk half of driekwart gereed ziet. Zoo n niet afgewerkt ding ziet er altijd ongenoegelijk uit en het geeft geen idee van hetgeen het worden moet. Als het werk uiteindelijk wordt geïnstalleerd is de vraagprijs van Eisenloeffel fl ,55-. Goudriaan is helemaal niet van plan deze som te betalen en stelt hem uiteindelijk 15 Scholten 1989, Rekening van Eisenloeffel voor Goudriaan, Coll. Museum Boijmans van Beuningen. 17 J.W. Eisenloeffel, , Maandblad voor beeldende kunsten 1 (1924),

9 een prijs voor van fl ,- Eisenloeffel probeert hem over te halen meer te betalen en werkt op verzoek van Goudriaan de verschillende kostenposten uit. Deze afrekeningen geven direct een goed beeld hoe arbeidsintensief het werk is geweest. Er is spraken van een nogal diverse verzameling van onderdelen: 500 nokjes, 1500 uur zaagwerk aan de frames, 600 losse stukje zaagwerk, 2000 uur leren, 300 kastjes voor het venster , etc, etc. hij sluit de brief met 't Is jammer dat wij u niet eens kunnen toonen aan een stuk werk hoe langzaam 't gaat wil 't goed worden. U zou daarvoor evenwel een paar uur op de werkplaats kunnen zijn en weet ik niet of u daarvoor tijd en lust hebt. [...] Ik hoop dat ik u met deze inlichtingen bevredigd hebt en dat u zich met de hooge rekening kunt vereenigen. 18 Goudriaan blijft echter weigeren de hoge prijs te betalen. Pas na bemiddeling van W.H. Gispen van de Kring (Rotterdam) komen beide partijen een prijs van fl ,- overeen. Eisenloeffel is teleurgesteld maar gaat akkoord. De lichtkroon is letterlijk de kroon op zijn werk als autonoom kunstenaar. Het is een van de weinige werken waarover hij zelf graag publiceert en aan refereert, hij wilde het stuk ook graag tentoonstellen tijdens de tentoonstelling 'Exposition International des Arts Décoratifs & Industriels Modernes' te Parijs in 1925 maar hij krijgt hiervoor de verzekering niet rond. Eisenloeffel zelf ziet deze lamp als zijn belangrijkste werk, nog jaren na het einde van de samenwerking met Goudriaan schrijft hij in een brief aan mevrouw Goudriaan hoe hij met goede gevoelens terugdenkt aan de periode van samenwerking. Wederom refereert hij aan de kroon die hij voor Goudriaan maakte: [ ] Terwijl ik in lange, rustige uren bezig was met kleurmengen, opleggen en branden kwam mij de vanzelfsprekendheid weer de tijd voor den geest toen ik dat zelfde werk deed, jaren geleden, voor de grote kroon die ik voor u maakte [ ] Ik werd vervuld van dankbaarheid dat u mij in de gelegenheid gesteld had dat groote werk te doen en ik kon niet nalaten een goed geslaagde proef voor u in orde te maken. In deze benarde tijden is het zaak alle goede intentie s te volgen, ik zend u dus hierbij het bewuste plaatje als blijk van mijn groote erkentelijkheid voor de mogelijkheid die u mij gaf een van mijn belangrijkste werken te maken. 19 De samenwerking met Goudriaan loopt op een gegeven moment af. Wat hiervoor de reden is, is niet duidelijk aan te wijzen maar de perikelen rondom de kroon zullen hieraan hebben bijgedragen. Goudriaan bestelt alleen nog maar onder hele strikte voorwaarden met vooruitbetaalde bedragen en gespecificeerde data van inlevering. Het is jammer dat vooral Goudriaan zeer zakelijk is in de briefwisseling. Daarom zullen we nooit weten hoe de 18 Brief van Eisenloeffel aan mevr. Goudriaan gedateerd , Coll. Museum Boijmans van Beuningen. 19 Brief van Eisenloeffel aan mevr. Goudriaan gedateerd , Coll. Museum Boijmans van Beuningen. 8

10 verstandhouding tussen beide mensen is geweest en of Goudriaan invloed heeft gehad in de manier waarop de lamp tot stand gekomen is. De vormgeving van de kroon De grote kroon geciseleerd 20, doorschijnend geëmailleerd met optocht jaargetijden. De lamp en haar figuratieve fries is zoals gezegd een uniek en opvallend werk in het oeuvre van Jan Eisenloeffel. De lamp is pagodevormig en vervaardigd in gebronsd Tombak koper. De hoogte is ongeveer 130cm en de grootste diameter 80cm (afb. 3). De kroon heeft een opvallend harmonische geleding en is op te delen in 3 stukken: het bevestigingsgedeelte, de hoofdvorm en de lampenkap. De verticale geleding wordt gedicteerd door de vormgeving van het fries. D.w.z. dat omdat het venster 21 fries in 12 plaatjes is verdeeld bestaat de horizontale geleding eveneens uit 12 lijnen(afb. 12). De hoofdvorm is ruwweg in 12 etages te verdelen waarbij een 8 tal kettingen het bevestigingsstuk verbindt met de hoofdvorm. Deze hoofdvorm wordt afgesloten door de afgeplatte halve bolvorm van de lampenkap van zijde. Het bevestigingsgedeelte is net als de rest van de lamp vervaardigd in gebronsd roodkoper. De getrapte vorm neemt naar beneden af in diameter en word afgesloten met een halve bol in venster 22. De hoofdvorm is vervaardigd in gezaagde etages. Deze zijn uitvoerig gedecoreerd met geometrisch ciseleerwerk en allerlei nokjes en pinakeltjes. Deze nokjes leggen constant de nadruk op de geleding. De hoofdvorm wordt afgesloten door het venster fries wat zoals gezegd uit 12 plaatjes bestaat waarbij ook hier de 12 nokjes de geleding benadrukken(afb. 4). De lampenkap is gemaakt van een vierdelig metalen raamwerk dat aansluit bij verdeling in het venster fries van de hoofdvorm. De kap is bekleed met zijde en word aan de onderzijde eveneens afgesloten met venster plaatje. Ook dit gedeelte is uitvoerig gedecoreerd met nokjes en kralen waarbij de vier prachtige geciseleerde grote nokken opvallen. Jan Eisenloeffel's werk wordt gekenmerkt door een goed gevoel voor proporties. Dit gevoel voor verhoudingen en proporties schrijft Eisenloeffel toe aan de leer van K.P.C. de Bazel. De Bazel was net als Eisenloeffel betrokken bij t Binnenhuis en zij hebben elkaar vaak ontmoet. In een necrologie van De Bazel uit 1924 verwoordt hij dit als volgt: [ ] een groot deel van mijn 20 In de bijlagen is een technische toelichting van de term ciseleren ingevoegd. 21 In de bijlagen is een technische toelichting van de term venster ingevoegd. 22 In het bevestigingsgedeelte is een lamp gemonteerd die het venster van binnenuit belicht. 9

11 werk is gesteund en gesterkt door de logica en klaarheid van dezen wijzen kunstenaar die daarvoor steeds echte belangstelling had. Onvergetelijk is mij de tocht die ik voor 20 á 25 jaar met hem maakte over de hei van Bussum en Naarden, waar hij mij zijn eerste huisjes liet zien. Hij gaf mij een grondige uitleg van zijn werk, toonde aan dat iedere verhouding in harmonie was met het geheel, iedere lijn logisch bepaalt. Hij leidde mij toen in de leer der harmonie, het werken met een systeem, iets waarvan ik tot dien tijd geen idee had. 23 Waarom Eisenloeffel heeft gekozen voor een Oosterse vorm als de pagode blijft onduidelijk. Hij sluit zich hier mee aan bij de mode van de tijd. Eisenloeffel moet door zijn vele reizen en zijn regelmatige verschijnen op tentoonstellingen en congressen heel goed op de hoogte zijn geweest van de laatste trends. Het is ook niet de eerste keer dat hij een oosterse vorm gebruikt, de vorm van de beroemde theepot uit het theeservies uit 1903(afb. 11) is bijvoorbeeld gebaseerd op een Japanse wijnschenker. Veel kunstnijverheid uit de jaren twintig 24 wordt ook wel art deco genoemd. Art deco heeft over-all de volgende kenmerken: veelkleurigheid, forse vormen, geometrisch/kubistische invloed, luxe door gebruik van kostbare materialen, Oosterse en Afrikaanse invloeden. 25 Het latere werk van Jan Eisenloeffel sluit hier bij aan. 26 Er is beweerd dat de rol van Jan Eisenloeffel als avant-garde kunstenaar is uitgespeeld als hij zich gaat toeleggen op het ambachtelijk vervaardigen van unica in deze stijl. 27 Deze bewering gaat alleen uit van het feit dat een kunstenaar niet rigoureus van opvattingen of idealisme mag veranderen. Hij gaat zich toeleggen op deze manier van vormgeving omdat hij het ideaal van de vervaardiging van kunstnijverheid voor het grote volk niet op zijn manier kan verwezenlijken. Hij maakt een bewonderenswaardige artistieke omslag, leert nieuwe technieken en vormen te beheersen en neemt wel degelijk een leidende rol in een heel andere stilistische stroming. 23 Eisenloeffel, in: Karel Petrus Cornelis de Bazel XIV Februari 1869 XXVIII November 1923, z.p. speciale uitgave van V.A.N.K. (1924), p red. Prof.Dr.H.L.C. Jaffé, Kunstnijverheid in de jaren twintig, z.p M.H. Groot, College 14: ambachtelijke luxe en industriële zakelijkheid ( ), 2001, p red. T.M. Eliëns, M. Groot, F. Ledelmeijer, Kunstnijverheid in Nederland , Bussum, 1997, p zoals wordt beweerd door Scholten, 1989, p

12 De iconografie van De optocht met de vier jaargetijden. Eisenloeffel maakt zoals gezegd een artistieke ommezwaai van socialistische vooruitstrevende (industriële) vormgever naar een klassieke ambachtsman. Zijn oude werk was wel voorzien van decoraties maar altijd op een sobere maar smaakvolle wijze. Figuratieve elementen komen hierin niet voor. In zijn nieuwe werk gaat hij hiervan langzamerhand wel gebruik maken. Het hoogtepunt van zijn gebruik van figuratieve elementen wordt bereikt in de kroon die het onderwerp van dit werkstuk is. Eisenloeffel probeert in zijn nieuwe werk te bewijzen dat de kunstnijverheid niet ondergeschikt is aan de beeldende kunsten. Om een werkelijk kunstzinnig hoogtepunt te kunnen maken kijkt hij zowel naar voorbeelden uit het verleden als naar het heden. Hij selecteert zorgvuldig een thema met zowel een klassieke als een moderne beeldtraditie, en kiest de vier jaargetijden. Het gebruik van het thema de vier jaargetijden in de kunst komt tot grote bloei in de renaissance. De populariteit komt voort uit het gebruik ervan door Ovidius in zijn 10 de boek Metamophosen 28. Ovidius vergelijkt de vier jaargetijden met de levensloop van de mens; de lente staat voor de kindheid, de zomer voor de jeugd, de herfst voor volwassenheid en de winter voor ouderdom. De renaissance staat ook symbool voor de periode waarin er grote waardering voor kunstnijverheid komt. Cellini maakt bijvoorbeeld zijn beroemde zoutvat voor Frans de Eerste (afb. 10) een onovertroffen hoogtepunt in edelsmeedkunst. Eisenloeffel noemt Cellini vaak in zijn brieven 29, hij is het symbool voor de kunstnijverheid kunstenaars. Ook is Cellini de eerste die het venster beschrijft in zijn traktaten. Eisenloeffel moet eveneens bezeten zijn geraakt met het idee een kunstwerk te vervaardigen dat zijn weerga niet kent in de edelsmeedkunst. 30 De vier jaargetijden zijn zoals gezegd een veelgebruikt thema, Frits Scholten noemt de iconografie van de kroon zowel clichématig als weinig oorspronkelijk. Toch zijn er duidelijk vernieuwingen in het gebruik van het thema aanwijsbaar. De clichématige uitbeeldingswijze is door Cesare Ripa op de volgende wijze berijmd: Vrou Venus in de lent met bloemkes sich verheugt, en Ceres heeft t granen des Somers hare vreugt, de herfst u Bacche wijn in volle kroesen giet, De winter hart en Strengh, den winden geeft gebiet C. Ripa, Iconologia of uitbeeldinghe des verstands, Soest Brief van Eisenloeffel aan Goudriaan gedateerd , Coll. Museum Boijmans van Beuningen. 30 Krekel-Aalberse, e. Raassen-Kruimel, Jan Eisenloeffel [1996], C. Ripa 1971,

13 In dit rijm wordt de andere zijde van de beeldtraditie rondom de vier jaargetijden toegelicht namelijk de landbouw en het gedrag van de natuur tijdens de vier jaargetijden. Zelfs in Pompeï zijn schilderingen aangetroffen waarin de vier jaargetijden op deze wijze zijn uitgebeeld. James Hall zegt in zijn iconografisch handboek het volgende: de lente wordt uitgebeeld als een jonge vrouw met bloemen (vaak nog met spade of schoffel als attribuut), de zomer als een vrouw met een zeis of sikkel met korenaren of een korenschoof. De herfst met druiven en wingerd bladeren, de winter dik gekleed. 32 Verder worden de vier jaargetijden vaak gebruikt in combinatie met de 12 maanden, de 12 symbolen uit de dierenriem, de vier elementen, de vier temperamenten en windstreken en zoals gezegd de 3 tot 12 levensfasen. Eisenloeffel licht zijn gebruik van het thema uitvoerig toe in een brief aan de heer en mevrouw Goudriaan (zie bijlagen). In het volgende gedeelte worden de uitbeeldingen van het fries stap voor stap besproken (afb. 8). Als eerste zegt Eisenloeffel het thema zo verwerkt te hebben dat het de 2 oerdriften van de mens uitbeeldt. De eerste oerdrift is: de zorg voor zichzelf, en de zorg van de mens voor de mens de tweede oerdrift: de zorg voor het in stand houden der soort. Hij verdeelt elk jaargetijden de twee delen waarin deze twee oerdriften worden uitgebeeld met in het midden een samenvattend symbool voor het jaargetijde. 33 Voor de uitbeelding van eerste oerdrift, de zorg voor zichzelf en de zorg van de mens voor de mens gebruikt Eisenloeffel: de landbouw en jacht. De landbouw en de jacht zijn dus de beeldelementen uit de oude beeldtraditie. Voor de tweede oerdrift de zorg voor het instandhouden van de soort gebruikt Eisenloeffel: het liefdesleven en geestesleven. Met de toevoeging van liefdes en geestesleven sluit Eisenloeffel zichzelf aan bij de nieuwe beeldtraditie van het symbolisme. Scholten verwijst in zijn stuk naar inhoudelijke overeenkomsten met de schilderingen van J. Thorn Prikker ( ) over de leeftijden van de mens in het Kaiser Wilhelm Museum in Krefeld. Deze vergelijking gaat echter maar ten dele op. Eisenloeffel gaat veel verder in de uitwerking van het thema, ook gebruikt hij hele andere symbolen. Waar Thorn Prikker maar op één a twee punten de oude beeldtraditie aanhaalt 34 doet Eisenloeffel dat bij elk jaargetijde, daarbij geeft hij bij elk jaargetijde een nieuw samenvattend symbool. 32 J. Hall, Hall s iconografisch handboek, onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, Leiden Daarmee heeft elk jaargetijde 3 uitbeeldingen, voor elke maand één en samen 12 voor de 12 maanden van het jaar. Ik denk dat ook in de proportionering van de lamp deze getallen zijn gebruikt 34 door het uitbeelden van bijvoorbeeld fruit, geiten bij zomer/mannesalter en uilen in de winter/reifes leben. 12

14 De lente, links(landbouw en jacht): de viering van de lentefeesten en de start van het ploegen en zaaien. Klassieke beeldelementen als de spade zijn aanwezig. Rechts(liefdes en geestesleven) een geboortefeest, een man en een vrouw dragen liefdevol de nieuw geborene. Ze worden begeleid door fluitspelers en figuren met bazuinen(symbolen voor het nieuw begin). In het midden een jongeling wijst een meisje op de toekomst, beiden gezeten op reeën (de vlugheid der jeugd) geleid door een amortje Dit beeldt vermoedelijk de ontluikende liefde uit en de snelheid waarmee het 'kind zijn' voorbij vliegt. De zomer, links: wederom klassieke beeldelementen als de maaiers met zeisen en sikkels voor het oogsten van het graan. De koe met het kalf staan waarschijnlijk voor het volgroeide vee, de dragers hebben een onduidelijke functie. Rechts: een a.s. moeder een vrucht geboden en gewezen door oudere man op haar a.s. plichten vervat in het boek der wijsheid. Daarvoor een man een vrouw, samen lezende. Daarachter een paar, genietende van de schoonheid der goddelijke wereld, waarop de man wijst. Hiermee verwijst Eisenloeffel naar het leerproces van de jeugd, het onderwijs en de groeiende liefde. Als samenvattend middensymbool beeldt Eisenloeffel Venus uit, op deze plaats is het een heel a-klassiek beeldelement wat volgens de klassieke traditie het symbool van de lente is. Venus staat hier voor de ontluikende schoonheid van het lichaam en de liefde en niet voor de ontluikende schoonheid van de natuur. Herfst, links: het klassieke beeldelement in 't midden een vrolijke, uitgelaten Bachhus op springende bok, faunen omkransen hem met druiventakken. Dit gezelschap wordt begeleid door (pan)fluiters en ook de jacht als een man met een karkas op zijn rug ontbreekt niet. Rechts: in 't midden een moeder met kinderen, voor een ernstig man met de symbolen der wetenschap, een vierkant en driehoek; achter een vrouw dragende een vaas, als symbool der kunst. Al deze symbolen staan voor de volwassenheid waarin de mens de wetenschappen en kunsten kan beoefenen, ook ontbreekt de moeder met de kinderen niet, omgeven door dansers met kransen ongetwijfeld staat dit in deze fase van het leven voor het opvoeden van kinderen. Als middensymbool een man en een vrouw die druiven plukken een symbool voor het plukken van de vruchten van het leven. Winter, links: klassieke beeldelementen als houthakkers met bijlen en dragers met een geslacht dier. De twee andere dragers torsen een bak met turf of hout voor het verwarmen tegen de kou. Rechts: in 't midden de ouderdom onderwijst de jeugd. Daarvoor een man die door zijn welbesteed leven de fakkel der kennis draagt. Achter een jongeling (als overgang tot het voorjaar) die zijn oude moeder steunt. Hier staat alles in het teken van het overgeven van de kennis het doorgeven van de fakkel en de volwassen liefde van de oudere voor de kinderen en kleinkinderen en andersom. Het midden: 'in 't midden het symbool van dat donker en barre 13

15 jaargetijde, de dood met seis komende uit de duisternis. Evenwel achter de dood zit een klein figuurtje, een kind als symbool van het jonge leven. Achter de donkere wolken gloren reeds hoopvol de stralen van de nieuwe dag. Eisenloeffel slaagt er in oude en nieuwe beeldelementen los van elkaar te vereenigen. Door gebruik te maken van een bindend middensymbool slaagt hij op een heel andere manier dan Johan Thorn Prikker in het uitbeelden van de levensloop van de mens gecombineerd met de jaargetijden in de klassieke vorm. Het venster leent zich niet voor gedetailleerde uitwerking maar door de figuurtjes tot profiel en -frontaalaanzichten te reduceren haalt hij het maximale uit de mogelijkheden van het materiaal. Ook doet de archaïsche wijze van uitbeelden en de kledij van de figuurtjes denken aan de tijd waarin het thema is ontstaan. De wijze van uitbeelden doet door de geometrische opzet niet aan middeleeuws glas in lood denken. Het is een zeer contemporaine wijze van uitbeelden die je ook zien bij kunstenaars als R.N. Roland Holst, Derkinderen, Toorop, Berg, Kamerlingh Onnes, Thorn Prikker, etc. De tot profiel- en frontaalaanzichten gereduceerde figuren hebben een zeer sterke bewegingssuggestie. Aangezien er altijd twee grotere gelijkvormige plaatjes naast elkaar in het fries staan heeft hij de lente en herfst met een effen achtergrond uitgebeeld en de zomer en de winter met een geometrisch achtergrond motief weergegeven. Op deze manier ziet de beschouwer altijd het verschil tussen de jaargetijden. Van de ontwerpen voor het fries is een schets bewaard gebleven (afb. 7). Als je daarnaast een schets van Thorn Prikker(afb. 6) legt zie je evenwel overeenkomsten. Thorn Prikker en Eisenloeffel hebben elkaar in ieder geval gekend aangezien Eisenloeffel hem bij Goudriaan aanprijst voor de vervaardiging van een glas in lood raam voor zijn villa. 35 De vraag of Thorn Prikker en Eisenloeffel elkaar hebben geïnspireerd bij de keuze voor het thema de vier jaargetijden blijft jammer genoeg onbeantwoord, maar is op grond van de stilistische overeenkomsten aannemelijk 35 Brief van Eisenloeffel aan Goudriaan gedateerd , Coll. Museum Boijmans van Beuningen. 14

16 Bijlagen I Venster / Plique a jour/ window enamel/ vindusemalje/ shõtai-jippõ, Doorschijnend of opaal gevat in een netwerk van cellen van goud, zilver, verzilverd koper of koper zonder fond 36. Het gesmolten is een integraal deel van het voltooide oppervlak. De verglaasde delen zijn als het ware omtrokken met metaal. Het maakt ook wel de indruk van glas-in-lood op kleine schaal 37. Venster komt het beste uit als het sterk van de achterzijde belicht wordt. Venster is sinds het einde van de 19 de eeuw veel gebruikt voor juwelen en klein decoratief werk. Het venster is veel kwetsbaarder dan andere types . Het maken van venster is ten opzichte van de andere typen veel tijdrovender en arbeidsintensiever. De kans op mislukken is eveneens groter dan bij de andere typen. De voordelen zijn dat elk stuk individueel ontworpen kan worden. Er is maar weinig (half)edelmetaal nodig en de waarde ligt dan ook vooral in het vakmanschap. Het oppervlak van het venster kan aan een of beide zijden glad zijn afgewerkt. Het principe van de vervaardiging van het venster is waarschijnlijk al vanaf de 13 de eeuw bekend. De Merode beker is een vroeg voorbeeld van het gebruik van venster . Benvenuto Cellini geeft in zijn traktaten een gedetailleerde beschrijving van de vervaardiging van venster . Hij beschrijft hoe het geheel wordt gemaakt op een tijdelijke ondergrond, en hoe dit in het laatste stadium wordt verwijderd. Van een zeldzame bijna legendarische techniek in het verleden komt het venster eind 19 de eeuw tot grote bloei. In 1867 vindt de fransman Riffault een nieuwe methode voor de vervaardiging van venster . De Art Nouveau vormde een ideale voedingsbodem voor ontwerpen in venster . Ontwerpen van broches tot kwetsbare bekers worden in Frankrijk vervaardigd. Ook in Rusland worden door de firma Ovtchinnikov de meest prachtige venster voorwerpen gemaakt(zie afb. 9) In Noorwegen en Amerika word eveneens veel venster gemaakt. Voor de vervaardiging in venster wordt eerst een ontwerptekening op papier gemaakt. Deze tekening wordt vervolgens in een metalen draadwerk of een geperforeerd plaatje omgezet. Het werken met een geperforeerd plaatje geeft een sterker geheel. Vervolgens moeten de verschillende soorten getest worden. Hierbij zijn de doorzichtigheid en de goede kleurcombinaties van groot belang. Het middelfijne poeder moet een aantal malen gewassen worden in water en word vervolgens als een pasta aangemaakt. Op een tijdelijke 36 E. Speel, Dictionary of Enamelling, Aldershot, 1998, H.W. Gispen, Het sierend metaal in de bouwkunst, Rotterdam, 1925, 27 15

17 ondergrond van mica, platina of goud wordt het op de cloisonné wijze aangebracht 38. Het heeft bij het branden de neiging aan de randen van de cel dik te worden en in het midden dun. Het geheel moet dan ook vaak in 1 of meer keren gebrand worden. Bij het branden moet het geheel rondom ondersteund worden. De beginfase van het branden is kort, zodat het de kans krijgt te smelten maar niet direct helemaal uitvloeit. Tijdens de tweede fase(branding) krijgt het de gewenste kwaliteiten. De tijdelijke ondergrond kan verwijderd worden als alle cellen zijn gevuld. De ondergrond(fond) kan door etsen, schuren of door gebruik van een zuur worden verwijderd. Ciseleren, Een verfijnde vorm van drijven, ook wel retoucheren van gegoten metaal. Ciseleren kan zowel op een vlakke plaat als op een al gedreven voorwerp. Het bestaat uit het plaatselijk veroorzaken van verhogingen en verdiepingen met behulp van stalen staafjes(ponsjes) en een ciseleerhamer. Een reeds gedreven voorwerp wordt volgegoten met een gesmolten mengsel van Noorse pek en rode aarde. Op deze manier kan het metaal(door de taaie massa) op een gecontroleerde manier worden voorzien van deukjes, groefjes en putjes. Ciseleerwerk heeft als uitbreiding van drijfwerk dezelfde kenmerken, tintelende hamerslagen, een fijn bewegelijk reliëf, een sterk uitgesproken karakter van handwerk Eisenloeffel gebruikt en soort -gom wat gemakkelijker is om aan te brengen. De ondergrond is van metaalfolie. Zie: A. Krekel- Aalberse, E. Raassen- Kruimel [1996]. 39 H.W. Gispen, Het sierend metaal in de bouwkunst, Rotterdam, 1925, 26 16

18 Bijlagen II Geachte heer en mevrouw Goudriaan 40, Amsterdam, 24 December 1923 Ik beloofde u nog een nadere beschrijving van de optocht in uw kroon te geven. Ik denk dat u zelf al de betekenis der figuurtjes begrepen zult hebben nu u weet dat de motieven ontleend zijn aan de 4 jaargetijden. Als leidend motief voor den geheelen optocht nam ik de 2 oerdriften van den mensch, n.m.l, 1 ste de oerdrift, de zorg voor zich zelf, de zorg van den mensch voor den mensch, en 2 de de oerdrift, de zorg voor het in stand houden der soort. Ieder jaargetijde verdeelde ik in 2 deelen overeenkomende met die 2 neigingen van den mensch. Voor de eerste neiging nam ik de landbouw en jacht, voor de tweede het liefdesleven en geestesleven. In het midden maakte ik een samenvatting, een symbool van het jaargetijde. U kunt nu zelf wel alles uitvinden, wat ieder poppetje voorstelt, want u precies uitleggen waarom ik alle figuurtjes zoo maakte en niet anders, dan kan ik niet, dat weet ik ook zelf niet altijd precies maar wel voel ik dat het zoo moet en niet anders. Ik probeerde ook in de beweging der figuurtjes het karakter van het jaargetijde uit te drukken. Ik wijs u nog op de volgende oplossingen. In 't voorjaar in het midden, een jongeling wijst een meisje op de toekomst, beiden gezeten op reeen (de vlugheid der jeugd) geleid door een amortje. Zomer, in 't midden de geboorte van Venus, de schoonheid. In de rechtsche groep wordt een a.s. moeder een vrucht geboden en gewezen door oudere man op haar a.s. plichten vervat in het boek der wijsheid. Daarvoor een man een vrouw, samen lezende. Daarachter een paar, genietende van de schoonheid der goddelijke wereld, waarop de man wijst. Herfst, oogsttijd. Linksch in 't midden een vrolijke, uitgelaten Bachhus op springende bok, faunen omkransen hem met druiventakken. Rechtsch in 't midden een moeder met kinderen, voor een ernstig man met de symbolen der wetenschap, een vierkant en driehoek; achter een vrouw dragende een vaas, als symbool der kunst. Winter, in 't midden het symbool van dat donker en barre jaargetijde, de dood met seis komende uit de duisternis. Evenwel achter de dood zit een klein figuurtje, een kind als symbool van het jonge leven. Achter de donkere wolken gloren reeds hoopvol de stralen van de nieuwe dag. Rechtsch in 't midden de ouderdom onderwijst de jeugd. Daarvoor een man die door zijn welbesteed leven de fakkel der kennis draagt. Achter een jongeling(als overgang tot het voorjaar) die zijn oude moeder steunt. Gaarne wil ik eventueel mondeling nog meer vertellen. Hoogachtend, Jan Eisenloeffel 40 Uitwerking van de brief van Jan Eisenloeffel aangaande de iconografie van de Lamp met optocht 24 april 2002 met dank aan mevr. Simon Tomas en mevr. I. Tirion, Museum Boijmans van Beuningen. 17

19 Bijlage III Biografie in jaartallen Johannes Wigbold ('Jan') Eisenloeffel wordt op 10 januari geboren te Amsterdam als oudste van de zes kinderen van Johann Nicolaas Heinrich Eisenloeffel, vennoot van het Vriesseveem, en Maria van Middelhoven Eisenloeffel s vader overlijdt. Ferdinand Hoeker of diens zoon Willem (gezamenlijk de leiding vormend van juweliers- en zilverbedrijf Hoeker & Zoon te Amsterdam) wordt zijn voogd (wie van beiden is niet duidelijk). Hij leert op hun bedrijf tekenen Opleiding aan Rijks Normaalschool voor Teekenonderwijzers te Amsterdam. Medeleerling is o.a. Willem Penaat Eisenloeffel werkt daarnaast bij Hoeker & Zoon, waar hij grondig kennis maakt met alle aspecten van de edelsmeedkunst. Behaalt zijn akte Middelbaar Teekenen Willem Hoeker richt de firma Amstelhoek op, aanvankelijk alleen als ceramiekfabriek. ca Reis naar Rusland. Verblijf te Sint Petersburg en Moskou voor het bestuderen van de ln niëllotechniek. Eisenloeffel maakt kennis met de kunstschatten in de Russische musea, waaronder Griekse en Oosterse kunst, hetgeen van blijvende invloed op zijn eigen werk zal blijken te zijn. Hij wordt zich sterker bewust van de grote ongelijkheid tussen de onder- en bovenlaag van de bevolking. Na zijn terugkeer gaat hij weer bij Hoeker & Zoon werken Begin van de productie van eigentijds vormgegeven zilveren en koperen voorwerpen naar zijn ontwerp in de zilver. werkplaats van Hoeker & Zoon. In verband daarmee wordt Amstelhoek uitgebreid met een leerwerkplaats met moffe. loven Oprichting van de coöperatieve woninginrichting firma "t Binnenhuis' te Amsterdam door Hoeker en H.P. Berlage. Eisenloeffel wordt medewerker van deze firma via Amstelhoek. Op 28 april wordt hij bij de Waarborg Amsterdam ingeschreven als werkmeester. Hoeker & Zoon exposeert zilver naar ontwerp van Eisenloeffel op de Wereldtentoonstelling te Parijs dat bekroond wordt met een gouden medaille. Amstelhoek wordt uitgebreid met een meubelwerkplaats onder leiding van Penaat Eisenloeffel wordt lid van 'Architectura et Amicitia'. Hij verhuist naar Overveen. De metaal- en de meubelwerkplaats van Amstelhoek verhuizen van Amsterdam naar een pand aan de Zijlweg in Haarlem. Hoeker & Zoon ontvangt van de stad Amsterdam de opdracht voor een zilveren tafelgarnituur dat als huwelijksgeschenk aan Koningin Wilhelmina aangeboden zal worden; dit wordt ontworpen door Eisenloeffel. Hij treedt, samen met de meeste andere medewerkers onder wie Willem Penaat, in december uit 't Binnenhuis. Vanaf dit jaar is zijn werk regelmatig te zien op tentoonstellingen in Nederland. Ook trekt het de aandacht in Duitsland waar het getoond wordt op de Kunstausstellung in Dresden In januari verbreekt Eisenloeffel de relatie met Hoeker & Zoon en Amstelhoek. Hij neemt deel aan de 'Internationale tentoonstelling van moderne decoratieve kunst te Turijn en behaalt er een gouden medaille Eisenloeffel werkt korte tijd samen met zilversmid J.C. Stoffels Op 30 januari laat Eisenloeffel een nieuw meesterteken registreren bij de Waarborg Amsterdam. De oprichtingsacte van de firma 'De Woning' (Keizersgracht 304), waarvan hij medeoprichter is, wordt gepasseerd op 16 juni. Hij neemt deel aan de 'Tentoonstelling van Nederlandsche moderne toegepaste kunst' te Arnhem, een tentoonstelling te Groningen en de 'Nederlandsche Kunsttentoonstelling' te Krefeld. Hij verhuist weer naar Amsterdam. Oprichting van de vereniging 'Kunst aan het Volk', waarvan hij spoedig lid wordt Eisenloeffel is medeoprichter van de 'Nederlandsche Vereeniging voor Ambachts- en Nijverheidskunst' (V.A.N.K.). Hij neemt deel aan de 'Louisiana Purchase Exhibition' in Saint Louis en aan de 'Nederlandsche tentoonstelling van decoratieve kunst' te Kopenhagen. Hij komt aan het einde van het jaar in contact met C.J.A. Begeer, wiens 'Koninklijke Utrechtsche Fabriek van Zilverwerken' ontwerpen van hem gaat uitvoeren, en raakt met deze bevriend Op 11 mei huwt Eisenloeffel te Naarden Liede Tilanus, weduwe van Michiel Duco Crop en actief lid van de S.D.A.P. Het huwelijk zal kinderloos blijven. 18

20 1906. Eisenloeffel neemt deel aan de Wereldtentoonstelling in Milaan en zijn werk wordt bekroond met een Grand Prix. Hij publiceert in De Jonge Kunst een reeks van drie artikelen over de 'Derde Duitsche kunstnijverheidstentoonstelling' in Dresden, waarin hij ondermeer zijn verwachting uitspreekt dat de Duitse kunstnijverheid een voortrekkersrol gaat spelen Eisenloeffel verhuist naar Laren. Hij wordt samen met zijn vrouw als lid van de S.D.A.P. overgeschreven naar de afdeling Laren-Blaricum. Vermoedelijk het eerste contact en het begin van de vriendschap met Simon Moulijn. De Woning verhuist naar Leidschestraat 13 te Amsterdam. In de loop van het jaar wordt hij door de 'Vereinigten Werkstätten vor Kunst im Handwerk' uitgenodigd voor deze firma in München te komen werken In januari vertrekt Eisenloeffel naar München. Hij neemt deel aan de 'Tentoonstelling München 1908'. In augustus keert hij echter alweer naar Nederland terug, teleurgesteld over de werksituatie in Duitsland Eisenloeffel vestigt zich in Blaricum, waar hij zijn eigen werkplaats opricht Eisenloeffel neemt deel aan de Wereldtentoonstelling te Brussel en de 'Ausstellung des Sonderbundes Westdeutscher Kunstfreunde und Künstler' te Düsseldorf. Hij wordt betrokken bij 'Larensche Kunstschool'. Het is mogelijk dat hij in deze periode enige tijd in het buitenland verblijft om ervaring op te doen met het verwerken van het zogenoemde 'venster ' Eisenloeffel exposeert op de 'Ideal Home Exhibition' te Londen Eisenloeffel volgt met onderbrekingen lessen figuur- en naakttekenen aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam Eisenloeffel verhuist van Blaricum naar Amsterdam. Hij vraagt een hinderwetvergunning voor zijn woning P.C. Hooftstraat 160 aan. Hij zendt in op de tentoonstelling van de Deutsche Werkbund, waarvan hij lid is, te Keulen. De Woning wordt failliet verklaard Op 8 juli wordt de 'N.V. Jan Eisenloeffel's Kunstnijverheid', Rokin 34 te Amsterdam opgericht Eisenloeffel neemt deel aan de 'Nationale Tentoonstelling van Nederlandsche Pottenbakkerskunst' te Amsterdam met keramiek. ca Eisenloeffel verplaatst zijn bedrijf naar de Nieuwezijds Voorburgwal 49 te Amsterdam Begin van de briefwisseling met de reder A.J.M. Goudriaan, voor wie Eisenloeffel een groot aantal kostbare opdrachten gaat uitvoeren Eisenloeffel neemt o.a. deel aan de "Jaarbeurs voor Kunstnijverheid anno 1919' te Amsterdam Eisenloeffel volgt gedurende enige maanden de lessen in de klas van de Kunstgewerbe Schule te Wenen Eisenloeffels inzending op de 'Exposition internationale des arts décoratifs et industriels modernes' te Parijs wordt bekroond met een gouden medaille Eisenloeffel ontwerpt een glazen drinkservies voor de Kristalunie te Maastricht Eisenloeffel houdt een voordracht voor de jubilerende V.A.N.K. over 'de kunstnijverheid als kunst', die uiteenlopende reacties oproept. Hij ontwerpt verzilverd bestek voor de Gerofabriek te Zeist Eisenloeffel maakt deel uit van het voorlopige bestuur van de V.A.N.K. kring Amsterdam Eisenloeffel wordt benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje- Nassau. In de komende jaren zal zijn bedrijf worden opgeheven (wanneer precies is onbekend) Eisenloeffel werkt in beperkte mate door in zijn huis in Amsterdam en in zijn vakantiehuisje in Elspeet Eisenloeffel wordt lid van de 'Vereniging van beoefenaren der Gebonden Kunsten GKf'. 19

21 1948. Eisenloeffel neemt deel aan de 'Internationale demonstratie 1948 van de ambachts- en nijverheidskunst' te Den Haag Eisenloeffels vrouw overlijdt in een verzorgingshuis te Zeist Eisenloeffel wordt in de aula van het Stedelijk Museum te Amsterdam gehuldigd ter ere van zijn achtigste verjaardag Eisenloeffel overlijdt op 17 september te Amsterdam. 20

22 Afbeelding 1: A.J.M.Goudriaan ( ) Afbeelding 2: E. van Beever, Portret van: Jan Eisenloeffel 1908; krijttekening uit: Elsevier s geillustreerd Maandschrift jg. 27, dl. LIV (1917),

23 Afbeelding 3: Lichtkroon Gegronsd roodkoper, venster h. 130, diameter 80; Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam Afbeelding 4: Detail Lichtkroon afb. 3 Lente, rechts 24

24 Afbeelding 5: Het interieur van Goudriaans villa De Ypenhof, met lambrisering en meubels naar ontwerp van Kromhout en lampen door Eisenloeffel Links boven is de grote lamp met fries zichtbaar. Afbeelding 7: Jan Eisenloeffel, Ontwerptekening van de middengroep uit het fries van de lente, Stedelijk Museum, Amsterdam. Afbeelding 6: Johan Thorn Prikker Maria aus einer verkundigung 25

25 Afbeelding 8: Afbeelding van het venster fries V.b.n.o. lente, zomer, herfst en winter Ontleend aan het jaarboek van V.A.N.K Bijschrift: Versiering van (boven)genoemde electrische kroon in doorschijnend , voorstellende de vier jaargetijden. Ontworpen en uitgevoerd door Jan Eisenloeffel. N.Z. Voorburgwal 49 te Amsterdam. 26

26 Afbeelding 10: Zoutvat voor Frans I Benvenuto Cellini Goud en 26x 33,3 cm Kunsthistorisch museum, Wenen Afbeelding 9: Beker Pavel Ovchinnikov Moskou, Zilver, venster h. 20,5 cm diameter 11,3 cm prive collectie Afbeelding 11: Theeschenker Jan Eisenloeffel 1903 koper met blauw en wit Drents museum (coll. SSK), Assen 27

27 Afbeelding 12: Johan Thorn Prikker; Mannesalter 1923 Kaiser Wilhelm Museum Wandschildering in Secco techniek, kalkechte kleurpigmenten 390x 316 cm 28

28 Literatuur Algemeen: - Red. J. Turner, Dictonary of Art, -, -. - Red. J. Hotz, F.A.Brockhaus, Kunst, Mannheim P.A. Scheen, Scheen : Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars , 2 dl., , s-gravenhage. Documentatie en archiefmateriaal - Rijksbureau voor kunsthistorische documentatie, - PDO/ persdocumentatie, knipselmap J. Eisenloeffel - Archivalia, archief H.P.L.Wiessing, o TWI/ Twintigste eeuw o Kunstenaarsportretten o Toegepaste kunsten/ Edelsmeedkunst o Toegepaste kunsten/ Glas o Toegepaste kunsten Interieur - Collectie Museum Boijmans- van Beuningen, Rotterdam: correspondentie tussen Eisenloeffel en A.J.M. Goudriaan. Literatuur - Krekel-Aalberse, E. Raasen-Kruimel, e.a., Jan Eisenloeffel, , Zwolle [1996] - T.M. Eliens, M. Groot, F. Leidelmeijer, Kunstnijverheid in Nederland , V&K Publishing, Bussum Jaarboek Vereeniging Nederlandsche ambachts, & Nijverheids kunst Rotterdam, Jaarboek Vereeniging Nederlandsche ambachts, & Nijverheids kunst Rotterdam, W.H.Gispen, Het sierend metaal in de bouwkunst, Rotterdam, P. Wember, Johan Thorn Prikker; Glasfenster Wandbilder Ornamente , Krefeld, z.n., Jan Eisenloeffel, ontwerper tussen industrie en ambacht. Bulletin Museum Boymans van Beuningen I, F. Scholten, 'Iemand als U. Brieven tussen Jan Eisenloeffel en A.J.M.Goudriaan, ' Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek dl. 39 (1988), Haarlem