J a a r v e r s l a g

Transcriptie

1 Jaarverslag 213

2 INHOUD 2 Voorwoord 3 Werkmaatschappijen 15 Toelichting op de geconsolideerde winsten verliesrekening 31 Klaar voor de toekomst 4 Financiële kengetallen 17 Enkelvoudige balans 32 Algemeen 5 Geconsolideerde balans 18 Enkelvoudige winsten verliesrekening 33 Duurzaamheid en MVO 8 Geconsolideerde winsten verliesrekening 19 Toelichting op de enkelvoudige balans 33 Personeel en organisatie 1 Geconsolideerde kasstroomoverzicht 2 Toelichting op de enkelvoudige winsten verliesrekening 38 KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Resultaten en analyses Sterke financiële positie Algemene toelichting 21 Toelichting op de geconsolideerde balans 25 Overige gegevens 39 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 4

3 VOORWOORD 3 Voorwoord KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Het jaar 213 was behoorlijk turbulent. Dit kwam onder andere doordat corporaties door nieuwe regelgeving gedwongen werden hun investeringsprogramma s verder op slot te zetten en verbeteringen in de koopwoningenmarkt uitbleven. Mede hierdoor moest KlokGroep nog verder afslanken. De omzet daalde en marges stonden onder druk. Door de maatregelen die de afgelopen jaren zijn doorgevoerd wist KlokGroep het jaar toch met een positief resultaat af te sluiten. Al vanaf 28 is Nederland in de greep van de belabberde economische situatie. En dan met name de bouwsector. Nu dus al 6 jaar! We zullen eraan moeten wennen dat we harder moeten werken, voor minder geld dan voorheen. Dat geldt niet alleen voor bedrijven uit de bouwkolom, maar voor iedereen. Ook voor banken, corporaties en overheden, iedereen. We spreken dus niet meer over de crisis, maar over de nieuwe werkelijkheid. De basis van ons familiebedrijf is continuïteit. Om dat te waarborgen, moeten we altijd de langetermijnvisie in het oog houden, bijsturen waar nodig en onszelf dus aanpassen aan de veranderde markt. Er zijn genoeg kansen, maar er wordt daadkracht, creativiteit en aanpassingsvermogen gevraagd. Wij houden onze organisatie voortdurend tegen het licht. We zien blijvende veranderingen in de markt. Het afgelopen jaar zijn er reorganisaties en bezuinigingen doorgevoerd en we hebben geïnvesteerd in twee nieuwe bedrijfsonderdelen om beter in te kunnen spelen op de nieuwe markt. De woningmarkt is veel meer kopersgericht, waarbij wij zelf - in plaats van de makelaar - steeds vaker direct contact hebben met potentiële kopers. Wij hebben de organisatie van ontwikkeling, verkoop en bouw van grondgebonden woningen middels het oprichten van KlokWonen verder geoptimaliseerd. In plaats van separaat ontwikkelen, verkopen en bouwen, gebeurt dit nu integraal binnen één entiteit. Zo kunnen wij nog sneller en flexibeler tegemoet komen aan de wensen van kopers. En niet onbelangrijk, onze kwaliteitswoningen nog duurzamer, goedkoper en sneller in de markt zetten. Een andere belangrijke verandering is dat opdrachtgevers steeds vaker volledige vraagstukken bij ons neerleggen, inclusief de bijbehorende verplichtingen en risico s. Om hier een goed antwoord op te hebben, worden deze vraagstukken opgepakt door een team van medewerkers die gespecialiseerd zijn in de ontwikkeling en realisatie van integrale projecten. Graafseweg Nijmegen

4 KLAAR VOOR DE TOEKOMST 4 KlokGroep heeft tijdig maatregelen getroffen om sterk door de crisis te komen en klaar te zijn voor de veranderde markt als deze weer aantrekt. Het jaar 214 lijkt het jaar te worden dat de markt stabiliseert en de dalende trend stopt. Klaar voor de toekomst De eerste tekenen zijn in ieder geval gunstig, want het aantal verkochte nieuwbouwwoningen is in het eerste kwartaal van 214 toegenomen t.o.v. het eerste kwartaal van vorig jaar. Wij zien 214 echter nog als een tussenjaar en verwachten voor KlokGroep geen echte groei. Zowel qua omzet als resultaat denken wij vrijwel gelijk te blijven aan het niveau van 213. Wij investeren verder in de kennis en kwaliteit van onze organisatie om de markt nog beter te kunnen bedienen en om klaar te zijn voor groei, mocht de markt weer aantrekken. Daarnaast investeren wij in mogelijkheden om onze bedrijfsvoering in het buitenland uit te breiden en daardoor minder afhankelijk te zijn van de Nederlandse markt. Zo hebben wij in 213 Novaform Polska opgericht. Deze nieuwe werkmaatschappij van KlokGroep richt zich met name op woningbouwontwikkeling en opereert vanuit Poznan in Polen. In 214 komt het eerste plan in de verkoop. KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Wij zien de toekomst met vertrouwen tegemoet KlokGroep houdt een onveranderd sterke solvabiliteits- en liquiditeitspositie en blijft hierdoor een betrouwbare partner in de markt. Wij zijn in staat te investeren in nieuwe, duurzame technieken en onze organisatie aan te passen om onderscheidend te zijn in de markt. Wij zien de toekomst dan ook met vertrouwen tegemoet. Renovatie De Meiberg Nijmegen

5 ALGEMEEN Algemeen 5 De aard van de bedrijfsactiviteiten van KlokGroep en de juridische structuur staan beschreven op pagina 21 van dit jaarverslag. De algemene marktomstandigheden waren in 213 ongunstig. De totale bouwproductie daalde in Nederland met ca. 4,5%, waarbij de nieuwbouwwoningmarkt zelfs met meer dan 11% daalde. Gebrek aan consumentenvertrouwen, aangescherpte financieringsvoorwaarden en dalende huizenprijzen zorgden voor onvoldoende doorstroom op de woningmarkt. Daarnaast legden diverse woningcorporaties als gevolg van overheidsmaatregelen hun investeringsprogramma s voor nieuwbouw vrijwel stil. De genoemde marktontwikkelingen raakten ook KlokGroep. het oprichten van KlokWonen heeft KlokGroep een nieuwe impuls aan de woningverkoop gegeven. Voor kopers is er nu tijdens het verkoop- en realisatietraject maar één aanspreekpunt, waardoor snel en flexibel ingespeeld wordt op de wensen en behoeften van kopers. Tevens wordt binnen KlokWonen ons woningconcept BaseHome verder uitgewerkt, waarbij innovatie en duurzaamheid een nog belangrijkere rol spelen. Hierdoor levert KlokWonen zowel voor de particuliere koper, als voor corporaties en beleggers binnen een zeer kort tijdsbestek maatwerk. KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Door teruglopende woningverkopen en dalende verkoopprijzen daalde de omzet van onze ontwikkelingsbedrijven. Doorlooptijden werden langer, risico s namen toe en ook de onverkochte voorraad (in aanbouw) steeg. Om de verkoop te stimuleren werden diverse verkoopinstrumenten ingezet. Uitgangspunt hierbij was dat mensen geen nieuwe woning willen kopen, als de oude nog niet verkocht is. Door een inkoopgarantie af te geven lukte het om deze onzekerheid voor potentiële kopers weg te nemen en konden we meer nieuwbouwwoningen verkopen. Voor KlokGroep was het risico van de inkoopgarantie goed te overzien. Slechts een beperkt aantal woningen met afgegeven garanties werd daadwerkelijk ingekocht. Door actief betrokken te zijn bij de verkoop van de oude woning werden de meeste woningen al verkocht voordat de garantietermijn was verstreken. Met name eind 213 en begin 214 zien wij het aantal verkooptransacties van nieuwbouwwoningen op de particuliere markt toenemen ten opzichte van vorig jaar. Ook door KlokWonen levert met BaseHome binnen een zeer kort tijdsbestek maatwerk We zien dat de gewijzigde aanpak succes heeft. In het eerste jaar zijn alle projecten van KlokWonen succesvol in de verkoopscore. Bij verschillende projecten zijn alle woningen al verkocht, voordat de bouw is gestart. Daarnaast neemt ook de interesse van woningcorporaties en beleggers toe voor onze BaseHome-woningen. De eerste contracten zijn gesloten en de eerste nieuwbouwprojecten voor corporaties zijn begin 214 in uitvoer genomen. Na een korte aanloopperiode in 213 gaat het KlokWonen lukken om al in 214 een belangrijke omzet en resultaatbijdrage te leveren voor de groep.

6 ALGEMEEN Naast KlokWonen zijn er meer successen te melden vanuit de projectontwikkeling. Zo heeft Novaform een oude ziekenhuislocatie in Zwolle verworven om daar vanaf 215 korte tijd in een aardig netwerk, waarin wij kansen zien om kleinschalige woningbouwprojecten te ontwikkelen en te realiseren. Eind 213 is de nieuwe entiteit Novaform Polska Het Ronde Erf Veenendaal 6 het project De Weezenlanden te realiseren. Op deze prominente locatie tegen de Stadsgracht, aan de rand van de opgericht. Deze entiteit is gevestigd in Poznan. De Poolse medewerker die is aangetrokken zal samen met Novaform historische binnenstad, verrijzen ca. 145 grondgebonden (vanuit Nederland) de eerste concrete projecten ontwikkelen woningen en 85 appartementen. en op de markt brengen. De eerste ervaringen zijn positief en wij verwachten dat medio 214 het eerste project in KlokOntwikkeling heeft in Nijmegen de locatie van voor- verkoop zal gaan en dat Novaform Polska binnen 2 jaar een malig verpleeghuis Margriet verworven. Hier worden ca. 145 positieve bijdrage levert aan het groepsresultaat. grondgebonden woningen en appartementen in zowel de koop- als huursector gerealiseerd. Deze worden aangevuld KlokBouw heeft in 213 door een terugval van de bouw- met een deel beschermd en beschut wonen. Vanaf het 3e productie opnieuw een reorganisatie moeten doorvoeren. kwartaal van 214 start de realisatie van de nieuwbouw. De omzetdaling kwam vooral door de afdeling Burgerlijke en Utiliteitsbouw. Met name uitstel van nieuwbouwprojecten Hoewel 213 voor de projectontwikkelaars een moeilijk jaar voor woningcorporaties zorgden voor de terugval. Door was met dalende omzetten en marges, zijn wij van mening tijdig in te grijpen en terug te schakelen heeft KlokBouw het dat er door de nieuw verworven projecten en de eigen boekjaar positief kunnen afsluiten. De afdeling Verbouw & voorraad een goede, stabiele basis ligt voor de toekomst. Renovatie heeft opnieuw een omzetgroei doorgemaakt. Voor 214 verwachten wij nog geen omzetgroei, maar Met name renovatieprojecten gebaseerd op het EcoVeren- vanaf eind 214 en 215 denken wij een groei te kunnen concept hebben bijgedragen aan de omzetgroei van deze realiseren en verwachten wij ook een verbetering van het afdeling. Naast renovatie van de woning worden er bij resultaat. EcoVeren ook duurzame energiemaatregelen doorgevoerd. Zo zijn in 213 duurzame renovatieprojecten in de Nijmeegse De buitenlandse activiteiten binnen de projectontwikkeling wijken Malvert en Meijhorst gestart. ontwikkelen zich positief. In Duitsland profiteert KlokGIB KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 van de aantrekkende markt. KlokGIB heeft in 213 een omzet- en resultaatverbetering gerealiseerd. Voor 214 verwachten wij een verdere groei. De organisatie van KlokGIB is versterkt om deze groei op een verantwoorde wijze te realiseren. Naast ontwikkelingen in Duitsland is Novaform in 213 gestart met marktverkenningen in Polen. Dit resulteerde in Het project aan het Stationsplein in Nijmegen waar KlokBouw samen met Züblin het nieuwe poppodium voor Doornroosje, 35 studentenwoningen voor SSHN en een fietskelder realiseert, nadert haar voltooiing. Medio 214 is de oplevering van dit prestigieuze project gepland. Voor 214 zal het omzetniveau van KlokBouw, dat in 213 op ca. 7 miljoen uitkwam, lager uitkomen, zo tussen de

7 ALGEMEEN 55 tot 6 miljoen. Dit komt doordat een deel van de grondgebonden woningen nu wordt gerealiseerd door KlokWonen. KlokBouw biedt alleen ondersteuning bij de Er wordt steeds meer samenwerking gezocht met corporaties. Wij signaleren een trend dat corporaties (delen van) beheer, onderhoud, renovatie en nieuwbouw neer willen de markt, is het KlokGroep gelukt om zich op onderdelen te onderscheiden en ondanks de omzetdaling is het jaar opnieuw met een positief resultaat afgesloten. Belangrijker realisatie, de omzet wordt gerealiseerd door KlokWonen. leggen bij marktpartijen. Doordat wij binnen de groep naast nog is dat er met de gerealiseerde organisatiewijzigingen en 7 Met andere woorden: een deel van de omzet verschuift van KlokBouw naar KlokWonen. Beide vennootschappen vallen onderhoud en renovatie, ook knowhow hebben op het gebied van projectontwikkeling en nieuwbouw, zijn wij in de onveranderd sterke financiële positie een goede basis ligt voor de toekomst. Wij blijven niet stil zitten, want stilstand onder de nieuwe entiteit KlokRealisatie, een tussenholding staat om corporaties te ontzorgen, waarbij wij ook risico- is zeker in de huidige markt achteruitgang. Wij zullen ook in waar ook KlokMaterieel deel van uitmaakt. De onderlinge dragend kunnen participeren. Recent hebben wij in samen- 214 onze organisatie verder doorontwikkelen en investeren verwevenheid en aansturing wordt hierdoor benadrukt. De werking met Dura Vermeer, Hurks bouw en tien ketenpart- in kennis en kwaliteit. Daarnaast zullen wij blijven investeren gezamenlijke omzet van de entiteiten onder KlokRealisatie ners een ketensamenwerkingsovereenkomst gesloten met in nieuwe (duurzame) producten en zullen onze BaseHome- zullen naar verwachting uitkomen rond de 8 miljoen. Dit woningcorporatie Oosterpoort te Groesbeek voor het volle- woningen verder worden geoptimaliseerd. De markt zal is een lichte stijging t.o.v dige onderhoud van 1.5 woningen. De ketensamen- naar onze mening nog niet echt omslaan in 214, maar werking moet er uiteindelijk in resulteren dat partijen op diverse ramingen van het EIB en de banken wijzen op een KlokBouw heeft ook in 214 weer enkele nieuwbouw- en termijn het volledige woningbezit van ongeveer 5. licht herstel. Ook wij merken in onze verkoopcijfers dat er renovatieprojecten opgestart en daarnaast zijn er (grote) woningen, risicodragend in onderhoud nemen. De markt- meer interesse ontstaat, de eerste signalen van herstel zijn projecten in voorbereiding. Eén van de opgestarte projecten partijen spreken hierbij in overleg met Oosterpoort een zichtbaar. In de eerste vier maanden van 214 verkochten ligt aan de Rijswijkstraat te Amsterdam. KlokBouw trans- life-cycle aanpak af voor het totale woningbezit. we 165 woningen. Dit is ons de afgelopen vijf jaar niet formeert hier een bestaande kantoortoren naar studenten- gelukt. Hopelijk zet deze trend zich in de loop van 214 en en startershuisvesting. De toren wordt opnieuw ingericht en Samengevat kunnen wij concluderen dat 213 gezien de 215 verder door. Wij zijn er in ieder geval klaar voor! in totaal zullen er 229 studentenunits worden gerealiseerd. moeilijke marktomstandigheden voor KlokGroep geen De opdrachtgever speelt hiermee in op het grote tekort aan makkelijk jaar is geweest. Door tijdig maatregelen te nemen studentenhuisvesting in de hoofdstad. en de organisatie steeds aan te passen naar de wensen van Fietserstunnel Arnhem KLOKGROEP JAARVERSLAG 213

8 DUURZAAMHEID EN MVO 8 Duurzaamheid en MVO Kasteelhof Druten Maatschappelijk Verantwoord Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen is gericht op de CO 2 -uitstoot gereduceerd KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Ondernemen en duurzaamheid, het lijken begrippen waarmee je alle kanten uit kunt. KlokGroep kiest hier een duidelijke richting in, waarbij MVO zich steeds meer nestelt in ons DNA. economische prestaties (Profit) met respect voor de sociale kant (People) en dit binnen de ecologische randvoorwaarden (Planet). Met andere woorden: KlokGroep maakt bewuste keuzes om een juiste balans te vinden tussen People, Planet en Profit. We willen als familiebedrijf op een verantwoorde manier omgaan met de wereld om ons heen, waarin ook de volgende generaties op moeten groeien. Dit doen we door interne maatregelen, zoals de invoering van labels A en B voor ons leasewagenpark en te investeren in copiers/printers die veel duurzamer zijn en waarbij het papierverbruik gereduceerd wordt. Maar ook door duurzame bouwconcepten te ontwikkelen, de keuze van bouwmateriaal en bewustwording op de bouwplaatsen. KlokRealisatie is een nieuw opgerichte tussenholding die de krachten bundelt van KlokBouw, KlokWonen en KlokMaterieel en heeft als doelstelling om in 215 een CO 2 -reductie te realiseren van 1% ten opzichte van 21 (in relatie tot de omzet). Hiervoor zijn diverse maatregelen genomen. Zo heeft het leasewagenpark nu labels A en B, levert Sepagreen groene energie op de bouwplaatsen en worden er toolbox-meetings gehouden om het energieverbruik te verminderen en het bewustzijn te vergroten. Daarnaast wordt veel aandacht besteed aan het scheiden en verminderen van afval op de bouwplaatsen.

9 DUURZAAMHEID EN MVO Jaarlijks wordt de CO 2 -uitstoot van KlokRealisatie berekend. Dit gebeurt in het kader van het duurzaamheidsbeleid en de CO 2 -prestatieladder. Verschillende maatregelen hebben nu al geleid tot een reductie van 2% ten opzichte van 21. Geen wonder dus, dat KlokRealisatie op de hoogste trede zit van de CO 2 -prestatieladder. plannen te presenteren. FIRA toetst al onze prestaties en dat maakt ons tot een betrouwbare en duurzame partner voor onze (toekomstige) opdrachtgevers. GPR Gebouw Expert 4.2 Zowel KlokBouw als KlokGroep Integrale Projecten hebben Thuvine Duiven 9 EcoVeren en BaseHome momenteel een GPR Gebouw Expert 4.2 binnen de gelederen, zodat wij vastgoedontwikkelaars, -eigenaren, -beleggers Het toepassen van eigen bouwconcepten werpt ook zijn en -beheerders, zowel fiscaal als bouwtechnisch, kunnen vruchten af. KlokBouw renoveert volgens het eigen duur- adviseren bij hun projecten. GPR Gebouw meet duurzaam- zame concept EcoVeren. Hiermee wordt minimaal 5% heidsprestaties voor woning- en utiliteitsbouw in nieuw- CO 2 -reductie beoogd. KlokWonen behaalt hetzelfde resultaat bouw, bestaande bouw en grootschalige renovatie. GPR met de realisatie van BaseHome-woningen. Er wordt ook Gebouw kan ingezet worden bij iedere fase van het bouw- deelgenomen aan duurzaamheidsinitiatieven van anderen, proces, vanaf ontwerp tot en met realisatie. Via rapport- zoals power2nijmegen, een initiatief van de Gemeente cijfers is in een oogopslag te zien hoe een gebouw, project Nijmegen voor een energieneutrale stad in 245. Verder of plan presteert op het gebied van energie, milieu, gezond- worden duurzaamheidsprestaties zichtbaar gemaakt via heid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. het FIRA Rating Systeem. Op basis van deze analyses hebben we rekenmethodes ont- Bewuste Bouwer als buur wikkeld die ons in staat stellen het effect van maatregelen Bouwen in dicht bevolkt gebied is niet eenvoudig. Vaak over de gehele keten te bestuderen. Dit stelt ons in staat om heeft een bouwer maar beperkte ruimte en moet hij onze kennis en invloed aan te wenden om maatregelen te rekening houden met het reilen en zeilen van de omgeving. nemen die het meeste effect hebben in de keten. KlokBouw is aangesloten bij de stichting Bewuste Bouwers. KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 FIRA Als een van de eerste FIRA deelnemers heeft KlokBouw in oktober 213 niveau zilver bereikt. We hebben hiermee weer een belangrijke stap gezet in ons MVO-beleid. Met behulp van het FIRA systeem maakt KlokBouw duurzaamheidprestaties inzichtelijk voor (toekomstige) opdrachtgevers. Het FIRA Rating System is de virtuele marktplaats voor duurzaamheid. Dat biedt ons de mogelijkheid onze duurzaamheidstrategie te formuleren en onze toekomst- Deze stichting beoordeelt bouwplaatsen op een aantal criteria die allemaal verband houden met Bewust Bouwen in de breedste zin van het woord. De gedragscode is gebaseerd op vijf pijlers: bewust, veilig, verzorgd, milieu en sociaal. Per pijler is een normkaart beschikbaar. Ons streven is dat de omgeving zo weinig mogelijk hinder ondervindt van de bouwwerkzaamheden. Bewuste Bouwers zijn zich bewust van de impact die hun werkzaamheden op de omgeving kan hebben en houden daar rekening mee. Geen wonder dus, dat KlokRealisatie op de hoogste trede zit van de CO 2 -prestatieladder

10 PERSONEEL EN ORGANISATIE 1 Zoals eerder gemeld heeft KlokGroep haar organisatie verder moeten inkrimpen in 213. Het is altijd vervelend om noodgedwongen afscheid te moeten nemen van collega s, maar voor de continuïteit van de onderneming is het absoluut noodzakelijk om de organisatie tijdig aan te passen aan de marktontwikkelingen. Personeel & organisatie De ontslagen hebben voornamelijk plaatsgevonden bij aantrekt, verwachten wij weer een groeiend aantal medewerkers. KlokBouw. In overleg met de vakbonden en ondernemingsraad hebben wij een goed sociaal plan opgesteld om de pijn voor de getroffen medewerkers te verzachten en hen (waar Lean bouwen mogelijk) te begeleiden naar ander werk. Binnen de afdeling Verbouw & Renovatie (V&R) van KlokBouw is lean bouwen al ver doorgevoerd. Dit wil zeggen dat de Door verschil in visie tussen de directie van KlokGroep en organisatie op de bouw zo efficiënt mogelijk plaatsvindt, de directeur van KlokBouw hebben wij eind 213 afscheid waarbij overlast voor de bewoners zo beperkt mogelijk genomen van de directeur van KlokBouw. In goed overleg blijft. Dit vraagt met name goede communicatie, planning zijn de partijen uit elkaar gegaan en inmiddels vervult en afstemming tussen partijen, zodat werkzaamheden, John van de Klok al weer enige maanden de functie van kwaliteit en volgorde goed op elkaar zijn afgestemd. Deze algemeen directeur van KlokBouw. Verder is in 213 de werkwijze wordt inmiddels met veel succes toegepast financiële administratie gecentraliseerd in Druten. Door de binnen KlokBouw V&R en zal verder worden uitgerold centralisatie en de verdere digitalisering van de factuurverwerking wordt ook hier een efficiencyvoordeel behaald. binnen KlokBouw en KlokWonen. BIM Wij merken dat KlokGroep steeds meer verandert van uit- Een andere belangrijke ontwikkeling is de inzet van BIM voerende organisatie naar een dienstverlenende organisatie. bij de voorbereiding van onze projecten. Met de inzet van De nadruk komt meer en meer te liggen op het gebied van BIM wordt de woning of het gebouw al virtueel gerealiseerd, organiseren en communiceren. Wij faciliteren en sturen alle voordat het feitelijk in uitvoer wordt genomen. Partijen KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Gemiddeld aantal FTE s ,1 Omzet per FTE Gemiddeld aantal FTE s ,5 Omzet per FTE betrokken partijen aan om tot een optimaal resultaat te komen. Dit vraagt andere competenties van onze medewerkers. Bij de werving van nieuwe medewerkers zullen wij hier meer op sturen, maar ook het opleiden van onze huidige medewerkers is hier van belang. De organisatorische maatregelen die in 213 genomen zijn zorgen nog voor een lichte daling in het gemiddeld aantal medewerkers voor 214. Verder zal het aantal medewerkers stabiel blijven, rond de 154 fte s. Pas als de markt (verder) (opdrachtgever, aannemer, architect, constructeur, installateur en leveranciers) werken samen in de voorbereiding van een project om zo op voorhand zaken op elkaar af te stemmen en het project te optimaliseren. De uitvoer kan hierdoor efficiënt verlopen en bouwfouten kunnen op voorhand worden voorkomen, waardoor faalkosten reduceren. Met de inzet van BIM vindt de werkvoorbereiding meer vooraf plaats en minder tijdens de realisatie van een project. Alle BaseHomeprojecten worden al volledig uitgewerkt in BIM. Eind vorig jaar is ook het eerste utiliteitswerk volledig uitgewerkt in

11 PERSONEEL EN ORGANISATIE 11 Hoge Hoek Berkel-Enschot BIM. Komende jaren wordt verder in BIM geïnvesteerd en het komend jaar wordt weer een trainingsprogramma KlokGroep heeft één commissaris die benoemd is op basis zullen steeds meer projecten middels deze methodiek opgesteld op basis van actualiteit en behoefte binnen van het opgestelde functieprofiel, rekening houdend met de worden uitgewerkt en zullen koppelingen worden gelegd onze organisatie. Op deze wijze worden trainingen effectief gewenste diversiteit en evenwichtige samenstelling van de naar andere processen binnen KlokGroep, bijvoorbeeld de binnen onze organisatie ingezet. raad. De huidige commissaris kent de organisatie goed door KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 (na)calculatie. KlokSchool Om kennis te delen binnen KlokGroep en om nieuwe ontwikkelingen uit te dragen (zoals BIM en lean bouwen) hebben wij in 213 de KlokSchool opgezet. Binnen KlokGroep hebben wij voor diverse onderwerpen kennisdragers benoemd die via de KlokSchool collega s trainen door kennis te delen en samen actualiteiten en recente problemen door te nemen. Indien noodzakelijk maken wij ook gebruik van externe trainers. Het eerste jaar is zowel door trainers en collega s als zeer positief ervaren. Voor Diversiteit bestuur & Raad van Commissarissen KlokGroep is een familiebedrijf dat al ruim 9 jaar door de familie Van de Klok wordt bestuurd. Het huidige bestuur berust bij twee broers uit de derde generatie na de oprichting. Het is de intentie van het huidige bestuur om het bedrijf op (lange) termijn over te dragen aan de volgende generatie van de familie. Bij de mogelijke opstelling van het profiel voor de toekomstige opvolging van het bestuur en de gewenste evenwichtige samenstelling zal aandacht worden besteed aan de gewenste diversiteit. een langdurige samenwerking met KlokGroep en is door zijn onafhankelijke status een goede en kritische sparringpartner voor het bestuur en de directie. Wij merken dat KlokGroep steeds meer verandert van uitvoerende organisatie naar een dienstverlenende organisatie

12 RESULTATEN EN ANALYSES Resultaten en analyses in mln. in mln. Geconsolideerde omzet Bruto marge exclusief afwaarderingen 122, 7,9 139, 8,1 213 (in miljoenen euro s) 212 (in miljoenen euro s) 213 Verdeling omzet 212 Verdeling omzet Bruto marge na afwaardering grondposities Bedrijfsresultaat Netto resultaat Solvabiliteit (eigen vermogen : totaal vermogen) Liquiditeitsratio (current ratio) 3,4 2,4,9 4% 1,84 3,6 3,5 1,6 43% 1,94 Bedrijfsresultaat 2,4 Omzet 122, Bedrijfsresultaat 3,5 Omzet 139, Aanneming 46,2% overig,2% overig,4% Projectontwikkeling 53,6% Aanneming 39,% Projectontwikkeling 6,6% KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Omzetontwikkeling De groepsomzet daalde in 213 met ca. 12,2% tot ca. 122 miljoen. De omzet van KlokBouw bleef, ondanks de afsplitsing van de woningbouw boven de 7 miljoen. De omzet van KlokRealisatie (KlokBouw en KlokWonen) kwam uit op totaal ca. 79 miljoen, dit is ca. 6,5% hoger dan vorig jaar. De omzet van onze Nederlandse ontwikkelingsbedrijven daalde door de moeizame nieuwbouwwoningmarkt met ca. 23% tot ca. 65,5 miljoen. De Duitse nieuwbouwwoningmarkt ontwikkelt zich positief, de omzet steeg naar ca. 8 miljoen. De geconsolideerde omzet voor 214 zal naar verwachting weer uitkomen rond de 125 miljoen. De markt lijkt te stabiliseren en de verkopen van de woningen in het 1e kwartaal van 214 lagen op een hoger niveau dan vorig jaar. Ook de woningcorporaties lijken de projecten weer op te pakken, waardoor er nieuwe (omzet) kansen liggen voor de bouw en de ontwikkelaars. De omzet van de ontwikkelaars zal naar verwachting vrijwel gelijk blijven aan het niveau van 213 rond de 65 miljoen. De omzet van KlokRealisatie zal naar verwachting rond de 7-75 miljoen uitkomen.

13 RESULTATEN EN ANALYSES 13 Met name de interne omzet (KlokBouw voor de ontwikkelingsbedrijven) neemt sterk af t.o.v. voorgaand jaar, waardoor de groepsomzet stijgt. Met andere woorden: KlokBouw haalt het merendeel van haar werk rechtstreeks uit de markt. Resultaten De dalende verkoopprijzen van woningen, langere doorlooptijden voor verkoop en hogere risico s en financieringslasten zetten de marges van de ontwikkelaars verder onder druk. Daarnaast zijn er in 213 wederom enkele grondposities - voor in totaal 4,5 miljoen - extra afgewaardeerd, in verband met de lagere geschatte marktwaarde. Deze afwaarderingen zijn absoluut noodzakelijk om een financieel gezonde organisatie met toekomstperspectief te blijven. De resultaten van het bouwbedrijf ontwikkelden zich positief. Door tijdige maatregelen en beperking van de vaste lasten steeg het resultaat t.o.v KlokGroep heeft ondanks de dalende marges en extra afschrijvingen op grondposities over 213 opnieuw een positief resultaat behaald. Het netto rendement in 213 bedroeg ca.,7%, dit was in 212 nog ca. 1,1%. Molenzicht Valburg KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Voor 214 blijven de resultaatverwachtingen gematigd. De marktomstandigheden blijven vrijwel onveranderd. We zien iets meer interesse op de woningmarkt, maar er is nog geen sprake van een echte omslag in de markt en marges blijven relatief laag. Ook de marges van het bouwbedrijf blijven laag. De productiecapaciteit in Nederland blijft hoger dan de vraag, waardoor bouwprijzen scherp blijven. De inkoopresultaten bepalen in feite het uiteindelijke projectresultaat. Wij verwachten als groep het jaar 214 af te kunnen sluiten met een positief netto rendement van ca. 1,5%. We zien iets meer interesse op de woningmarkt, maar er is nog geen sprake van een echte omslag

14 STERKE FINANCIËLE POSITIE 14 De vermogenspositie van KlokGroep is sterk gebleven. De solvabiliteit bedraagt 4%, bij een balanstotaal van iets meer dan 84 miljoen. Ook de liquiditeitsratio s blijven goed. Sterke financiële positie KlokGroep beschikt over voldoende liquiditeiten om tegenvallers te kunnen opvangen en om op korte termijn te toekomstige externe financiering gewaarborgd. beter inspelen op de nieuwe marktomstandigheden en blijft kunnen investeren in nieuwe ontwikkelingen of uitbreiding van de bedrijfsactiviteiten. KlokGroep blijft sterk op liquiditeit sturen, zodat wij niet voor verrassingen komen te staan. door de huidige marktomstandigheden van groter belang In de aanbesteding- en selectieprocedures zijn de ratio s geworden. Door de sterke solvabiliteit en liquiditeit kan Met de huisbankier zitten wij in een afrondende fase voor KlokGroep zich onderscheiden in de huidige markt als het afsluiten van een vernieuwd financieringsarrangement. financieel sterke en betrouwbare partner. Door de flexibele inrichting hiervan kan KlokGroep nog De Witte Prinses Hilversum KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Solvabiliteit Liquiditeitsratio 1,84 4% Solvabiliteit Liquiditeitsratio 1,94 43%

15 WERKMAATSCHAPPIJEN KLOKGROEP JAARVERSLAG Werkmaatschappijen Gezien de actuele marktverwachtingen zal het jaar 214 voor KlokOntwikkeling nog niet veel verandering brengen. Actuele verkoopresultaten van de projecten in Opmeer en Leerdam zijn hoopgevend, maar zorgen nog niet voor een Zoals verwacht was het jaar 213 voor KlokOntwikkeling een echte omslag. Het eerder genoemde project op de locatie moeilijk jaar. KlokOntwikkeling realiseert haar omzet met van verpleeghuis Margriet zal met name vanaf eind 214 name in het woningbouwsegment. Dit segment is het zwaarst en voor 215 omzet genereren. De resultaatverwachtingen getroffen door de crisis. Door de stagnatie van enkele projecten bleef de omzet van 213 achter bij de vorig jaar gestelde op de voorraadpositie, gematigd. zijn, met name door de hoge rentelasten en aanloopkosten verwachtingen. De omzet kwam uiteindelijk uit op een niveau van ca. 32 miljoen. De onverkochte voorraad gereed en in aanbouw steeg iets ten opzichte van vorig jaar. We kunnen inmiddels melden dat de verkopen in het eerste kwartaal van 214 zijn toegenomen t.o.v. vorig jaar, waardoor de onverkochte voorraad in 214 is afgenomen. Het jaar 213 is door KlokOntwikkeling met een klein verlies afgesloten. Vorig jaar meldden wij al dat de omzet en het resultaat dat Novaform in 212 had gerealiseerd voor het jaar 213 Zoals gemeld in het jaarverslag van vorig jaar heeft er een gezien de actuele marktomstandigheden niet bereikbaar organisatiewijziging plaatsgevonden. De ontwikkeling van waren. Door de teruglopende verkoop van nieuwbouwwoningen duurt het langer voordat de gewenste verkoop- de grondgebonden woningen zijn ondergebracht in de nieuwe entiteit KlokWonen. Daarnaast is de administratie, score wordt bereikt en worden plannen noodgedwongen die eerst separaat was ondergebracht bij KlokOntwikkeling, opgeknipt in kleinere eenheden. Dit leidt tot lagere omzet. gecentraliseerd en ondergebracht bij KlokGroep. De organisatie van KlokOntwikkeling is hierdoor teruggebracht tot is vrijwel gelijk aan de vorig jaar gemelde verwachting. Novaform behaalde een omzetniveau van 24 miljoen. Dit 5 fte. KlokOntwikkeling zal zich voornamelijk bezig gaan Door de dalende verkoopprijzen, stijgende verkoopkosten houden met verwerving van gronden (of locaties), grondexploitaties en ontwikkeling van alle projecten die niet (hoofd- projecten, waarbij de aanloopkosten op de projecten die (o.a. de regeling inkoop eigen woning) en door de mix van zakelijk) te maken hebben met grondgebonden woningen. nog niet in uitvoer zijn het resultaat drukken, daalde het De organisatie en kostenstructuur zijn hierop aangepast. nettoresultaat tot ca. 4,3% van de omzet. Ondanks de Bergmanianum Nijmegen

16 WERKMAATSCHAPPIJEN daling ten opzichte van vorig jaar mogen we blij zijn met dit rendement in de huidige markt. In 213 werd de eerste fase opgeleverd van de nieuwbouwlocatie Hoge Hoek te Berkel Enschot. De laatste woningen zijn recent verkocht. Momenteel is de tweede fase volop in uitvoer. grotere B&U-projecten werden uitgesteld. Alleen de afdeling Verbouw & Renovatie (V&R) vormde een positieve uitzondering. Zij wisten in 213 opnieuw een omzetgroei te realiseren tot ca. 2 miljoen. Het zelf ontwikkelde EcoVeren-concept begint nu ook zijn vruchten af te werpen. Ultimo 213 waren twee grootschalige renovaties onderhanden die op basis van boven de 2 miljoen en ook de resultaatverwachtingen zijn positief. Hoge Hoek zal in 214 en 215 een belangrijke bijdrage leve- het EcoVeren-concept worden uitgevoerd. ren aan de omzet en het resultaat van Novaform. Naast dit project is in 214 het project Residentie Taalstraat in Vught op- De productiedaling in de loop van 213 zorgde er wel voor KlokGIB richt zich op kleinschalige woningbouwprojecten in gestart en wordt naar verwachting ook gestart met de eerste dat wij opnieuw afscheid hebben moeten nemen van enkele Duitsland. Huidige projecten bevinden zich met name in de fase van de nieuwbouwlocatie Lage Heide te Valkenswaard. collega s. Daarnaast zijn enkele medewerkers ondergebracht omgeving van Köln en Kaarst. De Duitse markt ontwikkelt bij KlokWonen, waar de realisatie van de grondgebonden zich positief en hier heeft KlokGIB met enkele goede locaties 16 Het eerder genoemde verworven project De Weezenlanden in Zwolle zal met name vanaf 215 zorgen voor een omzet woningen plaatsvindt. Door de getroffen maatregelen heeft KlokBouw het boekjaar alsnog met een positief resultaat van kunnen profiteren. De verkoopaanpak heeft effect en in 213 steeg de omzet opnieuw naar ca. 8 miljoen, met een en resultaatbijdrage. De verwachte omzet van Novaform kunnen afsluiten. nettoresultaat van ca. 5%. Voor 214 verwachten wij op voor 214 zal rond de 25 miljoen blijven. Het rendement basis van de huidige orderportefeuille opnieuw een groei zal naar verwachting iets dalen ten opzichte van 213. De omzet over 214 zal naar verwachting uitkomen op een naar een omzetniveau net boven de 1 miljoen. Naar niveau tussen de 55 en 6 miljoen. De afdeling V&R zal verwachting zal ook het resultaat toenemen. Novaform heeft in 213 een Poolse dochteronderneming hier opnieuw voor ca. 22 miljoen aan bijdragen. De resul- opgericht: Novaform Polska. Novaform Polska wordt recht- taatverwachtingen van KlokBouw voor 214 zijn positief. streeks aangestuurd door de directie van Novaform en richt zich op de ontwikkeling van kleinschalige woningbouwprojecten in de omgeving van Poznan. Naar verwachting zal Novaform Polska vanaf 215 een omzet- en resultaatbijdrage gaan leveren. KlokMilieu is het milieuadviesbedrijf binnen KlokGroep. De omzet bestaat voor ongeveer 5% uit adviezen en werk- KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 KlokBouw realiseerde in 213 opnieuw een omzet boven de 7 miljoen. De productie nam vooral in de tweede helft van 213 af door een teruglopende markt. Met name de Zoals gemeld is KlokWonen een in 213 nieuw opgerichte entiteit, waarin de ontwikkeling, verkoop en realisatie van grondgebonden woningen is ondergebracht. In het oprichtingsjaar realiseerde KlokWonen een omzet van ca. 8 miljoen en sloot het jaar, door de aanloopkosten, af met een klein verlies. In 214 zijn diverse nieuwe projecten in uitvoer genomen, waarbij de verkoopscore zeer positief is. Wij verwachten een groei van de omzet naar een niveau zaamheden ten behoeve van onze eigen werkmaatschappijen. De overige 5% wordt uit de externe markt gehaald. Door het ontbreken van grotere grond(sanerings)projecten daalde de omzet van KlokMilieu in 213 en werd het boekjaar met een klein verlies afgesloten. Voor 214 zijn enkele projecten onderhanden en zijn de omzet- en resultaatverwachtingen weer positief.

17 Danckertkwartier Klaaswaal FINANCIEEL Financieel Financiële kengetallen Financiële positie Voor een inzicht in de financiële positie kunnen de balansen van de laatste 3 jaren als volgt worden samengevat (in 1.): vlottende activa vlottende passiva werkkapitaal vastgelegde middelen op lange termijn gefinancierd De financiering hiervan vond plaats met: 17 eigen vermogen voorzieningen schulden op lange termijn Kengetallen De navolgende ratio s ten aanzien van solvabiliteit en liquiditeit kunnen aan de balansen worden afgeleid: Solvabiliteitsratio s eigen vermogen: vreemd vermogen eigen vermogen: totaal vermogen,69,4,79,43,67,4 KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Liquiditeitsratio s vlottende activa: vlottende passiva vorderingen en liquide middelen: vlottende passiva Productie De omzet is gebaseerd op basis van de productiewaarde. De afgelopen 3 jaren is als volgt weer te geven (in 1.) 213 1,84, ,94, ,83,

18 Geconsolideerde balans per 31 december 213 voor resultaatbestemming Passiva Activa VASTE ACTIVA 18 Materiële vaste activa bedrijfsgebouwen en -terreinen andere vaste bedrijfsmiddelen beleggingspanden en -terreinen Financiële vaste activa andere deelnemingen overige vorderingen VLOTTENDE ACTIVA voorraden onderhanden projecten Vorderingen debiteuren belastingen en premies sociale verzekeringen overige vorderingen Groepsvermogen groepsvermogen aandeel derden in groepsvermogen Voorzieningen voorziening deelnemingen voorziening latente belastingen garantievoorzieningen groot onderhoud overige voorzieningen Langlopende schulden gelieerde vennootschappen overige leningen Kortlopende schulden aflossingsverplichtingen crediteuren schulden aan kredietinstellingen belastingen en premies sociale verzekeringen overige schulden KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Liquide middelen

19 Geconsolideerde winst- en verliesrekening over netto-omzet kostprijs van de omzet Bruto-omzetresultaat Algemene beheerskosten personeelskosten huisvestingskosten materieelkosten verkoopkosten algemene kosten afschrijvingskosten garantiekosten aan werken toegerekend Netto-omzetresultaat overige bedrijfslasten en -opbrengsten Bedrijfsresultaat resultaat deelnemingen voor belasting rentebaten rentelasten Saldo der financiële baten en lasten KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Resultaat vóór vennootschapsbelasting vennootschapsbelasting Resultaat ná vennootschapsbelasting resultaat deelneming na belasting resultaat aandeel derden in groepsresultaat Netto-resultaat De Meerberg Berg en Dal

20 Geconsolideerde kasstroomoverzicht Bedrijfsresultaat Aanpassingen voor: - afschrijvingen - mutatie voorzieningen (excl. latente belastingen) Veranderingen in werkkapitaal: - handelsdebiteuren - overige vorderingen (excl. vpb) - voorraden - onderhanden projecten - handelscrediteuren - overige schulden (excl. vpb) Kasstroom uit bedrijfsoperaties ontvangen / betaalde interest ontvangen / betaalde winstbelasting Kasstroom uit operationele activiteiten verwerving groepsmaatschappijen (des)investeringen in financiële vaste activa investeringen in materiële vaste activa desinvesteringen in materiële vaste activa Kasstroom uit investeringsactiviteiten toename / afname langlopende schulden ontvangen / betaald dividend Kasstroom uit financieringsactiviteiten KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 Netto - kasstroom beginstand liquide middelen eindstand liquide middelen Mutatie liquide middelen beginstand schulden kredietinstellingen eindstand schulden kredietinstellingen Mutatie schulden kredietinstellingen TOTAAL MUTATIES Renovatie Malvert Nijmegen

21 Algemene toelichting ALGEMEEN - Combinatie KlokBouw Aan de Stegge te Nijmegen (5%) GRONDSLAGEN VOOR DE CONSOLIDATIE - Ontwikkelingsmaatschappij Koolhoven V.O.F. Vestigingsplaats te Druten (55,44%) Algemeen KlokGroep BV is gevestigd aan de Hooistraat 32 te Druten. - V.O.F. Passewaay 6 te Druten (28,12%) In de geconsolideerde jaarrekening van KlokGroep BV zijn - V.O.F. Rosa de Lima te Druten (5%) de financiële gegevens verwerkt van de tot de groep beho- Aard der bedrijfsactiviteiten - V.O.F. Bouw- en ontwikkelingsmij. Zuid (5%) rende maatschappijen. Deelnemingen met een belang kleiner De vennootschap en haar dochtermaatschappijen oefenen - KDG Venlo BV te Druten (1%) dan 95% die wel in de consolidatie worden meegenomen, het aannemingsbedrijf uit en treden op als projectontwikkelaar. - KDG Hoogezand BV te Druten (1%) zijn proportioneel in de consolidatie verwerkt. Onderlinge Daarnaast is er sprake van verhuur van onroerend goed. - KDG Assen BV te Druten (1%) verhoudingen en transacties zijn in de geconsolideerde jaar- - KDG Koolhoven BV te Druten (1%) rekening geëlimineerd. Belangen van derden in het vermogen Consolidatie - KDG Gronden BV te Druten (1%) en in het resultaat van groepsmaatschappijen zijn afzonderlijk Geconsolideerd worden die vennootschappen waarover - KlokGarant BV te Druten (1%) in de geconsolideerde jaarrekening tot uitdrukking gebracht. KlokGroep BV de zeggenschap heeft door het bezit van de - KlokEnergie BV te Druten (1%) De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld met toepassing 21 meerderheid van de aandelen of op andere wijze. Buiten de consolidatie blijft, wegens het ontbreken van van de hierna te noemen grondslagen voor de waardering en resultaatbepaling van KlokGroep BV. Naast de vennootschap zelf worden in de consolidatie de overwegende zeggenschap: volgende vennootschappen begrepen: - V.O.F. Grubbenvorst te Druten (33,33%) - KlokBouw BV te Nijmegen (1%) - V.O.F. De Lierseweg te Druten (33,33%) GRONDSLAGEN VOOR DE WAARDERING VAN ACTIVA - KlokMaterieel BV te Druten (1%) - V.O.F. Peelo te Assen (5%) EN PASSIVA - KlokOntwikkeling Vastgoedontwikkelaars BV - V.O.F. Trebbe - Van de Klok Projecten te Druten (5%) te Druten (95,1%) - Ontwikkelingsmaatschappij Wijchen West V.O.F. Algemeen - Novaform Vastgoedontwikkelaars BV te Best (95,1%) te Druten (33,33%) Voor zover niet anders is vermeld, zijn de activa en passiva KLOKGROEP JAARVERSLAG KlokMilieu BV te Druten (95,1%) - KlokVastgoed BV te Druten (1%) - KlokBeleggingen BV te Druten (1%) - KlokGrondexploitatie BV te Druten (1%) - KlokBouw Eindhoven BV te Eindhoven (1%) - KlokGIB Gesellschaft für Innovatives Bauen GmbH te Krefeld Duitsland (1%) - Combinatie KlokBouw Züblin AG te Nijmegen (5%) - Combinatie Klok Van Arnhem Bouw te Nijmegen (5%) - Martenshof V.O.F. / Molenwaard CV te Hoogezand (25%) - O.B.A.C. CV te Huissen (29%) - SAN CV (11,11%) & SAN BV te Nijmegen (12,5%) - GEM Koolhoven Beheer BV en GEM Koolhoven CV te Tilburg (19,96%) - V.O.F. aannemerscombinatie P.B.H.R. te Eindhoven (25%) - NAM van Son Holding BV te Tilburg (5%) - Passewaay 7 CV te Druten (16,87%) - Strohuls Beheer BV te Bunnik (5%) opgenomen tegen nominale waarde. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Winsten worden slechts opgenomen voor zover zij op balansdatum zijn gerealiseerd.

22 Algemene toelichting (vervolg) Verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong Financiële vaste activa VOORRADEN vinden vóór het einde van het verslagjaar, worden in acht De niet-geconsolideerde deelnemingen waarin invloed genomen indien zij voor het opmaken van de jaarrekening van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt Materialen en gereed product bekend zijn geworden. uitgeoefend, worden gewaardeerd op de nettovermogens- Deze worden gewaardeerd tegen inkoopprijs op basis van waarde, maar niet lager dan nihil. Deze nettovermogens- fifo stelsel of lagere actuele waarde, rekening houdend met De jaarrekening is opgesteld volgens BW 2 Titel 9. waarde wordt berekend op basis van de grondslagen van incourantheid, bepaald op basis van de ouderdom der KlokGroep BV. goederen. Financiële instrumenten Onder financiële instrumenten worden zowel primaire Deelnemingen met een negatieve nettovermogenswaarde Onderhanden projecten financiële instrumenten, zoals vorderingen en schulden, als worden op nihil gewaardeerd. Wanneer de vennootschap Voorraden gereed product worden gewaardeerd tegen financiële derivaten verstaan. Voor de grondslagen van geheel of ten dele instaat voor de schulden van de betref- vervaardigingsprijs of lagere netto-opbrengstwaarde. Deze primaire financiële instrumenten wordt verwezen naar de fende deelneming, wordt een voorziening gevormd, primair lagere netto-opbrengstwaarde wordt bepaald door individu- behandeling per balanspost. De vennootschap past kost- ten laste van de vorderingen op deze deelneming en voor ele beoordeling van de voorraden. De vervaardigingsprijs prijshedge-accounting toe op basis van individuele docu- het overige onder de voorzieningen ter grootte van het omvat het directe materiaalverbruik, de directe loon- en 22 mentatie per individuele hedgerelatie. De vennootschap documenteert de wijze waarop de hedgerelaties passen in aandeel in de door de deelneming geleden verliezen, dan wel voor de verwachte betalingen door de vennootschap machinekosten en de overige kosten die rechtstreeks aan de vervaardiging kunnen worden toegerekend en een opslag de doelstellingen van het risicobeheer, de hedgestrategie en ten behoeve van deze deelnemingen. voor indirecte fabricagekosten. de verwachting aangaande de effectiviteit van de hedge. Het effectieve deel van financiële derivaten die zijn toe- Deelnemingen waarin geen invloed van betekenis op het De netto-opbrengstwaarde is gebaseerd op een verwachte gewezen voor kostprijshedge-accounting, wordt tegen zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, worden verkoopprijs onder aftrek van nog te maken kosten voor kostprijs gewaardeerd en het ineffectieve deel wordt tegen gewaardeerd op verkrijgingsprijs en indien van toepassing voltooiing en verkoop. reële waarde gewaardeerd. De waardeveranderingen van de onder aftrek van bijzondere waardeverminderingen. KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 reële waarde van het ineffectieve deel worden direct in de winst- en verliesrekening verwerkt. Materiële vaste activa De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen aanschaffingswaarde respectievelijk voortbrengingswaarde, verminderd met lineair berekende afschrijvingen gebaseerd op de economische levensduur of tegen taxatiewaarde. N.B. Van dit laatste is sprake wanneer de realiseerbare waarde lager is dan de boekwaarde. De vorderingen op en leningen aan deelnemingen als - mede de overige vorderingen worden opgenomen tegen nominale waarde onder aftrek van noodzakelijk geachte voorzieningen. De onderhanden projecten in opdracht van derden worden gewaardeerd tegen de gerealiseerde projectkosten vermeerderd met de toegerekende winst en verminderd met verwerkte verliezen en gedeclareerde termijnen. Indien het resultaat op een onderhanden project niet op betrouwbare wijze kan worden ingeschat wordt geen winst toegerekend. De projectkosten omvatten de direct op het project betrekking hebbende kosten, de kosten die toerekenbaar zijn aan projectactiviteiten in het algemeen en toewijsbaar zijn aan

23 Algemene toelichting (vervolg) het project en andere kosten die contractueel aan de worden in mindering gebracht. Deze voorzieningen worden ziening gevormd op basis van jaarlijkse dotaties uitgaande opdrachtgever kunnen worden toegerekend. bepaald op basis van individuele beoordeling van de vorde- van de verwachte onderhoudskosten. De kosten van groot ringen. onderhoud worden ten laste van de voorziening gebracht. In de onderhanden projecten zijn tevens begrepen de uit projectontwikkeling voortkomende projecten indien en voor Onder de overige vorderingen zijn actieve belastinglatenties zover voor eenheden van het project vóór of tijdens de opgenomen, indien en voor zover het waarschijnlijk is dat VOORZIENINGEN VOOR PERSONEELSBELONINGEN constructie een onvoorwaardelijke verkoopovereenkomst is realisatie van de belastingclaim te zijner tijd zal kunnen afgesloten. plaatsvinden. Deze actieve latenties zijn gewaardeerd tegen Pensioenverplichtingen: nominale waarde en hebben overwegend een kortlopend De vennootschap heeft diverse pensioenregelingen. De rege- Projectopbrengsten en projectkosten uit hoofde van de karakter. lingen worden gefinancierd door afdrachten aan pensioen- onderhanden projecten worden als opbrengsten en kosten uitvoerders, te weten verzekeringsmaatschappijen en bedrijfs- verwerkt in de winst- en verliesrekening naar rato van de takpensioenfondsen. De pensioenverplichtingen uit de verrichte prestaties op balansdatum. De mate waarin de VOORZIENINGEN regelingen worden gewaardeerd volgens de verplichting prestaties zijn verricht is bepaald op basis van de tot de aan de pensioenuitvoerder benadering. In deze benadering balansdatum gemaakte projectkosten in verhouding tot de Voor deelnemingen waarbij de nettovermogenswaarde wordt de aan de pensioenuitvoerder te betalen premie als 23 geschatte totale projectkosten. negatief is, wordt een voorziening getroffen voor zover KlokGroep aansprakelijk is. last in de winst- en verliesrekening verantwoord. Aan de hand van de uitvoeringsovereenkomst wordt beoordeeld of, Indien het totaal van alle onderhanden projecten een debet- en zo ja welke verplichtingen naast de betaling van de stand vertoont, wordt het totaalsaldo gepresenteerd onder Ten behoeve van mogelijke claims inzake opgeleverde jaarlijkse aan de pensioenuitvoerder verschuldigde premie de vlottende activa. Indien het totaal van alle onderhanden werken is een garantievoorziening opgenomen waaraan op balansdatum bestaan. Deze additionele verplichtingen, projecten een creditsaldo vertoont, wordt het totaalsaldo jaarlijks een vast percentage van de omzet in dat jaar wordt waaronder eventuele verplichtingen uit herstelplannen van gepresenteerd onder kortlopende schulden. gedoteerd, waarbij o.b.v. individuele beoordeling de volledig- de pensioenuitvoerder, leiden tot lasten voor de vennoot- KLOKGROEP JAARVERSLAG 213 VORDERINGEN De vorderingen worden bij eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. De reële waarde en geamortiseerde kostprijs zijn gelijk aan de nominale waarde. Noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid heid wordt vastgesteld. Gehonoreerde claims worden ten laste van de voorziening gebracht. Individuele claims van 25. of hoger worden separaat voorzien onder de overige voorzieningen. In verband met de reorganisatie van bedrijfsactiviteiten wordt een voorziening gevormd indien voor de groep een feitelijke of juridische verplichting is ontstaan. Voor groot onderhoud van het onroerend goed is een voor- schap en worden in de balans opgenomen in een voorziening. Ultimo 213 (en 212) waren er voor de groep geen pensioenvorderingen en geen verplichtingen naast de betaling van de jaarlijkse aan de pensioenuitvoerder verschuldigde premie.