Inhoud. 4 > voorwoord. 5 > Algemeen. 8 > Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen. 9 > Personeel & organisatie

Transcriptie

1 Jaarverslag 211

2 4 > voorwoord 5 > Algemeen 8 > Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen 9 > Personeel & organisatie 1 > Resultaten en analyses 12 > Werkmaatschappijen 17 > Financiële kengetallen 18 > Geconsolideerde balans per 31 december 211 voor resultaatbestemming 2 > geconsolideerde winst-en-verliesrekening over > Geconsolideerd kasstroomoverzicht > Algemene toelichting 26 > Toelichting op de geconsolideerde balans 33 > toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening 36 > enkelvoudige balans per 31 december 211 voor resultaatbestemming 38 > enkelvoudige winst-en-verliesrekening over > Toelichting op de enkelvoudige balans 45 > Toelichting op de enkelvoudige winst-en-verliesrekening 46 > Overige gegevens 48 > Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Inhoud

3 voorwoord Algemeen Sterke (financiële) positie geeft voorsprong Het zal niemand ontgaan zijn: Bouwend Nederland is in crisis. De economische crisis raakt de bouwsector hard. Met name de woningverkopen stagneren met als gevolg dat de nieuwbouw van woningen stil valt. Ondanks deze negatieve marktontwikkelingen heeft KlokGroep haar omzet in 211 weten te vergroten en het jaar met een positief resultaat afgesloten. Met de in 211 doorgevoerde naamswijziging en de nieuwe KlokGroep huisstijl werd benadrukt dat de autonome werkmaatschappijen meer een eenheid vormen en elkaar versterken. Dit is zeker van toepassing op het afgelopen jaar. Waar de omzet in de projectontwikkeling in Nederland door de malaise op de woningmarkt terugliep, wist KlokBouw haar omzet fors te laten stijgen in 211. Vorig jaar kon al gemeld worden dat steeds vaker en vaker projecten door KlokBouw samen met Novaform of KlokOntwikkeling worden opgepakt. Deze gezamenlijke aanpak heeft er mede toe bijgedragen dat de totale omzet van de groep ten opzichte van 21 is gestegen. In Duitsland profiteert KlokGIB van de nog steeds sterke woningmarkt. Zowel de omzet als het resultaat nemen toe. De marges (in Nederland) staan onder druk, maar toch heeft KlokGroep het jaar positief afgesloten en is de financiële positie van de groep onveranderd sterk gebleven. Deze sterke positie is in de huidige markt zeer belangrijk. Wij zien de markt in 212 nog niet verbeteren. Zeker nu er verkiezingen komen en de aangekondigde maatregelen - verhoging van btw-tarief en beperken van de hypotheekrenteaftrek - de (nieuwbouw) woningmarkt op korte termijn niet zullen stimuleren. De orderportefeuille van de groep is voor 212 dusdanig gevuld dat wij ondanks de genoemde negatieve effecten in een krimpende markt voor 212 een omzetgroei voorzien en wij verwachten ook 212 met een positief resultaat af te kunnen sluiten. KlokGroep heeft een sterke solvabiliteits- en liquiditeitspositie en is een betrouwbare partner in deze krimpende markt. Wij investeren in nieuwe (duurzame) technieken en organisatieaanpassingen om ons te kunnen onderscheiden in de veranderende markt. Wij zien de (lange termijn) toekomst met vertrouwen tegemoet. De economische crisis in Nederland duurt nog voort. De bouwproductie in Nederland is in 29 en 21 cumulatief ca. 15% gedaald. Het jaar 211 begon, mede door een zachte winter relatief goed. De bouwproductie steeg het eerste halfjaar, maar in het tweede halfjaar was er weer sprake van krimp. Het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) heeft als gevolg van de ingezette krimp de verwachtingen voor de bouwproductie voor 212 en 213 negatief bijgesteld. De woningmarkt in Nederland zit totaal op slot. Strengere financieringseisen, baanonzekerheid, onzekerheid verkoop huidige woning, onzekerheid toekomst van de hypotheekrenteaftrek en waardedaling van woningen zijn allemaal factoren die hebben geleid tot een vraaguitval op de woningmarkt. KlokGroep opereert met haar ontwikkelingsbedrijven KlokOntwikkeling BV en Novaform Vastgoedontwikkelaars BV op de Nederlandse woningmarkt. De economische crisis heeft bij de ontwikkelingsbedrijven geleid tot een omzetdaling van totaal ca. 6,5%. Het operationele resultaat van de ontwikkelingsdivisie bedraagt over 211 ca. 2,3 miljoen positief. Dit is ca. 1,1 miljoen lager dan in 21. Hierbij dient opgemerkt te worden dat Novaform het jaar wel met een ruim positief resultaat heeft afgesloten. Dit wordt met name veroorzaakt doordat Novaform veelal met ontwikkelcontracten/opties werkt en minder grondposities op risico heeft. Hierdoor zijn de rentelasten op de voorraadpositie voor Novaform relatief beperkt. Door vertraging van projecten van met name KlokOntwikkeling en de hierdoor hogere aanloopkosten en de hoge rentelasten op de grondposities, alsmede door de afwaardering van enkele grondposities als gevolg van de gewijzigde marktomstandigheden sloot de ontwikkelingsdivisie het jaar 211 af met een negatief resultaat voor belastingen van ca. 2 miljoen. In de huidige markt verandert de rol van de makelaars. De makelaar is belangrijk voor het (lokale) netwerk. Zij (ver)kennen de lokale markt en zijn veelal het eerste contact voor potentiële kopers. Om aan de individuele koperswensen tegemoet te kunnen komen wordt de ontwikkelaar steeds nauwer betrokken bij de verkooponderhandelingen met de potentiële kopers. De ontwikkelaars zullen steeds meer de coördinatie en regie op het verkoopproces ter hand nemen. Daarnaast wordt een deel van de ontwikkelde woningen verkocht aan (institutionele) beleggers en corporaties. Voor 212 verwachten wij overigens voor de ontwikkeldivisie een omzetgroei. Eind 211 en in de loop van 212 zijn enkele nieuwe projecten in uitvoer genomen. Projecten worden wel veelal in kleinere blokken, afhankelijk van de verkoopscore, gerealiseerd. De minimale productie voor 212 ligt iets hoger dan het niveau van 211. Afhankelijk van de verkoopscore van enkele projecten zal de omzet voor 212 nog hoger uit kunnen vallen. Het resultaat zal naar verwachting, mede door enkele succesvolle projecten binnen de ontwikkelingsbedrijven positief uitvallen. KlokBouw heeft in 211 qua omzet een sprong gemaakt van ca. 58 miljoen naar een omzet van ca. 73 miljoen. Om deze groei te kunnen managen is KlokBouw verdeeld in divisies: verbouw & onderhoud, seriematige woningbouw, burgerlijke & utiliteitsbouw (incl. zorg) en civiel. Iedere divisie wordt aangestuurd door een bedrijfsleider. Door de spreiding in de portefeuille, het eigen netwerk en de sterke financiële positie is KlokBouw erin geslaagd de omzet, ondanks een krimpende markt te vergroten. Ook voor 212 verwachten wij voor KlokBouw een omzet boven de 7 miljoen. Opdrachtgevers leggen vraagstukken in toenemende mate al in een vroegtijdig stadium neer bij de aannemer. Door het opzetten van de afdeling planvoorbereiding is KlokBouw in staat om plannen al in een vroegtijdig stadium op te pakken, uit te werken en (het ontwerp) te optimaliseren 4 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 5

4 voor opdrachtgevers. KlokBouw investeert in kennis en nieuwe technieken om zo de kwaliteit van haar organisatie te versterken en in te kunnen spelen op de veranderende vraag uit de markt. Waar nodig zoekt KlokBouw samenwerking met partners om Design en Constructopdrachten aan te nemen. Mooi voorbeeld hiervan is het project aan het Stationsplein in Nijmegen. Hier zal de nieuwbouw verrijzen van poppodium Doornroosje, 35 studentenwoningen voor SSHN en een fietsenstalling voor ca. 4. fietsen. KlokBouw heeft, mede door de groei van de productie en ondanks de moeilijke marktomstandigheden, het boekjaar met een mooi positief resultaat afgesloten. De verwachtingen voor 212 zijn gematigd positief. De marges binnen de bouw staan door de krimpende markt verder onder druk. Het jaar is in de branche nogal stormachtig begonnen. Het aantal faillissementen is toegenomen. Nu de crisis langer aanhoud, we gaan al weer het 4 e jaar in, lijkt het vet van menig (bouw) bedrijf op. Het (te lage) prijsniveau brengt met name middelgrote bedrijven in de problemen. Voor de getroffen bedrijven is dit natuurlijk heel erg vervelend. Vanuit de marktwerking is een inperking van de productiecapaciteit noodzakelijk bij een (voortdurend) krimpende markt. Op termijn zal dit ertoe leiden dat de prijzen weer zullen gaan stijgen naar een normaal prijsniveau, zodat er niet meer onder kostprijs hoeft te worden ingeschreven op de aanbestedingsmarkt. Het jaar 212 wordt na de val van het kabinet een jaar van verkiezingen. Meestal is een verkiezingsjaar een jaar dat besluiten vooruit worden geschoven tot na de verkiezingen. Stilstand betekent, zeker in deze tijd van crisis verdere achteruitgang voor de woningmarkt. Opmerkelijk is dat de politieke partijen binnen één week na de val van het kabinet een pakket aan bezuinigingen/maatregelen hebben aangekondigd, waarover met een meerderheid binnen de Tweede Kamer overeenstemming is bereikt. Onder andere is aangekondigd dat de woningmarkt wordt hervormd. Wat dit exact zal betekenen en welke maatregelingen t.a.v. de koop- en huurmarkt worden getroffen is nog niet bekend. Dit moet door de partijen nog nader worden uitgewerkt. De aangekondigde maatregelen die wel op korte termijn effect zullen hebben op de woningmarkt (verhoging btwtarief en beperken hypotheekrenteaftrek) werken in eerste instantie negatief en zullen de woningmarkt verder op slot zetten. Zolang er geen totaalpakket aan hervormingen bekend wordt gemaakt zal de woningmarkt niet op korte termijn in beweging komen. Wij voorzien voor 212 en 213 hierdoor nauwelijks herstel van de woningmarkt. Voor de lange termijn is het wel goed dat hervormingen in gang worden gezet. Wat het effect zal zijn, is afhankelijk van het totale pakket aan maatregelen voor de woningmarkt waarover men uiteindelijk overeenstemming zal bereiken. KlokGroep verwacht door de flexibele opzet van de eigen plannen, de goed gevulde en gespreide orderportefeuille, de afzet aan beleggers en corporaties, ondanks de krimp in de markt, toch een omzetgroei te kunnen realiseren in 212. Daarnaast investeren wij in nieuwe technieken en kennis. Dit vraagt om verdere schaalvergroting door autonome groei, maar wij richten ons ook op schaalvergroting door mogelijke acquisitie. Deze groeistrategie is inmiddels in onze beleidsvisie Klok- Groep naar 215 en verder vertaald. 6 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 7

5 Duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen Het MVO beleid van KlokGroep richt zich op Mens, Milieu en Winstgevendheid. Wat betreft Mens komen onder meer aan bod: integriteit, betrokkenheid, beoordelings- en functioneringsgesprekken, waarderingen, ontwikkelingsmogelijkheden, arbeidsomstandigheden en maatschappelijke betrokkenheid. Wat betreft Milieu komen onder meer aan de orde: inkoop materialen, afvalbeheersing, omgang met gevaarlijke stoffen, energiebeleid en vervoersbeleid. Wat betreft Winstgevendheid komen aan de orde: diverse innovaties zoals de KlokGroep Denktank, BaseHomewoningen en BIM. Ook wordt er steeds vaker (mee) ontwikkeld en meegedacht met opdrachtgevers in het voortraject. In de bedrijfsvoering, ontwikkeling en uitvoering van projecten wordt structureel aandacht geschonken aan MVO en duurzaamheid. Zo heeft KlokBouw in 211 het EcoVeren concept ontwikkeld. Het fullservice renovatieconcept EcoVeren is een bundeling van krachten en ervaring van KlokBouw en HeRe Projecten op het vlak van renovatiebouw. EcoVeren helpt haar opdrachtgevers in hun streven naar klimaatneutrale gebouwen en wil hen ook totaal ontzorgen binnen een vooraf gesteld kader. CO 2 -prestatieladder Binnen het kader van MVO is CO 2-uitstoot een hot item. Om bewustwording hiervan te stimuleren is de CO 2-prestatieladder in het leven geroepen. Deze wordt beheerd door de Stichting Klimaatvriendelijk Aanbesteden & Ondernemen (SKAO). De ladder bestaat uit 6 treden ( t/m 5) waarbij een bedrijf een fictieve korting tot 1% (trede 5) krijgt bij een aanbesteding. KlokBouw is eind 211 gestart de CO 2-prestatieladder in kaart te brengen. Op welke trede KlokBouw zich bevindt wordt bepaald door 4 aspecten: Inzicht (in energieverbruik en CO 2-emissies). Reductie (doelstellingen t.b.v. verminderen CO 2-emissies). Transparantie (communicatie intern/extern, ad hoc/periodiek over inzicht en reductie). Initiatieven (deelname aan CO 2-reductie-initiatieven). In 212 zal KlokBouw door Kiwa worden gecertificeerd voor het CO 2-bewust certificaat waarop is bepaald op welke trede KlokBouw zich bevindt. Personeel & organisatie Zoals genoemd verandert de vraag uit de markt. Steeds meer dienen totaaloplossingen te worden geboden aan onze opdrachtgevers. Dit betekent dat meer risico en verantwoordelijkheid bij de aannemer en ontwikkelaar komt te liggen. Dit kan deels worden opgevangen door te werken met (vaste) partners, maar anderzijds vraagt dit tot vergroting en clustering van kennis binnen de eigen organisatie. De bouwers en ontwikkelaars werken in toenemende mate samen om projecten te realiseren. Met de opzet van het planvoorbereidingsbureau bij KlokBouw in 211 is de kennis al voor een deel geclusterd. In 212 zullen wij de kennis nog verder clusteren en de organisatie aanpassen om de gewijzigde vraagstelling vanuit de markt te kunnen beantwoorden. Naast clusteren van kennis zullen wij blijven investeren in kennis en kwaliteit van de medewerkers. Dit zal enerzijds gebeuren door het opleiden van medewerkers volgens de persoonlijke ontwikkelplannen, anderzijds zullen wij voor specifieke kennis gericht gaan zoeken naar kandidaten, dan wel partijen waar wij intensief mee gaan samenwerken, dan wel partijen om over te nemen. Met het clusteren van kennis en het aantrekken van specifieke kennis leggen wij een basis in de organisatie die de eerder genoemde schaalvergroting moet kunnen realiseren. Het afgelopen jaar is het personeelsbestand van de groep al gegroeid van 187 fte naar 27 fte. Het managen van deze groei heeft, met name binnen KlokBouw, tot een organisatieaanpassing (divisiestructuur) geleid. Ook op andere vlakken vraagt de marktverandering om aanpassing van de organisatie, zo zullen wij zoals eerder genoemd zelf meer de regie gaan voeren in het verkoopproces. Ook hier zullen wij in 212 concreet de organisatie verder op aanpassen. In Nederland zullen wij door de vergrijzing allemaal langer door moeten werken. Vroegpensioenregelingen worden afgebouwd en de pensioenleeftijd wordt doorgeschoven. Op termijn zal de pensioenleeftijd naar verwachting op 67 jaar liggen. KlokGroep heeft in haar personeelsbeleid veel aandacht voor de (stimulering van) vitaliteit van onze medewerkers. Zeker in de bouw is voorkomen van fysieke klachten van belang, maar ook signaleren van psychische klachten is belangrijk om langdurige uitval te voorkomen. Onderdelen uit het beleid zijn: preventief begeleiden van medewerkers en bewust maken van gezonde werkhouding en aanpassen van werkzaamheden aan fysieke mogelijkheden, bewust maken van gezonde levensstijl en hulp bieden de levensstijl aan te passen indien gewenst (stoppen met roken, diëtist, e.d.). Vitaliteit is een gezamenlijk probleem van werkgever en werknemer. Als werkgever bieden wij mogelijkheden hier samen aan te werken om een gezonde toekomst mogelijk te maken. 8 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 9

6 Resultaten en analyses Omzetontwikkeling De groepsomzet steeg in 211 met ca. 12,5% tot ca. 123 miljoen. De stijging was iets minder dan de verwachting zoals wij deze in ons vorige jaarverslag uitspraken. De omzet van KlokBouw steeg wel naar een omzetniveau van boven de 7 miljoen, maar de omzet van de Nederlandse ontwikkelingsbedrijven bleef door de genoemde marktomstandigheden achter bij de verwachtingen. De orderportefeuille voor 212 is goed gevuld. Novaform en KlokOntwikkeling hebben eind 211 en in de loop van 212 enkele nieuwe projecten in uitvoering genomen. Ook de omzet van KlokBouw zal naar verwachting op het hoge niveau van ca. 7 mln. blijven. Toch is ook nog een belangrijk deel van de omzet in de ontwikkelingsbedrijven afhankelijk van de markt. Of projecten daadwerkelijk starten, of dat projecten in fasen worden geknipt is afhankelijk van de verkoopscore. Door de deels nog onzekere omzet, zal de verwachte groepsomzet voor 212 naar verwachting tussen de miljoen uitkomen. Een stijging van ruim 15% ten opzichte van 211. Resultaten Zoals eerder genoemd staan de marges fors onder druk. Dalende verkoopprijzen van de woningen, scherpe prijzen in de aanbestedingsmarkt, lagere marges bij verkoop aan (institutionele) beleggers en woningcorporaties zorgden voor een lager rendement in 211. Het nettorendement in 211 bedroeg ca. 2,6%, dit was in 21 nog ca. 5,3%. Grondposities worden minder snel in ontwikkeling genomen. De rentelasten van deze voorraad drukken het resultaat. Tevens zijn in 211 wederom enkele grondposities afgewaardeerd naar een verwachte lagere actuele marktwaarde. In totaal heeft de KlokGroep de afgelopen 3 jaar de waarde van haar grondposities als gevolg van de gewijzigde marktomstandigheden met 2% afgewaardeerd. Voor 212 zijn de resultaatverwachtingen gematigd positief. De marktomstandigheden blijven onveranderd slecht. Door enkele positieve uitschieters verwachten wij ook het jaar 212 af te kunnen sluiten met een positief netto rendement tussen de 2,5% en 3,5%. Vermogenspositie De vermogenspositie van KlokGroep is sterk gebleven. De solvabiliteit is 4%, bij een balanstotaal van iets meer dan 82 miljoen. Ook de liquiditeitsratio s zijn goed. KlokGroep beschikt over voldoende liquiditeiten om tegenvallers te kunnen opvangen en om op korte termijn te kunnen investeren in nieuwe ontwikkelingen of uitbreiding van de bedrijfsactiviteiten. KlokGroep blijft sterk op liquiditeit sturen, zodat wij niet voor verrassingen komen te staan. In de aanbestedings- en selectieprocedures zijn deze ratio s door de huidige marktomstandigheden van groter belang geworden. Door de sterke solvabiliteit en liquiditeit kan KlokGroep zich onderscheiden in de huidige markt als financieel sterke en betrouwbare partner. 1 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 11

7 Werkmaatschappijen KlokOntwikkeling KlokOntwikkeling realiseert haar omzet met name in het woningbouwsegment. Dit segment is zoals genoemd het zwaarst getroffen door de crisis. Na de 25% omzetdaling van KlokOntwikkeling in 21 daalde in 211 de omzet nog iets (4%) en kwam uit op circa 32 miljoen. Stagnatie van projecten wordt met name veroorzaakt door lange doorlooptijd van de procedures voor de ontwikkelingsprojecten en de langere tijd die verstrijkt voordat de minimale verkoopscore is bereikt. De vorig jaar verwachte stijging van de omzet bleef door de slechte marktomstandigheden uit. Door stagnatie van projecten drukken de aanloopkosten en de rentelasten op de projecten in de portefeuille het resultaat van 211. KlokOntwikkeling heeft het boekjaar afgesloten met een negatief resultaat. Eind 211 en begin 212 zijn wel enkele nieuwe projecten (gefaseerd) in uitvoer genomen, waarbij een deel van de omzet is afgezet bij corporaties en beleggers. Voor 212 verwachten wij hierdoor een omzetstijging voor KlokOntwikkeling. Verwachting is dat de omzet in 212 tussen de 4-5 miljoen ligt, waarbij een deel van de omzet nog afhankelijk is van verkoopscore. De resultaatverwachting voor 212 is door de marktomstandigheden nog niet positief. Verwachting is dat KlokOntwikkeling een verlies zal maken in 212 van ca.,5 miljoen voor belastingen. De aanloopkosten, rentelasten, alsmede faillissement van een tweetal aannemers op lopende werken dragen bij in de negatieve resultaatverwachting voor 212. Na 212 zijn de verwachtingen van KlokOntwikkeling beter en verwachten wij dat zij weer positief aan het resultaat zullen bijdragen. Novaform Vastgoedontwikkelaars Bij Novaform Vastgoedontwikkelaars daalde de omzet tot ca. 2 miljoen (-4%), de verwachtte groei bleef door de marktomstandigheden uit. Het netto rendement steeg daarentegen wel tot ca. 6,9% (in 21 was dit ca. 4,3%). Voor 212 zijn de verwachtingen van Novaform positief. Naar verwachting stijgt de omzet naar een niveau van tussen de 3-35 miljoen met een rendement van ca. 7%. Zo is Novaform in 212 gefaseerd gestart met de plannen in Berkel Enschot, dat de komende jaren een belangrijke omzetbijdrage zal leveren voor Novaform. Fasering van plannen komt in de huidige markt steeds vaker voor. Plannen worden flexibel opgezet, zodat afhankelijk van de verkoopscore het plan (in delen) kan worden gerealiseerd. Waar nodig worden woningtypes gewisseld/afgestemd op de vraag. Met andere woorden de huidige marktomstandigheden vragen veel creativiteit en flexibiliteit van de ontwikkelaars. Een mooi voorbeeld hiervan is een project van Novaform in Eindhoven. Hier was Novaform voornemens om een hoogbouw woningbouwproject te realiseren. Gezien het aanbod aan (nieuw)bouw appartementen op de Eindhovense markt en de moeizame procedure met de gemeente heeft Novaform gezocht naar alternatieven. Uiteindelijk realiseert Novaform nu op deze locatie, binnen de reeds bestaande bestemming, met succes een nieuwe supermarkt. Novaform werkt veelal met optiecontracten en heeft minder posities voor eigen rekening en risico op voorraad staan. De rentelasten op de voorraden drukken hierdoor minder het resultaat van Novaform. Toekomst van de projecten ligt naar onze visie meer in binnenstedelijke gebieden, waar Novaform van oudsher al meer op gericht is, dan in uitbreidingsgebieden. Wij zien dan ook de toekomst van Novaform positief tegemoet. 12 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 13

8 KlokBouw Voor KlokBouw was 211 opnieuw een goed jaar. De in 21 ingezette omzetgroei zette door en in 211 realiseerde KlokBouw een omzet van ca. 73 miljoen (was in miljoen). Mede door de opzet van het planvoorbereidingsbureau is KlokBouw in staat om complexere projecten op te pakken, zoals het recent opgestarte project in Nijmegen voor Doornroosje, de gemeente en SSHN. Daarnaast is de omzet goed gespreid over de verschillende segmenten: Verbouw, Renovatie en Onderhoud (ca. 13 miljoen), Burgelijke & Utiliteitsbouw (incl. zorgsector ca. 25 miljoen), Woningbouw ( 25 miljoen) Civiele markt (ca. 1 miljoen). KlokBouw was het afgelopen jaar maar voor een beperkt deel (2%) afhankelijk van omzet vanuit zusterbedrijven. Wel trekken KlokBouw en de ontwikkelaars steeds meer samen KlokGIB KlokGIB richt zich op kleinschalige woningbouwprojecten in Duitsland. Huidige projecten bevinden zich met name in de omgeving van Köln en Kaarst. Momenteel worden enkele nieuwe projecten opgestart en worden nieuwe locaties onderzocht. De kopersgerichte marktbenadering lijkt zijn vruchten af te werpen. De rendementen van KlokGIB zijn goed. Er is geen onverkochte voorraad. Waar nodig worden projecten gefaseerd opgestart en gerealiseerd. De in Duitsland toegepaste marktbenadering krijgt steeds meer navolop om projecten te kunnen realiseren, dan wel om totaaloplossing te kunnen bieden aan een (potentiële) opdrachtgever. Deze samenwerking zal steeds belangrijker worden om klanten te kunnen ontzorgen. De genoemde clustering van kennis binnen de groep zal hier ook toe bijdragen. Verwachtingen voor 212 voor KlokBouw zijn positief, naar verwachting blijft het omzetniveau boven de 7 miljoen. De marges staan wel onder druk. De overcapaciteit in de markt drukt de prijzen, terwijl de grondstofprijzen wel weer aan het stijgen zijn. Het nettorendement van KlokBouw was in 211 ca. 3,5%. Voor 212 verwachten wij een nettorendement van ca. 1 tot 1,5% ging bij de projecten die in Nederland worden opgestart. Qua financiering van de woningen dient men in Duitsland ca. 2% eigen kapitaal in te brengen. Het ziet er naar uit dat wij in Nederland ook steeds meer die kant op gaan. Naast de toegevoegde waarde die KlokGIB voor de groep heeft qua omzet en resultaat is ook de synergie met KlokBouw, KlokOntwikkeling en Novaform steeds meer van toegevoegde waarde. KlokMilieu KlokMilieu is het milieuadviesbedrijf binnen KlokGroep. De omzet bestaat voor ongeveer 5% uit adviezen en werkzaamheden ten behoeve van zusterondernemingen uit de KlokGroep. De overige 5% wordt uit de externe markt gehaald. De omzet is de afgelopen jaren stabiel en bedraagt ongeveer een half miljoen per jaar. Ook in 211 heeft KlokMilieu een positieve bijdrage geleverd aan het groepsresultaat. De verwachting is dat omzet en resultaat voor 212 vergelijkbaar zullen zijn met de afgelopen jaren. 14 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 15

9 financieel Financiële kengetallen financiële positie Voor een inzicht in de financiële positie kunnen de balansen van de laatste 3 jaren als volgt worden samengevat (in 1.): vlottende activa vlottende passiva werkkapitaal vastgelegde middelen op lange termijn gefinancierd De financiering hiervan vond plaats met: eigen vermogen voorzieningen schulden op lange termijn Kengetallen De navolgende ratio s ten aanzien van solvabiliteit en liquiditeit kunnen aan de balansen worden afgeleid: Solvabiliteitsratio s eigen vermogen : vreemd vermogen eigen vermogen : totaal vermogen 211,67,4 21,76,43 29,96,47 Liquiditeitsratio s vlottende activa : vlottende passiva vorderingen en liquide middelen : vlottende passiva 1,83,51 2,49,66 2,7,61 Productie De omzet is gebaseerd op basis van de productiewaarde. De afgelopen 3 jaren is als volgt weer te geven (in 1.) < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 17

10 Geconsolideerde balans Per 31 DECEMBER 211 VOOR RESULTAATBESTEMMING ACTIVA PASSIVA VASTE ACTIVA Materiële vaste activa bedrijfsgebouwen en -terreinen andere vaste bedrijfsmiddelen beleggingspanden en -terreinen Financiële vaste activa andere deelnemingen overige vorderingen VLOTTENDE ACTIVA Voorraden Onderhanden projecten Vorderingen debiteuren overige vorderingen Groepsvermogen groepsvermogen aandeel derden in groepsvermogen Voorzieningen voorziening deelnemingen garantievoorzieningen groot onderhoud overige voorzieningen Langlopende schulden gelieerde vennootschappen overige leningen Kortlopende schulden aflossingsverplichtingen crediteuren schulden aan kredietinstellingen belastingen en premies sociale verzekeringen onderhanden projecten overige schulden Liquide middelen < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 19

11 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening over 211 Geconsolideerd kasstroomoverzicht netto-omzet kostprijs van de omzet Bruto-omzetresultaat Algemene beheerskosten personeelskosten huisvestingskosten materieelkosten verkoopkosten algemene kosten afschrijvingskosten garantiekosten aan werken toegerekend Netto-omzetresultaat overige bedrijfslasten en -opbrengsten Bedrijfsresultaat Bedrijfsresultaat Aanpassingen voor: - afschrijvingen - mutatie voorzieningen (excl. latente belastingen) Veranderingen in werkkapitaal: - handelsdebiteuren - overige vorderingen (excl. vpb) - voorraden - onderhanden projecten - handelscrediteuren - overige schulden (excl. vpb) Kasstroom uit bedrijfsoperaties ontvangen / betaalde intrest ontvangen / betaald dividend ontvangen / betaalde winstbelasting resultaat deelnemingen voor belasting rentebaten rentelasten Saldo der financiële baten en lasten Resultaat vóór vennootschapsbelasting vennootschapsbelasting Resultaat ná vennootschapsbelasting Kasstroom uit operationele activiteiten verwerving groepsmaatschappijen investeringen in financiële vaste activa investeringen in materiële vaste activa desinvesteringen in materiële vaste activa Kasstroom uit investeringsactiviteiten toename / afname langlopende schulden Kasstroom uit financieringsactiviteiten resultaat deelneming na belasting resultaat aandeel derden in groepsresultaat Netto - kasstroom Netto-resultaat beginstand liquide middelen eindstand liquide middelen Mutatie liquide middelen beginstand schulden kredietinstellingen eindstand schulden kredietinstellingen Mutatie schulden kredietinstellingen TOTAAL MUTATIE < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 21

12 Algemene toelichting Algemene toelichting vervolg ALGEMEEN Vestigingsplaats KlokGroep BV (voorheen BV Verenigde Bedrijven van de Klok) is gevestigd aan de Hooistraat 22 te Druten. Aard der bedrijfsactiviteiten De vennootschap en haar dochtermaatschappijen oefenen het aannemingsbedrijf uit en treden op als projectontwikkelaar. Daarnaast is er sprake van verhuur van onroerend goed. Consolidatie Geconsolideerd worden die vennootschappen waarover KlokGroep BV de zeggenschap heeft door het bezit van de meerderheid van de aandelen of op andere wijze. Naast de vennootschap zelf worden in de consolidatie de volgende vennootschappen begrepen: - KlokBouw BV te Nijmegen (95,1%) - KlokMaterieel BV te Druten (1%) - klokontwikkeling Vastgoedontwikkelaars BV te Druten (95,1%) - Novaform Vastgoedontwikkelaars BV te Best (95,1%) - KlokMilieu BV te Druten (95,1%) - KlokVastgoed BV te Druten (1%) - KlokBeleggingen BV te Druten (1%) - KlokGrondexploitatie BV te Druten (1%) - KlokBouw Eindhoven BV te Eindhoven (1%) - klokgib Gesellschaft für Innovatives Bauen mbh te Krefeld Duitsland (1%) - combinatie Hegeman, Aan de Stegge, Van de Klok te Amersfoort (33 1/3%) - Combinatie KlokBouw Aan de Stegge te Nijmegen (5%) - Combinatie KlokBouw Züblin AG (5%) - Ontwikkelingsmaatschappij Koolhoven V.O.F. te Druten (55,44%) - V.O.F. Passewaay 6 te Druten (28,12%) - V.O.F. Rosa de Lima te Druten (5%) - KDG Venlo BV te Druten (1%) - KDG Hoogezand BV te Druten (1%) - KDG Assen BV te Druten (1%) - KDG Koolhoven BV te Druten (1%) - KDG Gronden BV te Druten (1%) - KlokGarant BV te Druten (1%) - KlokEnergie BV te Druten (1%) - J&R Wonen BV te Lelystad (1%) Buiten de consolidatie blijft, wegens het ontbreken van overwegende zeggenschap: - V.O.F. Grubbenvorst te Druten (33 1/3%) - V.O.F. De Lierseweg (33 1/3%) - V.O.F. Peelo te Assen (5%) - V.O.F. Trebbe - Van de Klok Projecten te Druten (5%) - ontwikkelingsmaatschappij Wijchen West V.O.F. te Druten (33 1/3%) - Martenshof V.O.F. / Molenwaard CV te Hoogezand (25%) - O.B.A.C. c.v. te Huissen (29%) - SAN c.v. (11,11%) & SAN BV te Nijmegen (12,5%) - gem Koolhoven Beheer BV en GEM Koolhoven CV te Tilburg (19,96%) - VOF aannemerscombinatie P.B.H.R. te Eindhoven (25%) - I-Mex Holding BV te Tilburg (5%) - NAM van Son Holding BV te Tilburg (5%) - Passewaay 7 CV (16,87%) - Passewaay 7 BV (16,87%) - KlokDevelopment BV (59,5%) - Strohuls beheer BV (5%) - V.O.F. Bouw- en ontwikkelingsmij. Zuid (33 1/3%) Grondslagen voor de consolidatie Algemeen In de geconsolideerde jaarrekening van KlokGroep BV zijn de financiële gegevens verwerkt van de tot de groep behorende maatschappijen. Deelnemingen met een belang kleiner dan 95% die wel in de consolidatie worden meegenomen, zijn proportioneel in de consolidatie verwerkt. GRONDSLAGEN VOOR DE CONSOLIDATIE - ALGEMEEN Onderlinge verhoudingen en transacties zijn in de geconsolideerde jaarrekening geëlimineerd. Belangen van derden in het vermogen en in het resultaat van groepsmaatschappijen zijn afzonderlijk in de geconsolideerde jaarrekening tot uitdrukking gebracht. De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld met toepassing van de hierna te noemen grondslagen voor de waardering en resultaatbepaling van KlokGroep BV. GRONDSLAGEN VOOR DE WAARDERING VAN ACTIVA EN PASSIVA Algemeen Voor zover niet anders is vermeld, zijn de activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Winsten worden slechts opgenomen voor zover zij op balansdatum zijn gerealiseerd. Verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong vinden vóór het einde van het verslagjaar, worden in acht genomen indien zij voor het opmaken van de jaarrekening bekend zijn geworden. De jaarrekening is opgesteld volgens BW 2 Titel 9. Financiële instrumenten Onder financiële instrumenten worden zowel primaire financiële instrumenten, zoals vorderingen en schulden, als financiële derivaten verstaan. Voor de grondslagen van primaire financiële instrumenten wordt verwezen naar de behandeling per balanspost. De vennootschap past kostprijshedge-accounting toe op basis van generieke hedge-documentatie. De vennootschap documenteert de wijze waarop de hedgerelaties passen in de doelstellingen van het risicobeheer, de hedgestrategie en de verwachting aangaande de effectiviteit van de hedge. Het effectieve deel van financiële derivaten die zijn toegewezen voor kostprijshedge-accounting, wordt tegen kostprijs gewaardeerd en het ineffectieve deel wordt tegen reële waarde gewaardeerd. De waardeveranderingen van de reële waarde van het ineffectieve deel worden direct in de winst-en-verliesrekening verwerkt. Materiële vaste activa De materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen aanschaffingswaarde respectievelijk voortbrengingswaarde, verminderd met lineair berekende afschrijvingen gebaseerd op de economische levensduur of tegen taxatiewaarde. Financiële vaste activa De niet-geconsolideerde deelnemingen waarin invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, worden gewaardeerd op de nettovermogenswaarde, maar niet lager dan nihil. Deze nettovermogenswaarde wordt berekend op basis van de grondslagen van KlokGroep BV. Deelnemingen met een negatieve nettovermogenswaarde worden op nihil gewaardeerd. Wanneer de vennootschap geheel of ten dele instaat voor de schulden van de betreffende deelneming, wordt een voorziening gevormd, primair ten laste van de vorderingen op deze deelneming en voor het overige onder de voorzieningen ter grootte van het aandeel in de door de deelneming geleden verliezen, dan wel voor de verwachte betalingen door de vennootschap ten behoeve van deze deelnemingen. Deelnemingen waarin geen invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, worden gewaardeerd op verkrijgingsprijs en indien van toepassing onder aftrek van bijzondere waardeverminderingen. Voorraden Materialen en gereed product Deze worden gewaardeerd tegen inkoopprijs op basis van fifo stelsel of lagere actuele waarde, rekening houdend met incourantheid, bepaald op basis van de ouderdom van de goederen. Onderhanden projecten Voorraden gereed product worden gewaardeerd tegen vervaardigingsprijs of lagere netto-opbrengstwaarde. Deze lagere netto-opbrengstwaarde wordt bepaald door individuele beoordeling van de voorraden. De vervaardigingsprijs omvat het directe materiaalverbruik, de directe loon- en machinekosten en de overige kosten die rechtstreeks aan de vervaardiging kunnen worden toegerekend, en een opslag voor indirecte fabricagekosten. De netto-opbrengstwaarde is gebaseerd op een verwachte verkoopprijs onder aftrek van nog te maken kosten voor voltooiing en verkoop. De onderhanden projecten in opdracht van derden worden gewaardeerd tegen de gerealiseerde projectkosten vermeerderd met de toegerekende winst en verminderd met verwerkte verliezen en gedeclareerde termijnen. Indien het 22 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 23

13 Algemene toelichting vervolg Algemene toelichting vervolg resultaat op een onderhanden project niet op betrouwbare wijze kan worden ingeschat wordt geen winst toegerekend. De projectkosten omvatten de direct op het project betrekking hebbende kosten, de kosten die toerekenbaar zijn aan projectactiviteiten in het algemeen en toewijsbaar zijn aan het project en andere kosten die contractueel aan de opdrachtgever kunnen worden toegerekend. In de onderhanden projecten zijn tevens begrepen de uit projectontwikkeling voortkomende projecten indien en voor zover voor eenheden van het project vóór of tijdens de constructie een onvoorwaardelijke verkoopovereenkomst is afgesloten. Projectopbrengsten en projectkosten uit hoofde van de onderhanden projecten worden als opbrengsten en kosten verwerkt in de winst-en-verliesrekening naar rato van de verrichte prestaties op balansdatum. De mate waarin de prestaties zijn verricht is bepaald op basis van de tot de balansdatum gemaakte projectkosten in verhouding tot de geschatte totale projectkosten/inspectie van het uitgevoerde deel van het project/de voltooiing van een fysiek onderscheidbaar projectonderdeel. Indien het totaal van alle onderhanden projecten een debetstand vertoont, wordt het totaalsaldo gepresenteerd onder de vlottende activa. Indien het totaal van alle onderhanden projecten een creditsaldo vertoont, wordt het totaalsaldo gepresenteerd onder kortlopende schulden. Vorderingen De vorderingen worden gewaardeerd tegen nominale waarde, rekening houdend met mogelijke oninbaarheid, op statische grondslagen bepaald. Onder de overige vorderingen zijn actieve belastinglatenties opgenomen, indien en voor zover het waarschijnlijk is dat realisatie van de belastingclaim te zijner tijd zal kunnen plaatsvinden. Deze actieve latenties zijn gewaardeerd tegen nominale waarde en hebben overwegend een kortlopend karakter. Voorzieningen De voorzieningen hebben een overwegend langlopend karakter. Voor deelnemingen waarbij de nettovermogens-waarde negatief is, wordt een voorziening getroffen voor zover KlokGroep aansprakelijk is. Ten behoeve van mogelijke claims inzake opgeleverde werken is een garantievoorziening opgenomen waaraan jaarlijks een vast percentage van de omzet in dat jaar wordt gedoteerd, waarbij o.b.v. individuele beoordeling de volledigheid wordt vastgesteld. Gehonoreerde claims worden ten laste van de voorziening gebracht. Individuele claims van 25. of hoger worden separaat voorzien onder de overige voorzieningen. Voor groot onderhoud van het onroerend goed is een voorziening gevormd op basis van jaarlijkse dotaties uitgaande van de verwachte onderhoudskosten. De kosten van groot onderhoud worden ten laste van de voorziening gebracht. Voorzieningen voor personeelsbeloningen Pensioenverplichtingen: De vennootschap heeft diverse pensioenregelingen. De regelingen worden gefinancierd door afdrachten aan pensioenuitvoerders, te weten verzekeringsmaatschappijen en bedrijfstakpensioenfondsen. De pensioenverplichtingen uit de regelingen worden gewaardeerd volgens de verplichting aan de pensioenuitvoerder benadering. In deze benadering wordt de aan de pensioenuitvoerder te betalen premie als last in de winst-en-verliesrekening verantwoord. Aan de hand van de uitvoeringsovereenkomst wordt beoordeeld of, en zo ja welke verplichtingen naast de betaling van de jaarlijkse aan de pensioenuitvoerder verschuldigde premie op balansdatum bestaan. Deze additionele verplichtingen, waaronder eventuele verplichtingen uit herstelplannen van de pensioenuitvoerder, leiden tot lasten voor de vennootschap en worden in de balans opgenomen in een voorziening. Ultimo 211 (en 21) waren er voor de groep geen pensioenvorderingen en geen verplichtingen naast de betaling van de jaarlijkse aan de pensioenuitvoerder verschuldigde premie. Langlopende schulden Opgenomen rentedragende leningen en schulden worden gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. GRONDSLAGEN VOOR RESULTAATBEPALING Bruto-omzetresultaat Het bruto-omzetresultaat bestaat uit de opbrengst van de in het boekjaar gerealiseerde en verkochte productie minus de kostprijs daarvan. Daarbij worden resultaten genomen op basis van de gerealiseerde productie, rekening houdend met de nog te realiseren opbrengst en de nog te besteden kosten tot voltooiing van het werk. Verliezen worden genomen zodra deze voorzienbaar zijn. De kostprijs bestaat uit de bestede materialen, kosten van onderaannemers, bestede lonen en overige kosten (inclusief een opslag voor indirecte kosten) en een naar evenredigheid van de stand van het werk berekende winstopslag. Afschrijvingen De afschrijvingen op de materiële vaste activa worden berekend door middel van vaste percentages van de aanschaffingswaarde respectievelijk bestede kosten op basis van de verwachte economische levensduur. Boekwinsten en -verliezen bij verkoop van materiële vaste activa worden onder afschrijvingen verantwoord. De afschrijvingen op de beleggingspanden zijn verantwoord bij de overige bedrijfsopbrengsten onder de post exploitatieresultaat beleggingspanden. Aandeel in het resultaat van niet-geconsolideerde ondernemingen Als resultaat van deelnemingen waarin invloed van betekenis wordt uitgeoefend op het zakelijke en financiële beleid, wordt opgenomen het aan de vennootschap toekomende aandeel in het resultaat van deze deelnemingen. Dit resultaat wordt bepaald op basis van de bij KlokGroep BV geldende grondslagen voor waardering en resultaatbepaling. Bij deelnemingen waarin geen invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, wordt het dividend als resultaat aangemerkt. Verwerking hiervan vindt plaats onder de financiële baten en lasten. Belastingen De vennootschapsbelasting wordt berekend tegen het geldende tarief over het resultaat van het boekjaar, waarbij rekening wordt gehouden met permanente verschillen tussen de winstberekening volgens de jaarrekening en de fiscale winstberekening, en waarbij actieve belastinglatenties (indien van toepassing) slechts worden gewaardeerd voor zover de realisatie daarvan waarschijnlijk is. GRONDSLAGEN VOOR DE OPSTELLING VAN HET GECONSOLIDEERDE KASSTROOMOVERZICHT Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de indirecte methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit de liquide middelen en de schulden aan kredietinstellingen. Betaalde en ontvangen winstbelastingen en interest worden opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. De verkrijgingsprijs van verworven groepsmaatschappijen wordt opgenomen onder de kasstroom uit investeringsactiviteiten. 24 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 25

14 Toelichting op de geconsolideerde balans Toelichting op de geconsolideerde balans vervolg Materiële vaste activa Financiële vaste activa 1) Bedrijfsgebouwen en -terreinen De boekwaarde is als volgt te specificeren: boekwaarde per 1 januari investeringen desinvesteringen afschrijvingen boekwaarde per 31 december De geaccumuleerde aanschaffingswaarden en afschrijvingen zijn per 31 december als volgt: aanschaffingswaarden afschrijvingen ) Andere deelnemingen KlokGroep BV of één der dochtermaatschappijen participeert in diverse (aannemers-) combinaties gericht op de realisatie van diverse grote bouwprojecten. De deelnemingen staan gewaardeerd tegen de nettovermogenswaarde. Het verloop van de deelnemingen is als volgt te specificeren: beginsaldo per 1 januari overheveling deelneming verwerving stortingen / opname kapitaal / dividend herwaardering resultaat deelneming boekwaarde per 31 december eindsaldo per 31 december ) Andere vaste bedrijfsmiddelen De boekwaarde is als volgt te specificeren: boekwaarde per 1 januari investeringen desinvesteringen afschrijvingen boekwaarde per 31 december Deelnemingen die ultimo boekjaar een negatieve nettovermogenswaarde hebben worden overgeheveld naar de voorzieningen. 5) Overige vorderingen Het verloop van de overige vorderingen kan als volgt worden gespecificeerd: beginsaldo 1-1 aflossing nieuwe leningen De geaccumuleerde aanschaffingswaarden en afschrijvingen zijn per 31 december als volgt: aanschaffingswaarden afschrijvingen boekwaarde per 31 december 3) Beleggingspanden en -terreinen De boekwaarde is als volgt te specificeren: boekwaarde per 1 januari investeringen desinvesteringen afschrijvingen boekwaarde per 31 december De geaccumuleerde aanschaffingswaarden en afschrijvingen zijn per 31 december als volgt: aanschaffingswaarden afschrijvingen eindsaldo per 31 december De gehanteerde rentepercentages variëren tussen de 5% en de 5,6%. Een deel van de vorderingen ad is rentevrij. De vorderingen zijn over het algemeen als langlopend te beschouwen. Verkregen zekerheden zijn hypotheekrecht en verpanding van huurovereenkomsten. Op de vorderingen is een bedrag ad in mindering gebracht i.v.m. mogelijke lagere opbrengstwaarde. vlottende activa 6) Voorraden De specificatie hiervan luidt als volgt: strategische voorraden gereed product Strategische voorraden De afwaardering in verband met de geschatte lagere opbrengstwaarde bedraagt ultimo (ultimo ) boekwaarde per 31 december Gereed product Dit betreft de voorraad onverkochte woningen en / of onverkochte commerciële eenheden. De totale economische waarde (gebaseerd op de WOZ-waarde) van de bedrijfs- en beleggingspanden is De afschrijvingen worden naar tijdsgelang vanaf het moment van ingebruikname van het actief berekend over de aanschaffingswaarden c.q. vervaardigingsprijs en zijn gebaseerd op de volgende percentages: - bedrijfsgebouwen en -terreinen: 3, 1 en 14% - andere vaste bedrijfsmiddelen: 2% - beleggingspanden en -terreinen: 3% 7) Onderhanden projecten De specificatie van de onderhanden projecten luidt als volgt: kostprijs gefactureerde termijnen cumulatief resultaat op het onderhanden werk afwaardering in verband met geschatte lagere opbrengstwaarde Per ultimo boekjaar is voor een bedrag van (21: ) aan projecten opgenomen waarvan de gedeclareerde termijnen de kosten overschrijden < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 27

15 Toelichting op de geconsolideerde balans vervolg Toelichting op de geconsolideerde balans vervolg 8) Debiteuren Op het nominale debiteurenbedrag is wegens vermoedelijke oninbaarheid een bedrag van (21: 18.) in mindering gebracht. 9) Overige vorderingen De specificatie luidt als volgt: rekening courant partners samenwerkingsverbanden rekening courant gelieerde vennootschappen latente vordering vennootschapsbelasting verrekenbare verliezen nog te factureren inzake onderhanden werken nog te factureren inzake opgeleverde werken rekening couranten aandeelhouders vooruitbetaalde bedragen overigen Over de rekening courant vorderingen wordt tussen de 3,5% en 6% rente berekend (21: 4% en 6%) 1) Liquide middelen De saldi op de geblokkeerde rekeningen bedraagt (21: ). De overige liquide middelen zijn vrij beschikbaar. Groepsvermogen 11) Eigen vermogen Voor een toelichting op het aandeel van de rechtspersoon in het groepsvermogen wordt verwezen naar de toelichting op het eigen vermogen in de vennootschappelijke jaarrekening. 12) Aandeel van derden in het groepsvermogen Het verloop gedurende het boekjaar is als volgt: stand per 1 januari mutatie aandeel derden aandeel derden in resultaat dividenduitkeringen stand per 31 december Voorzieningen ) Garantievoorzieningen Ten behoeve van mogelijke claims inzake opgeleverde werken is een garantievoorziening gevormd. Deze voorzieningen muteerden als volgt: stand per 1 januari af: claims bij: dotaties af: vrijval stand per 31 december 15) Groot onderhoud Dit betreft een voorziening ten bate van groot onderhoud op het in bezit zijnde onroerend goed. Dit om de kosten die hieraan verbonden zijn zo goed mogelijk over de jaren te egaliseren. stand per 1 januari bij: dotatie af: vrijval voorziening i.v.m. planning onderhoud af: verricht groot onderhoud stand per 31 december 16) Overige voorzieningen Het verloop van deze rekening is als volgt: stand per 1 januari af: gemaakte kosten / vrijval voorzieningen bij: dotatie nieuwe claims stand per 31 december De overige voorzieningen hebben betrekking op vermoedelijke claims van opgeleverde werken en zijn over het algemeen kortlopend van aard. LANGLOPENDE SCHULDEN 17) Gelieerde vennootschappen Door enkele gelieerde vennootschappen zijn enkele leningen verstrekt, het verloop was als volgt: stand per 1 januari aflossingen nieuwe leningen Algemeen De voorzieningen zijn in overwegende mate als langlopend te beschouwen. stand per 31 december ) Voorziening deelnemingen Deze post bestaat uit deelnemingen waarvan de nettovermogenswaarde per ultimo boekjaar negatief is, het verloop is als volgt: beginsaldo per 1 januari overheveling deelneming stortingen / opname kapitaal / dividend resultaat deelneming Als zekerheid is een hypotheek verstrekt op enkele grondposities. De rentetarieven op de leningen variëren. Deels is de rente gebaseerd op de 3-maands Euribor met een opslag van 1,2% punt. De leningen hebben een looptijd korter dan 5 jaar. Voor de overige zekerheden wordt verwezen naar de schulden kredietinstellingen. saldo per 31 december Deelnemingen met een positieve nettovermogenswaarde ultimo boekjaar worden overgeheveld naar de post andere deelnemingen onder de financiële vaste activa. 28 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 29

16 Toelichting op de geconsolideerde balans vervolg Toelichting op de geconsolideerde balans vervolg 18) Overige leningen Door enkele gelieerde vennootschappen zijn enkele leningen verstrekt, het verloop was als volgt: stand per 1 januari aflossingen nieuwe leningen aflossingen komend boekjaar verantwoord onder kortlopende schulden stand per 31 december ) Onderhanden projecten De specificatie van de onderhanden projecten luidt als volgt: kostprijs gefactureerde termijnen cumulatief resultaat op het onderhanden werk afwaardering in verband met geschatte lagere opbrengstwaarde Per ultimo boekjaar staan de onderhanden projecten opgenomen onder de vlottende activa Dit betreft een drietal bancaire leningen. De verstrekte zekerheden zijn: - hypotheek - verpanding van rechten uit (huur)overeenkomsten - verpanding van huurpenningen - de rentetarieven op de leningen variëren. De leningen op variabele rente gebaseerd op de 1-maands Euribor plus een opslag van 2,5% punt. Voor overige zekerheden wordt verwezen naar schulden kredietinstellingen De leningen hebben een looptijd korter dan 5 jaar. Kortlopende schulden 19) Crediteuren Dit betreft het nominaal verschuldigd bedrag aan crediteuren per balansdatum. 2) Kredietinstellingen Voor de overige door de banken gestelde kredieten gelden de volgende zekerheden: - hypotheek op de grondportefeuille - verpanding van de overige (bedrijfs)vorderingen die betrekking hebben op rechten uit samenwerkingsverbanden en grondposities c.q. bouwclaims en de aan deze vorderingen verbonden rechten en zekerheden - pari-passu-verklaring met betrekking tot de activa - afgifte van een vermogensverklaring der aandeelhouders van 32,5% - voldoen aan een gestelde InterestCoverageRatio - verpanding van huurpenningen - akte beëindiging huurovereenkomst intercompany huurders 23) Overige schulden De specificatie luidt als volgt: rekening courant partners samenwerkingsverbanden rekening courant gelieerde vennootschappen te betalen accountants- en advieskosten te betalen kosten inzake onderhanden werken te betalen kosten inzake opgeleverde werken te betalen lonen en salarissen te betalen rente verplichting vakantietoeslag en vakantiedagen vooruit ontvangen bedragen overige schulden Over de rekening courant schulden wordt tussen de 3,5% en 6% rente berekend (21: 4% en 6%) KlokGroep BV en haar dochtermaatschappijen met een belang groter dan 95%, zijn ieder hoofdelijk aansprakelijk voor de door de bank verleende kredietfaciliteiten. 21) Belastingen en premies sociale verzekeringen Deze post omvat: omzetbelasting vennootschapsbelasting loonheffing sociale lasten < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 31

17 Toelichting op de geconsolideerde balans vervolg Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening Niet in de balans opgenomen regelingen Belastingen KlokGroep BV vormt voor de vennootschapsbelasting een fiscale eenheid met haar dochtermaatschappijen met een belang groter dan 95%. Op grond van de standaardvoorwaarden zijn de vennootschap en alle binnen de fiscale eenheid gevoegde maatschappijen ieder hoofdelijk aansprakelijk voor ter zake door de fiscale eenheid verschuldigde belasting. Bankgaranties Per 31 december 211 was voor een bedrag van (21: ) aan bankgaranties afgegeven. Overige verplichtingen Ten aanzien van de strategische grondposities heeft KlokGroep BV, cq. één van haar dochterondernemingen een mogelijke nabetalingsverplichting bij bestemmingsplanwijziging. De nabetalingsverplichting kan oplopen tot een maximum bedrag van (21: ). De huurverplichting vanuit de huur van bedrijfsgebouwen bedraagt tot einde huurcontract De huurverplichting voor het komend jaar bedraagt De leaseverplichting vanuit de lease van bedrijfswagens bedraagt tot einde contract De leaseverplichting voor het komend jaar bedraagt KlokGroep BV is hoofdelijk aansprakelijk voor alle schulden van vennootschappen onder firma waarin zij direct of indirect participeert. 24) Netto-omzet De netto omzet kan als volgt over de segmenten worden verdeeld: omzet uit projectontwikkeling omzet uit aanneming overige omzet 25) Kostprijs van de omzet De specificatie luidt als volgt: bestede kosten mutatie voorraad strategische grondposities nagekomen resultaat opgeleverde werken voorgaande jaren 26) Personeelskosten Deze post omvat: lonen en salarissen pensioenlasten sociale lasten overige personeelskosten Financiële instrumenten Voor de toelichting van primaire financiële instrumenten wordt verwezen naar de specifieke postgewijze toelichting. Rente-instrumenten worden toegepast ter verkrijging van een gewenst risicoprofiel in vaste en variabele renteposities. Per 31 december 211 bezit de vennootschap een renteswap (1 juli 26 tot 1 juli 216) met een reële waarde van negatief ) Algemene kosten Deze post omvat: kantoorbenodigdheden en automatiseringskosten accountantskosten advieskosten porti-, telefoon- en bankkosten verzekeringen contributies en abonnementen overige ) Afschrijvingskosten Dit betreft: afschrijvingen op materiële vaste activa af: boekwinst desinvesteringen Honoraria accountantskosten Het totaal van de ten laste van het resultaat van het boekjaar gebrachte honoraria voor werkzaamheden van de externe accountant bedragen circa 53.. De in rekening gebrachte werkzaamheden betreffen alleen werkzaamheden in het kader van de controle van de jaarrekening. 32 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 33

18 Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening vervolg 29) Overige bedrijfslasten en -opbrengsten Deze post omvat: huuropbrengsten onroerend goed kortingen en omzetbonussen overige opbrengsten Beloning bestuurders De beloning van de bestuurders bedraagt (21: 364.5) Gemiddeld aantal werknemers Het gemiddeld aantal werknemers is als volgt te splitsen naar aard van de activiteiten: bouw projectontwikkeling overig 211 fte 169,2 29,3 8,3 21 fte 15, 28,9 8, 26,8 186,9 34 < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 35

19 enkelvoudige balans per 31 december 211 voor resultaatbestemming activa PASSIVA VASTE ACTIVA Materiële vaste activa andere vaste bedrijfsmiddelen Financiële vaste activa deelnemingen in groepsmaatschappijen deelnemingen buiten groep vorderingen op groepsmaatschappijen overige vorderingen VLOTTENDE ACTIVA Vorderingen debiteuren groepsmaatschappijen belastingen en premies sociale verzekeringen overige vorderingen Liquide middelen Eigen vermogen geplaatst kapitaal agioreserve overige reserves resultaat boekjaar Voorzieningen latente vennootschapsbelasting Langlopende schulden gelieerde vennootschappen overige leningen Kortlopende schulden aflossingsverplichtingen kredietinstellingen crediteuren groepsmaatschappijen belastingen en premies sociale verzekeringen overige schulden < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 37

20 enkelvoudige winst-en-verliesrekening over 211 Toelichting op de enkelvoudige balans ALGEMEEN Resultaat uit deelnemingen ná aftrek van belasting daarover Eigen resultaat ná belasting De grondslagen van waardering en resultaatbepaling voor de vennootschappelijke en geconsolideerde jaarrekening zijn gelijk. Voor de grondslagen van de waardering van activa en passiva en voor de bepaling van het resultaat wordt verwezen naar de opgenomen algemene toelichting op de geconsolideerde balans en winst-en-verliesrekening. Materiële vaste activa Resultaat ná belasting ) Andere vaste bedrijfsmiddelen De boekwaarde is als volgt te specificeren: boekwaarde per 1 januari investeringen afschrijvingen boekwaarde per 31 december De geaccumuleerde aanschaffingswaarden en afschrijvingen zijn per 31 december als volgt: aanschaffingswaarden afschrijvingen boekwaarde per 31 december De afschrijvingen worden naar tijdsgelang vanaf het moment van ingebruikname van het actief berekend over de aanschaffingswaarden. Afschrijvingspercentage 2% van de aanschafwaarde. Financiële vaste activa Deelnemingen in groepsmaatschappijen waarin invloed van betekenis op het zakelijke en financiële beleid wordt uitgeoefend, worden gewaardeerd op de nettovermogenswaarde, doch niet lager dan nihil. Deze nettovermogenswaarde wordt berekend op basis van de grondslagen van KlokGroep BV. Deelnemingen met een negatieve nettovermogenswaarde worden op nihil gewaardeerd. Wanneer de vennootschap geheel of ten dele instaat voor schulden van de desbetreffende deelneming, wordt een voorziening gevormd, primair ten laste van de vorderingen op deze deelneming en voor het overige onder de voorzieningen ter grootte van het resterende aandeel in de door de deelneming geleden verliezen, dan wel voor de verwachte betalingen door de vennootschap ten behoeve van deze deelnemingen. 2) Deelnemingen in groepsmaatschappijen De deelnemingen in groepsmaatschappijen worden gewaardeerd op nettovermogenswaarde. Het verloop van de deelnemingen is als volgt: balans per 1 januari verkoop deelneming aandeel resultaat dividenduitkering balans per 31 december < jaarverslag 211 jaarverslag 211 > 39