Subsidie of overheidsopdracht?

Transcriptie

1 Visie 8 Subsidie of overheidsopdracht? Aanbestedende diensten worstelen regelmatig met de vraag of een bepaalde rechtsverhouding een aanbestedingsplichtige opdracht (civiele rechtsverhouding) is of een meer (vaak vrijblijvendere) bestuursrechtelijke subsidieverhouding. Daarnaast speelt de vraag of de verstrekking van een subsidie waarbij de ontvanger bijvoorbeeld uitvoeringsverplichtingen op zich neemt niet dezelfde kenmerken vertoont als een aanbestedingsplichtige opdracht. Met deze visie wil de PIANOo-vakgroep Aanbestedingsrecht de wezenlijke verschillen die er zijn tussen subsidies en opdrachten verduidelijken. Verder geeft de vakgroep overheidsinkopers enkele handvatten en een praktijkvoorbeeld om te kunnen beoordelen of een bepaalde rechtsverhouding zich (vooral) kwalificeert als opdracht of als subsidie. 1. Inleiding Onderscheid tussen subsidies en (overheids)opdrachten is niet alleen juridisch relevant voor het van toepassing zijnde rechtskader, maar ook inkooptechnisch belangrijk. Bijvoorbeeld bij de vormgeving van stimuleringsmaatregelen (ook nu in tijden van financiële en economische crisis). Wanneer moeten subsidies worden aanbesteed? 1 Op het moment dat een subsidie zich kwalificeert als een overheidsopdracht, is in principe 2 de aanbestedingsrichtlijn (2004/18/EG) van toepassing en dient de opdracht (Europees) aanbesteed te worden. Indien een concrete rechtsverhouding geen overheidsopdracht maar louter een zuivere subsidie met zich meebrengt zijn met name de Europese staatssteunregels en (de subsidietitel van) de Algemene wet bestuursrecht (Awb) relevant. Niet nakomen van Europese aanbestedingsregels kan tot diverse sancties leiden zoals een door de rechter opgelegd gebod tot staking van de uitvoering en aanbesteding, schadevergoeding, vernietiging van 1 Deze visie gaat niet nader in op de beleidspraktijk waarin overheden (vrijwillig) kiezen voor een zgn. subsidietender (het openen van concurrentie ten behoeve van het verkrijgen van beschikbare subsidie(s); zie hierover ook het artikel Subsidietendering van E.C.L. Prenen in de Gemeentestem 2009, 7320, 25 juli De tendersystematiek bij subsidies hoeft echter niet tot wezenlijk andere bevindingen dan in dit visiedocument te leiden. 2 Dat wil zeggen als de subsidieverstrekker zich kwalificeert als aanbestedende dienst, de waarde van de als subsidie vermomde opdracht meer bedraagt dan de toepasselijke drempelwaarde en geen van de in de aanbestedingsrichtlijn opgenomen uitzonderingsgronden van toepassing is. 1

2 de overeenkomst, onthouding van een goedkeurende accountantsverklaring etc. Daarnaast kan niet nakomen van aanbestedingsregels in de praktijk soms leiden tot civiele schadevergoedingsacties van benadeelden, administratieve kosten voor het herstel van fouten of het voeren van nieuwe aanbestedingsprocedures. 3 Oneigenlijk gebruik - bewust of onbewust - van het subsidie of opdrachtinstrumentarium dient derhalve zoveel mogelijk te worden voorkomen. Omdat overheidssubsidies op vele verschillende manieren worden vormgegeven en/of verleend is het moeilijk een algemene uitspraak te doen over het feit of een - in principe - bestuursrechtelijke subsidie zodanig is ingericht dat deze meer richting een opdracht (inclusief het privaatrechtelijke karakter daarvan) neigt. De uiteindelijke beslissing of een (financiële) transactie/handeling door de overheid zich kwalificeert als een opdracht of subsidie ligt dan ook altijd bij de betreffende overheid. In de paragrafen 2 en 3 wordt het onderscheid tussen subsidie en opdracht nader uitgewerkt in een schematisch overzicht. Met behulp hiervan kan een overheid bij de inrichting van de maatregel meer sturen richting een opdrachtformulering dan wel een subsidie. In paragraaf 4 worden de belangrijkste vragen die voortkomen uit het overzicht behandeld. Tot slot worden in paragraaf 5 het schematisch overzicht en de vragen toegepast op een praktijkvoorbeeld. 2. Definitiekader Zowel de Europese aanbestedingsrichtlijn als het (nationale) Burgerlijk Wetboek kennen definities van het begrip opdracht. Deze luiden als volgt: Overheidsopdracht (artikel 1 lid 2 onder a Europese aanbestedingsrichtlijn 2004/18) = Schriftelijke overeenkomst onder bezwarende titel die tussen een of meer ondernemers en een of meer aanbestedende diensten is gesloten en die betrekking heeft op de uitvoering van werken, de levering van producten of de verlening van diensten in de zin van de richtlijn. Opdracht (boek 7 titel 7 BW (artikel 400) = de overeenkomst van opdracht is de overeenkomst waarbij de ene partij, de opdrachtnemer, zich jegens de andere partij, de opdrachtgever, verbindt anders dan op grond van een arbeidsovereenkomst werkzaamheden te verrichten die uit iets anders bestaan dan het tot stand brengen van een werk van stoffelijke aard, het bewaren van zaken, het uitgeven van werken of het vervoeren of doen vervoeren van personen of zaken 4. Een overeenkomst is volgens artikel 213 van Boek 6 BW een meerzijdige rechtshandeling waarbij een of meer partijen jegens een of meer andere een verbintenis aangaan. 3 Bij schending van staatssteun en subsidieregels gaat het soms ook om schadevergoedingsacties (bestuursrechtelijk) dan wel terugvorderingsacties voor onrechtmatig verleende steun. Zie voor een overzicht van gevolgen van niet nakoming van Europese aanbestedings- of staatssteunregels ook de Handreiking Europaproof gemeenten (2008), pag s 31 en Voor bepaalde overeenkomsten gelden specifieke nationale regels zoals de overeenkomst van opdracht (Boek 7 titel 7 BW), de aannemingsovereenkomst (artikel/titel BW Boek 7) en de concessieovereenkomst openbaar vervoer (artikel 19 e.v. Wp 2000). 2 Subsidie of overheidsopdracht?

3 Een Europeesrechtelijke definitie van subsidie ontbreekt. Wel kent het Europees recht verschillende Europese subsidiefondsen en is het staatssteunrecht in zijn algemeen toegeschreven op o.m. subsidieverlening. 5 Artikel 4:21 Awb definieert subsidie als de aanspraak op financiële middelen door een bestuursorgaan verstrekt met het oog op bepaalde activiteiten van de aanvrager anders dan als betaling voor aan het bestuursorgaan geleverde goederen of diensten. Schematisch levert het tegenover elkaar zetten van de bovenstaande bruikbare definities van overheidsopdracht en subsidie het volgende op: Overheidsopdracht (richtlijn 2004/18) Schriftelijke overeenkomst onder bezwarende titel Tussen 1 ondernemers en 1 aanbestedende diensten gesloten Die betrekking heeft op de uitvoering van werken, de levering van producten of het verlenen van diensten Subsidie (AWB) Aanspraak op financiële middelen Door een bestuursorgaan verstrekt Met het oog op bepaalde activiteiten van de aanvrager Anders dan als betaling voor aan het bestuursorgaan geleverde goederen of diensten 5 Zie voor meer informatie onder meer de dossiers Staatssteun en Regionaal beleid op Visie 8 3

4 3. Juridische en inkooptechnische verschillen tussen overeenkomst en subsidie Denkrichting in onderstaand schematisch overzicht met verschillen tussen overeenkomst (na opdracht) en subsidie is dat als vele aspecten uit de linkerkolom zich in de te onderzoeken situatie voordoen, en weinig uit de rechterkolom, er waarschijnlijk sprake is van een overheidsopdracht. Wanneer er sprake is van een grote vermenging van kenmerken uit de linker- en rechterkolom dan wordt in de praktijk vaak gekozen voor subsidie. Bedenk echter dat geen enkel criterium op zichzelf beschouwd doorslaggevend is. Overeenkomst 1 Definitie in Boek 6 artikel 213 BW (Burgerlijk Wetboek) = een meerzijdige rechtshandeling, waarbij een of meer partijen jegens een of meer andere een verbintenis aangaan. 2 Tweezijdige handeling (aanbod en aanvaarding, wederkerigheid). 3 Uitvoeren van werken, leveren van diensten of goederen door derden aan de overheid, meestal ten behoeve van de uitvoering van eigen taken van het bestuursorgaan. Er is vaak een markt voor de activiteiten. Concurrentiestelling in principe mogelijk. Voor opdrachtnemer gaat het om een commerciële activiteit. 4 Bij aangaan overeenkomst: vaak aanbestedingsplicht ingevolge bestuurlijk aanbestedingsbeleid of Europese aanbestedingsrichtlijn. 5 Zelfs bij voldoen aan vereisten inzake selectie en gunning in de aanbesteding: geen plicht tot gunnen opdracht/ aangaan overeenkomst (onder voorbehoud van precontractuele eisen van redelijkheid en billijkheid en goede trouw). 6 Aanbesteding gericht op verrichten activiteiten tegen het gunningscriterium laagste prijs of economisch voordeligste inschrijving/ meest scherpe en marktconforme vergoeding. 7 Branchevoorwaarden, inkoopvoorwaarden, contractvoorwaarden van toepassing. Subsidie Definitie in artikel 4:21 AWB (Algemene Wet Bestuursrecht) = de aanspraak op financiële middelen door een bestuursorgaan verstrekt met het oog op bepaalde activiteiten van de aanvrager, anders dan als betaling voor aan het bestuursorgaan geleverde goederen of diensten. Eenzijdige handeling (subsidiebeschikking; in beginsel geen prestatieplicht). Vaak voor activiteiten die te maken hebben met het algemeen belang, waarbij subsidieverstrekker (vaak) belang heeft bij (het in stand houden van) activiteiten van de individuele aanvrager ten behoeve van derden. Concurrentiestelling op een markt vaak niet goed mogelijk. Bij aangaan subsidierelatie: geen expliciete aanbestedingsverplichting ingevolge AWB of subsidieverordening. Bij voldoen aan (objectieve) subsidiecriteria: recht op betaling subsidie. Subsidie gericht op hoe dan ook laten verrichten van activiteiten. Kan een meer of minder dan marktconforme vergoeding voor noodzakelijk zijn (anders wordt activiteit die in algemeen belang is namelijk mogelijk niet uitgevoerd). NB: Vergoeding waarbij bewust meer dan marktconforme vergoeding wordt gegeven kan potentieel risico op staatssteun meebrengen. Subsidieregeling, -criteria en -voorwaarden (verordening bestuursorgaan of wettelijk kader veelal vereist) van toepassing. 4 Subsidie of overheidsopdracht?

5 Overeenkomst 8 Initiatief bij opdrachtgever, die zijn behoefte stelt en formuleert in programma van eisen (PvE) waarna een aanbesteding volgt. 9 Burgerrecht van toepassing op aanbestedingsprocedure en de overeenkomst. Burgerrechter is geschilbeslechtende instantie. Civiele rechtsgang. In kort geding kunnen voorlopige voorzieningen worden gevraagd. In een bodemprocedure kan én schadevergoeding én in beperkt aantal gevallen (zie WIRA) vernietiging van de overeenkomst worden gevorderd. 10 Bij niet nakoming overeenkomst: nakoming overeenkomst kan worden gevorderd. Afdwingbaarheid van de overeenkomst. Afspraken gemaakt onder bezwarende titel (d.w.z. tegen betaling (tegen geld of op geld waardeerbaar). Bij de oplevering van het eindproduct/dienst gaat het eigendom vaak over naar de opdrachtgever en wordt sterker gestuurd op de formulering van de inhoud ervan. 11 Facturen voor wederprestatie op grond van overeenkomst worden veelal betaald na (deel) prestatie Subsidie Initiatief bij subsidieaanvrager, die behoefte aan subsidie moet aantonen; door aanvraag gaat subsidieprocedure lopen. Bestuursrecht van toepassing op subsidie. Bij bezwaar/beroep tegen subsidiebeschikking: administratieve rechtsgang via beschikkend bestuursorgaan en bestuursrechter (Awb). Bij niet nakomen subsidiecriteria: lagere subsidie of nihilvaststelling en terugvorderingsmogelijkheid wegens onverschuldigde betaling. Prestatie tegenover subsidie niet of beperkt afdwingbaar. Hoe meer resultaatverplichtingen zijn vereist of zijn vastgelegd in een aan de subsidiebeschikking gekoppelde uitvoeringsovereenkomst (zie ook art. 4:36 Awb), hoe eerder een subsidie de richting van overeenkomst opgaat. Bij subsidie is vaak sprake van bevoorschotting op basis van liquiditeitsbehoefte van de subsidievragende instelling (zonder voorschot op subsidie is het vaak moeilijk om te starten met de werkzaamheden waarvoor subsidie is gegeven of om de instelling in stand te houden). Gaat om werkelijke gemaakte en betaalde kosten. 12 Btw verschuldigd Geen btw verschuldigd (behalve bij prijssubsidies). 13 In principe vergoeding van de kostprijs opdrachtnemer plus winstmarge mogelijk. 14 Betaling voor aan opdrachtgever geleverde goederen of diensten. Vergoeding deel van de kosten (geen vergoeding winst mogelijk). Vooral stimuleringsbijdrage (ter ondersteuning beleid of bevordering algemeen belang), levering (werkzaamheden of diensten) niet per se aan subsidieverstrekker. Visie 8 5

6 4. Belangrijke vragen bij het achterhalen van verschillen Om vast te stellen of sprake is van een subsidie of opdracht, zijn onder meer de volgende vijf vragen relevant (tussen haakjes staat aangegeven onder welke punten in het schema uit paragraaf 3 (elementen van) deze vragen aan de orde komen): a) Hoe is het verband tussen betaling en prestatie? (zie de punten 2, 3, 9 en 10) Met name bij zogenaamde projectsubsidies (die direct gekoppeld zijn aan het verrichten van een nauwkeurig bepaalde prestatie en vaak een subsidie betreffen voor activiteiten die naar hun aard een eenmalig karakter hebben) doet het vraagstuk van het onderscheid tussen subsidie en opdracht zich gauw voor. Wanneer te subsidiëren activiteiten niet nauwkeurig zijn omschreven en/of de subsidiegever geen of weinig zeggenschap over de invulling van die activiteiten heeft, vormt dit een indicatie dat geen sprake is van opdracht. Naarmate de subsidieverstrekker meer zeggenschap over de invulling van de prestatie heeft zal er eerder sprake zijn van opdracht. Steeds minder zal dan kunnen worden volgehouden dat er sprake is van een eigen activiteit van de subsidieontvanger. Een overeenkomst onder bezwarende titel (overheidsopdracht) suggereert een grote mate van wederkerigheid (uitwisseling van prestaties). Bij het verlenen van subsidies worden in principe geen wederzijdse verplichtingen in het leven geroepen maar alleen een eenzijdige aanspraak op financiële middelen. De subsidieontvanger is niet verplicht de gesubsidieerde activiteit uit te voeren. Zodra (de inrichting van) een subsidie het karakter krijgt van een schriftelijke overeenkomst onder bezwarende titel tot bijvoorbeeld het verrichten van diensten en zodra de prestaties van de subsidieontvanger worden afgedwongen (wederzijdse verplichtingen) kan een subsidie alsnog het karakter van een overheidsopdracht krijgen. b) Van wie is het initiatief uitgegaan? (zie punt 8) Bij subsidie is dat vaak degene die de activiteit verricht (niet het bestuursorgaan), bij opdracht vaak de opdrachtgever (wel het bestuursorgaan). Bij een opdracht wordt de inhoud van de opdracht ( aanbestedingsproof ) door de opdrachtgever bepaald waarna marktpartijen uitgenodigd worden om een aanbieding te doen. Bij een subsidie wordt de uitwerking van de subsidiedoelstellingen aan de subsidieontvanger overgelaten waarbij door de subsidieverstrekker slechts een algemeen ( staatssteunproof ) kader wordt geboden waarbinnen de subsidiabele activiteiten dienen te worden uitgevoerd. c) Welk belang wordt gediend? Wat is het doel van de activiteit? (zie punt 3) Als een bestuursorgaan geld steekt in activiteiten die gericht zijn op anderen (algemeen belang) is er vaak sprake van subsidie. Behartiging van het algemeen belang is namelijk vaak de reden om een activiteit te stimuleren met subsidies. Als het activiteiten zijn die gericht zijn op de eigen behoeften van het bestuursorgaan zelf, is er vaak sprake van een opdracht. Het feit dat een opdracht of subsidie te relateren is aan een publiekrechtelijke bevoegdheid of verantwoordelijkheid van een aanbestedende dienst is niet bepalend voor de vraag of iets een subsidie of overheidsopdracht is. De wijze waarop invulling wordt gegeven aan deze bevoegdheid is doorslaggevend. Hoe nauwgezetter subsidiabele activiteiten worden omschreven en hoe meer voorwaarden en verplichtingen in de beschikking tot subsidieverlening worden opgenomen, hoe meer zeggenschap een bestuursorgaan heeft over de invulling van een projectaanvraag en over de prestatie. Hoe meer het stellen van eisen gepaard gaat met een verplichting om gesubsidieerde activiteiten daadwerkelijk uit te voeren, hoe eerder sprake zal zijn van een overeenkomst van opdracht 6 Subsidie of overheidsopdracht?

7 d) is er sprake van commerciële activiteiten (winst, kostprijs, onderneming, concurrentie)? (zie punten 6, 12 en 13) 1. Hoe is de verhouding tussen de waarde van de prestatie en de betaling? Is er sprake van winst? Werkt de leverancier tegen kostprijs? Vragen die van belang zijn om het verschil tussen opdracht en subsidie te duiden. Wanneer de subsidieaanvrager de te verrichten activiteiten tegen kostprijs zal verrichten, dan zal er vaak sprake zijn van een subsidie. Is er voor de te subsidiëren activiteiten sprake van een volwaardige markt waarop op winst gerichte ondernemingen opereren, dan zal er eerder sprake zijn van een opdracht. Het betalen van een kostendekkende vergoeding bij een wederzijdse prestatieplicht levert vaak een aanwijzing op dat het gaat om een opdracht. NB het feit dat geen kostendekkende vergoeding wordt gegeven (bijvoorbeeld in het geval van gezamenlijke financiering van een project of bij bijvoorbeeld concessies) leidt daarentegen niet automatisch tot de conclusie dat geen sprake kan zijn van een opdracht. Wanneer een overheid een financiële bijdrage verstrekt die niet de volledige kosten dekt, kan dat een indicatie geven dat het gaat om subsidie; het gaat dan vaak niet om een gewone financiële transactie met de overheid en er wordt dan ook vaak geen gewone commerciële transactie tegen marktconforme vergoeding (prijs inclusief winstmarge) betaald. Ook de duidelijke aanwezigheid van een (kostendekkende) vergoeding in de vorm van een bezwarende titel ( een op geld waardeerbare tegenprestatie ) is een aanvullend instrument ter beoordeling of het eerder gaat om opdracht, of wanneer dit niet het geval is, om subsidie (zie punt 10). 2. Is de subsidieontvanger een onderneming (met winstoogmerk)? Verricht de instelling ook activiteiten voor anderen? Is concurrentiestelling mogelijk? Zo ja, dan is vaak sprake van een (potentiële) markt en een opdracht/overeenkomst lijkt dan het meest geëigend.6 Het verschil tussen een subsidie en een inkooprelatie wordt vaak bepaald aan de hand van de waarde van goederen of diensten in het economisch verkeer. Hoe eenvoudiger het te bepalen is dat deze waarde marktconform is omdat er veel leverende instellingen zijn die op hun beurt aan meerdere verschillende opdrachtgevers leveren, hoe eerder er sprake is van een inkooprelatie. Dit heeft tot gevolg dat voorzieningen die op een (potentiële) markt te verkrijgen zijn ingekocht zouden moeten worden. Voorzieningen waar dit niet voor geldt kunnen via een subsidie worden verkregen. e) Zijn er derden bij het project betrokken (zie ook punten 3 en 14)? In het verleden werd wel als onderscheidend criterium gesteld dat bij subsidies vaak commerciële transacties van de ontvanger van de subsidie met derden zijn aan te wijzen die (mede) door de subsidie worden bekostigd. Soms verricht de ontvanger een prestatie voor een derde, die mede uit de subsidie wordt bekostigd, soms ontvangt de ontvanger een prestatie van een derde die hij mede uit de subsidie betaalt. Hierin werd de conclusie verbonden dat de omstandigheid dat bij het project geen derden betrokken zijn, in die zin een aanwijzing kan vormen dat het gaat om een directe opdrachtgever-opdrachtnemer relatie. In de praktijk zie je tegenwoordig echter ook bij opdrachtrelaties wel dat de opdrachtnemer de door hem ontvangen tegenprestatie gebruikt ter 6 NB Dit wil niet zeggen dat subsidie aan (meerdere) ondernemers niet mogelijk is. De meeste subsidieontvangers zijn ondernemers; dit zijn per definitie (rechts)personen met een commercieel oogmerk die opereren in een marktomgeving. Subsidie hoeft dus niet alleen aan kennisinstellingen en rechtspersonen zonder winstoogmerk te kunnen worden verstrekt. Visie 8 7

8 bekostiging van bijvoorbeeld de diensten van onderaannemers of in te schakelen derden. Daarnaast wordt in de subsidiepraktijk vaker dan vroeger met derden gewerkt bij de uitvoering. Ook in de uitwerking van dit criterium E in het praktijkvoorbeeld in de volgende paragraaf 5 blijkt dat deze deelvraag in deze casus geen rol heeft gespeeld in de beoordeling van de vraag naar het onderscheid tussen opdracht en subsidie. 5. De beoordelingscriteria toegepast in een praktijkvoorbeeld In deze paragraaf passen we het schematische overzicht en de vragen uit paragraaf 2 en 3 toe op een praktijkvoorbeeld. Een praktijkvoorbeeld Ter stimulering van het economische transitieproces in Midden- en Oost Europese landen en om de bilaterale samenwerking met deze landen te bevorderen ontwikkelt een (decentrale) overheid een Programma. Nederlandse bedrijven die willen samenwerken met ondernemers in Midden- en Oost-Europa (bijvoorbeeld op het gebied van kennisoverdracht, innovatie, milieubescherming) kunnen op basis van dit Programma financiële ondersteuning krijgen. Bedrijven kunnen hiervoor een projectvoorstel indienen bij de betreffende overheid, die aan de hand van de programmavoorwaarden een beslissing op de aanvraag zal nemen. Bij de aanvraag wordt door een aanvragend bedrijf niet aan de formaliteiten, zoals gesteld in de programmavoorwaarden, voldaan. Er ontstaat een juridisch geschil over de vraag of er in dit geval sprake is van een subsidieaanvraag of een aanbestedingsplichtige opdracht. 7 Bij de beoordeling van het praktijkvoorbeeld is na toetsing van de 14 punten uit het schema in paragraaf 3 en bovenstaande vragen in paragraaf 4 de conclusie dat er sprake is van een niet gehonoreerde subsidieaanvraag. Er is geen sprake van een afwijzing van een projectvoorstel dat een aanbestedingsplichtige opdracht zou betreffen. Hierbij is onder meer doorslaggevend dat: het bewuste programma een algemeen (en niet specifiek een opdrachtgevers) belang dient namelijk het bevorderen van investeringsactiviteiten van het Nederlandse MKB in Midden en Oost Europa met als doel de versterking van marktgeoriënteerde en duurzame economieën te ondersteunen, investeringen in die regio te stimuleren en de handelsrelaties tussen bedrijven uit Nederland en Midden- en Oost-Europa te bevorderen (zie verder ook punt 3 in paragraaf 3); de steun geen tegenprestatie vormt voor een geleverde dienst, maar een bijdrage ter stimulering van de betrokken activiteiten (zie ook punten 3 en 14 in paragraaf 3) de gedane betalingen geen commercieel karakter hebben. Zij dekken niet de volledige kosten van de activiteiten, noch een winstopslag (zie ook punten 6, 12 en 13 in paragraaf 3). het uitgaan van het initiatief tot betaling van een bijdrage als onderscheidend criterium voor subsidie of opdracht een minder kenmerkend onderscheid is dan het feit dat de inhoud van de te leveren dienst niet door de opdrachtgever zelf (dan is in de regel sprake van opdracht ) maar door de opdrachtnemer wordt geformuleerd (dan is vaker sprake van subsidie )8 (zie ook punt 10, paragraaf 3). 7 Vgl. zaak College van Beroep voor het bedrijfsleven, 9 juli 2008, nr. AWB 07/612, LJN nr. BD Subsidie of overheidsopdracht?

9 Geraadpleegde literatuur Voor het opstellen van dit visiedocument heeft de PIANOo-vakgroep Aanbestedingsrecht gebruik gemaakt van onderstaande literatuur. Directe links naar deze stukken vindt u op (wet- en regelgeving/relevante documenten en links/visiedocument 8) Factsheet Subsidie en Aanbesteding (WMO, website invoeringwmo.nl, VWS, 2006) (Thema s/aanbesteden > zie nuttige documenten) Artikel Mr. B.S. ten Kate en Mr. T.A.M. van der Ende Subsidie of opdracht? (Gemeentestem 2006, 7261/149), 4/11/06 Het leertje van de kraan, voortgangsrapportage herijking subsidierelaties, Provincie Noord-Holland, april 2008, met adviezen van Pels Rijcken Drooglever Fortuijn Zie Website Europa decentraal, Subsidie en aanbesteden Zie (Dossier aanbesteden/subsidie of opdracht) Website Europa decentraal, Dossier Staatssteun Zie Via kunt u zoeken op uitspraken. Zoek bijvoorbeeld op de termen subsidie-opdracht-aanbesteden en vindt tientallen treffers. Heeft u notities, stroomdiagrammen, beslisbomen of andere bruikbare instrumenten ter inspiratie of informatie over het onderscheid tussen subsidie of opdracht? Stel ze via PIANOo-desk ter beschikking aan vakgenoten. Visie 8 9

10 Meer informatie PIANOo Expertisecentrum Aanbesteden T (070) E info@pianoo.nl december 2010 De in deze visie genoemde jurisprudentie vindt u op (Wet- en regelgeving > Jurisprudentie) of De PIANOo-vakgroep Aanbestedingsrecht is samengesteld uit personen die werkzaam zijn bij aanbestedende diensten binnen de centrale en decentrale overheid (juristen en niet juristen met een ruime praktijkervaring). Zij buigen zich over complexe juridische vraagstukken die zich op aanbestedingsterrein voordoen en geven hierover advies. 10