Handleiding inventariseren waterspitsmuis met lokbuizen

Transcriptie

1 Handleiding inventariseren waterspitsmuis met lokbuizen J. Tomlow & J.J.A. Dekker

2 COLOFON Tekst: Joep Tomlow & Jasja Dekker Opmaak: Joep Tomlow Foto omslag: waterspitsmuis, Dick Klees Foto s binnenwerk: Jasja Dekker, Dick Klees (p 2), Wesley Overman (p 8) en Joep Tomlow Eerste druk 2007 ISBN VZZ Rapportnummer Zoogdiervereniging VZZ, Arnhem, 2007 Naar deze publicatie kan verwezen worden als: J. Tomlow & J.J.A. Dekker, Handleiding inventariseren waterspitsmuis met lokbuizen. Zoogdiervereniging VZZ, Arnhem Het inventariseren van de waterspitsmuis met lokbuizen wordt georganiseerd in het kader van de Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Nederlandse Zoogdieren (VONZ) in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). De gegevens worden verzameld door vrijwilligers. Adres: Zoogdiervereniging VZZ: Oude kraan 8, 6811 LJ Arnhem tel , fax , zoogdier@vzz.nl internet: en

3 Deze Handleiding werd mede mogelijk gemaakt door financiele steun van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en de Provincie Limburg.

4 ZOOGDIERVERENIGING VZZ De Zoogdiervereniging VZZ zet zich in voor de studie en de bescherming van alle in het wild levende zoogdieren en hun leefgebieden. Studie en bescherming zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Kennis over aantalsontwikkeling en over oorzaken van achter- of vooruitgang van een soort is nodig voor effectieve bescherming. U kunt aan de kennis en bescherming van zoogdieren bijdragen door lid te worden van Zoogdiervereniging VZZ. Dat kan via de website of door de contributie over te maken op rekening t.n.v. Zoogdiervereniging VZZ, te Arnhem. VOLLEDIG LID: 30,- Abonnement Zoogdier Abonnement Lutra Deelname aan VZZ activiteiten Korting op VZZ-artikelen BASISLID: 18,- Abonnement Zoogdier Deelname VZZ activiteiten Korting op VZZ-artikelen

5 Handleiding inventariseren waterspitsmuis met lokbuizen J. Tomlow & J.J.A. Dekker Zoogdiervereniging VZZ september 2007

6 Inleiding In het najaar van 2006 is de Zoogdiervereniging VZZ in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit van start gegaan met de Inhaalslag Verspreidingsonderzoek Nederlandse Zoogdieren (VONZ). Doel is om de actuele verspreiding van een aantal bedreigde en/of zeldzame zoogdiersoorten in kaart te brengen op kilometerhok niveau. Het gaat om zes zoogdiersoorten en om vleermuizen tijdens de zwermfase. Het veldwerk dient hierbij grotendeels te worden uitgevoerd door vrijwilligers. Binnen dit verspreidingsonderzoek wordt ook gekeken waar in Nederland de waterspitsmuis (Neomys fodiens) voorkomt. Deze soort is door zijn heimelijke levenswijze en moeilijk begaanbaar habitat verre van volledig geïnventariseerd. Deze handleiding behandelt een voor Nederland nieuwe inventarisatiemethode die eenvoudig door vrijwilligers kan worden uitgevoerd. Soortbeschrijving Uiterlijk: De waterspitsmuis is met een lengte van mm de grootste van de zes in Nederland levende spitsmuissoorten. De vachtkleur is erg variabel; de meest karakteristieke verschijning heeft een zeer donkere (bijna zwarte) rug en een witte buik. 2 Waterspitsmuis

7 De staart is meestal tweekleurig. Goede kenmerken zijn de aanwezigheid van franjes; een rij stijve haren aan de achterpoten, die een hulpmiddel zijn bij het zwemmen. Tevens heeft hij een dubbele rij stijve haren, ook wel de kiel genoemd, aan de onderzijde van zijn staart, om tijdens het zwemmen gemakkelijker te kunnen sturen. Onderscheid van andere spitsmuizen Ten opzichte van de gelijkende bosspitsmuis (Sorex araneus) ontbreken de franjes aan de achterpoten en de kiel aan de staart. Daarnaast heeft de bosspitsmuis vaak een driekleurig verloop in de vacht; een donkere, soms zwarte rug en een bruinkleurig verloop naar de lichte buik. De huisspitsmuis (Crocidura russula) onderscheidt zich ten opzichte van bos - en waterspitsmuis door de duidelijk uit de vacht stekende oren. Bij de voorgaande soorten zijn deze goed verborgen in de vacht. Verder heeft de huisspitsmuis lange, afstaande zilverkleurige haren over de gehele staart. Habitat van waterspitsmuis in de Nieuwkoopse Plassen, Zuid Holland Habitat: De habitat bestaat uit schoon, niet te voedselrijk, vrij snel stromend tot stilstaand water. Bij deze wateren zijn behoorlijk ontwikkelde watervegetaties en ruig begroeide oevers belangrijke voorwaarden. De leefgebieden lopen grotendeels parallel aan de oevers. 3

8 Leefwijze: Waterspitsmuizen zijn solitaire dieren, die alleen in het voortplantingsseizoen een sterk sociaal gedrag vertonen. Ze leven dan samen in een familieverband. In de voortplantingstijd, die duurt van mei tot en met september, worden twee tot drie nesten geworpen, die elk bestaan uit drie tot acht jongen. De waterspitsmuis heeft een éénjarige cyclus, wat inhoudt dat aan het einde van het voortplantingsseizoen de meeste volwassen dieren sterven. De jongen van datzelfde jaar moeten de populatie in stand houden in het volgende jaar. Voedsel: De waterspitsmuis is een bijzondere spitsmuis: om zijn voedsel te vinden, zwemt en duikt hij veel. Meestal gaat hij tot ongeveer 2 meter diep, maar de diepste duik ooit waargenomen is 8 meter diep! Prooidieren: zoetwatergarnaal (links) zoetwaterpissenbed (rechts) Hij is hiertoe in staat door een isolerende luchtlaag in de vacht, die onderkoeling voorkomt. Deze luchtlaag maakt het duiken echter wel moeilijker door het toegenomen drijfvermogen. Ze zoeken al zwemmend met hun voorpoten de bodem af naar eetbaar materiaal. Het gevonden voedsel wordt naar het land meegenomen en dan gegeten. Het voedsel bestaat voornamelijk uit insecten die in het water leven, maar ook kleine vissen of kikkervisjes. Engelse studies schrijven dat het voedsel voor ongeveer 50% in het water wordt verzameld. 4

9 Verspreiding: <1998 (rood), (oranje), >2002 (groen), onbekend (grijs) en wit (voorkomen niet verwacht) Verspreiding: In Nederland is de waterspitsmuis overal te vinden waar geschikt habitat aanwezig is. De versreiding is zeer versnipperd, mede door zijn gebondenheid aan schoon water. Ze zijn nergens talrijk aanwezig, ze komen slechts in lage dichtheden voor. Mede daardoor wordt de soort niet snel gevangen in lifetraps. Door zijn natte habitat is het een lastig te inventariseren soort. Ze komen wel voor in de braakballen van kerkuilen (Tyto alba). Omdat de kerkuil echter in sommige regio s zeldzaam is, of zelfs ontbreekt, kan de verspreiding ook daarmee niet volledig in kaart worden gebracht. Een deel van de verspreidingskaart van de waterspitsmuis in Nederland is daardoor leeg. Die lege plekken op de kaart wil de Zoogdiervereniging VZZ komende jaren invullen. Dit wil zij doen met een voor Nederland nieuwe methode, die in Engeland en ook in Nederland succesvol en efficiënt getest is: de lokbuismethode. 5

10 Lokbuizen De lokbuismethode gaat uit van het unieke dieet van de waterspitsmuis. Restjes van de gegeten waterinsecten en andere prooien zijn door ervaren onderzoekers in de uitwerpselen van waterspitsmuis terug te vinden. Daardoor zijn de uitwerpselen van de waterspitsmuis te onderscheiden van andere spitsmuissoorten. Als er uitwerpselen zijn verzameld, is de aanwezigheid van waterspitsmuizen in het betreffende gebied eventueel vast te stellen. Lokbuis in het veld, dichtbij de waterlijn Het uitwerpselen verzamelen kan eenvoudig via de lokbuizen: dit zijn PVC buizen met lokvoer erin. (Water)spitsmuizen kruipen in de lokbuizen en laten hun uitwerpselen achter. Deze methode kost daardoor niet veel tijd; er zijn slechts 2 veldbezoekjes (uitzetten en ophalen) nodig. Vervolgens dienen de verzamelde uitwerpselen opgestuurd te worden naar de Zoogdiervereniging. Uiteindelijk kan dit, na analyse, een heleboel gegevens over de verspreiding van de soort opleveren! 6

11 Wat kunt u doen? De Zoogdiervereniging is op zoek naar enthousiaste vrijwilligers die in hun omgeving lokbuizen willen uitzetten en de verzamelde uitwerpselen willen opsturen. In principe kan iedereen aan de slag met de lokbuis methode, er is geen specifieke kennis nodig. Ook is er geen ontheffing nodig op de Flora en Faunawet, aangezien er geen dieren worden gevangen. Deskundigen achterhalen of er uitwerpselen van een waterspitsmuis zijn aangetroffen en laten u dat natuurlijk weer weten! Wat gebeurt er met de gegevens? De verzamelde gegevens zullen worden opgenomen in de Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). U krijgt als vrijwilliger toegang tot uw eigen data in deze Databank. De gegevens kunnen op kaart worden weergegeven. Indien u vanuit een natuurwerkgroep deelneemt is het ook mogelijk dat er een speciale toegang wordt verleend. Hierbij kunnen de leden van de werkgroep toegang krijgen tot het bestand aan data die ze gezamenlijk hebben ingevoerd. Aan de slag De lokbuizen dienen te worden uitgelegd in de voortplantingsperiode van de waterspitsmuis gedurende mei tot en met september. Er is daarmee een ruime periode voorhanden om te inventariseren met de lokbuizen. De lokbuizen zijn verkrijgbaar bij de Zoogdiervereniging. Als u direct aan de slag wilt, kunt u ook zelf lokbuizen maken. De lokbuizen bestaan uit PVC buizen met een diameter van 38 mm, en zijn ongeveer 25 cm lang. Deze PVC buizen zijn per meter verkrijgbaar bij iedere bouwmarkt. Aan één kant wordt de buis afgesloten met een bijpassende dop. Gebruik bij voorkeur de witkleurige uitvoering, hierin is namelijk beter te zien of er uitwerpselen in de lokbuizen zitten. Bovendien vallen de buizen door de witte kleur beter op in het veld, waardoor ze makkelijker zijn terug te vinden bij het ophalen. De Zoogdiervereniging heeft goede ervaringen met vissenvoer (korreltjes, liefst het type voor Sluierstaarten) als lokaas. Deze is verkrijgbaar bij de dierenspeciaalzaak. Per lokbuis moet ca. één theelepel aan vissenvoer of meelwormpoppen worden doseerd. 7

12 Vissenvoer voor Sluierstaarten, één theelepel per lokbuis doseren Gebiedkeuze Neem voordat u de lokbuizen uitzet eerst contact op met Zoogdiervereniging: dan wordt voorkomen dat dezelfde gebieden door verschillende mensen worden gelokbuisd, of dat er gebieden worden onderzocht waar al geïnventariseerd is met behulp van lifetraps of braakballen. Op grond van uw woonplaats en beschikbare tijd worden het aantal en de locaties van de kilometerhokken bepaald. Wellicht kunt u vanuit een natuurwerkgroep gezamenlijk meerdere kilometerhokken bemonsteren. Vermeld dit dan duidelijk indien u zich hiervoor opgeeft bij de Zoogdiervereniging. Uitzetten Terreinbeheerder/eigenaar Neem altijd vooraf contact op met de terreinbeheerder of eigenaar van het gebied waar u de lokbuizen plaatst: zo voorkomt u dat ze worden weggemaaid, opgeruimd etc. En waarschijnlijk is de terreinbeheerder of eigenaar ook geïnteresseerd in het voorkomen van waterspitsmuizen! 8

13 Kiezen van terrein in kilometerhok Probeer in de aangewezen kilometerhokken delen van het terrein te vinden, die waarschijnlijk waterspitsmuizen herbergen. Bij voorkeur randen van stromende waterlopen zoals beken, sloten of geultjes, of stilstaande wateren zoals poelen, vennen en plasjes. In beide typen wateren wordt naar plekken gezocht met een ruige oeverbegroeiing en goed ontwikkelde watervegetatie. De oevers zijn bij voorkeur niet te steil, maar hebben een natuurlijke glooiing. Let bij beken en sloten op de soms stijgende waterpeilhoogten. Probeer daar te voorkomen dat de lokbuizen wegspoelen. Watergangen zoals deze beek kunnen in peilhoogte toenemen Verdeling lokbuizen in terrein De lokbuizen worden uitgezet in een rij (ook wel raai genoemd) van tien buizen. Deze raai dient binnen één kilometerhok te vallen. Zet de lokbuizen uit met een onderlinge afstand van 10 meter. Daarmee heeft één raai dus een lengte van 100 meter. De lokbuizen dienen bij voorkeur zo dicht mogelijk aan de waterlijn geplaatst te worden. Probeer daarbij de lokbuizen zo mogelijk ietsje schuin neer te zetten, met de opening naar beneden. Zo lopen ze bij regenbuien niet vol water. Voor makkelijk vervoer van de lokbuizen tijdens het uitzetten in het veld is het gebruik van een bierkrat aan te raden. Hierin kunnen namelijk de lokbuizen rechtop worden vervoerd, zodat u het voer er vooraf in kunt deponeren. Met één bierkrat kunt u twee raaien per keer vervoeren. 9

14 Ophalen Na twee weken dient u de lokbuizen op te halen. Let hierbij op dat u de lokbuizen rechtop mee terugneemt om te voorkomen dat de uitwerpselen uit de lokbuizen vallen. Plak desnoods de lokbuizen met tape per 10 bij elkaar of zet ze weer in de bierkrat zodat u ze makkelijker rechtop kunt vervoeren. Bij thuiskomst kun u het beste eerst de lokbuizen drogen (gewoon op kamertemperatuur). Vervolgens dienen de uitwerpselen uit de lokbuizen per buis in één zakje te worden verzameld (dus voor 10 lokbuizen 10 zakjes gebruiken). Dit komt ten goede aan de efficiëntie van de analyse. Hierbij kan een pincet goed van pas komen. Soms komt het voor dat de uitwerpselen vast gedroogd zitten aan de binnenkant van de lokbuis. Probeer deze dan zo veel mogelijk los te krabben met de pincet of met een mesje. Pakket voor een vrijwilliger; de lokbuizen, handleiding, formulieren, topografische kaart en zakjes worden hierin verzonden Stop vervolgens in de bijgeleverde grote zak (met groene rand) telkens de tien zakjes (met rode rand) en het bijhorende formulier. Per grote zak zijn dan de tien zakjes met uitwerpselen en het bijhorende formulier van één kilometerhok opgeborgen. 10

15 Schoonmaken Als u met de gebruikte lokbuizen een nieuw kilometerhok gaat inventariseren, moeten deze eerst worden schoongemaakt. Anders bestaat het risico dat resten van de uitwerpselen van de eerdere inventarisatie zich vermengen met de uitwerpselen van de nieuwe inventarisatie. Daardoor kan er onjuiste informatie worden verkregen tijdens de analyse. Maak daarom de lokbuizen goed schoon met warm water en afwasmiddel. Ze zijn overigens vaatwasserbestendig! Na het schoonmaken kunnen de lokbuizen weer worden ingezet voor het volgende kilometerhok. Formulier In het formulier dient u de details van het betreffende kilometerhok zo nauwkeurig mogelijk in te vullen. Per raai wordt één formulier meegeleverd. Het formulier is ook afgebeeld op de hierna volgende pagina s. Hieronder wordt per punt behandelt wat u dient in te vullen. Persoonlijke gegevens: Vul uw persoonlijke gegevens in. Deze worden uitsluitend bewaard voor het verspreidingsonderzoek en worden niet doorgegeven aan derden. Lokbuizen: Vul de naam van het betreffende gebied of waterlichaam in, samen met de Amersfoortcoördinaten, liefst op hectareniveau (voorbeeld: X: 190,3 Y: 456,7). Ook kan dit worden bepaald met een GPS, hoe nauwkeuriger, hoe beter! Verder dient u de data van wanneer tot wanneer de lokbuizen op de locatie hebben gelegen in te vullen. Omgeving: Vink het correcte type landgebruik en de aanwezige vegetatielagen aan. Informatie over het waterlichaam : Vink het correcte type waterlichaam, de diepte van het waterlichaam in het midden, de hoek van de oever en de begroeiing in het water aan. Vul daarnaast de breedte van het waterlichaam en de hoogte van de oever in (schatten). 11

16 Vegetatie (aanwezigheid van boom-, struik-, kruidlaag) boomlaag struiklaag kruidlaag Informatie over het waterlichaam waaraan de buizen geplaatst zijn: Type waterlichaam: ven beek sloot kanaal rivier anders, namelijk Diepte waterlichaam in midden (schatten!): >2 m 2-1 m 1-½ m ½-¼ m < ¼ m Breedte van waterlichaam: meter (schatten!) Stroomsnelheid: stilstaand stromend Inclinatie (hoek) oever: 1: minder dan 15 2: tussen 15 en 45 3: tussen 45 en of meer Hoogte oever: cm. Begroeiing in water: afwezig minder dan 50% bedekking van wateroppervlakte meer dan 50 % bedekking van wateroppervlakte Invullen door VZZ Ontvangst: - - Ingevoerd: 12

17 Omgeving Landgebruik aanliggende gebied: weiland akkerland ruigte gemaaide berm Coordinaten: x: y: Buizen geplaatst van - - (dd-mm-jjjj) tot - - (dd-mm-jjjj). Lokbuizen Lokbuizen geplaatst in (naam gebied): *: Ik wil per de resultaten uit mijn lokbuizen, en de tweejaarlijkse waarnemers-nieuwsbrief de Telganger Achternaam: Voornaam: Straat + huisnummer: Postcode: Woonplaats: -adres* STOP DIT FORMULIER IN DE GROTE ZAK, SAMEN MET DE ZAKJES MET KEUTELS LOKBUIZEN 13

18 Opsturen Indien u de lokbuizen niet meer gaat gebruiken voor toekomstige inventarisaties dient u deze schoongemaakt terug te sturen naar de Zoogdiervereniging. Indien u het volgende seizoen verder gaat met inventariseren kunt u ze gewoon thuis bewaren. De zakken kunnen samen met de volledig ingevulde formulieren, en eventuteel de lokbuizen, per post naar de Zoogdiervereniging gestuurd worden: Zoogdiervereniging VZZ Lokbuizen waterspitsmuis Antwoordnummer VC Arnhem Wat gebeurt er met de uitwerpselen? Op de Zoogdiervereniging worden de verzamelde uitwerpselen geanalyseerd. Dit gebeurt via een binoculair samen met literatuur om de prooidieren te determineren. VZZ medewerker analyseert de uitwerpselen via een binoculair Deze analyse vergt de nodige kennis over de diverse in het water levende dieren en hoe resten van deze dieren er uit zien na vertering. 14

19 Op grond van de aangetroffen etensresten kan er deze indeling worden gemaakt: Soort etensresten: dieren waterdieren planten planten en dieren Muizensoorten: spitsmuizen waterspitsmuis woelmuizen huismuis of bosmuis Indien er resten van een waterdier worden aangetroffen in de uitwerpselen is de aanwezigheid van waterspitsmuis met zekerheid vastgesteldt. Mocht u interesse hebben om zelf de analyse uit te voeren, neem dan contact op met de Zoogdiervereniging. Haren: Soms kan het voorkomen dat in de uitwerpselen haren worden aangetroffen, die door het dier tijdens het wassen zijn opgenomen. Deze haren kunnen relatief eenvoudig worden gedetermineerd via een afdruk van de haar in een laagje gelatine die onder een microscoop wordt bekeken. Voordeel is dat er tot soortniveau kan worden gedetermineerd, mits de haar onbeschadigd is. Afdrukken in gelatine van de buitenkant van een spitsmuishaar Vragen? Neem dan gerust contact op met de VZZ: (tijdens kantooruren) of via zoogdier@vzz.nl. Vul bij de als onderwerp lokbuis in. Kijk ook eens op onze uitgebreide site: hier treft u meer informatie aan over (verspreidings)onderzoeken en zoogdieren. 15

20 Verder lezen? Onderstaande titels geven meer informatie over (water)spitsmuizen en de lokbuismethode. De titels zijn aanwezig in de bibliotheek van de Zoogdiervereniging. Carter, P., Churchfield, S. (2006) The Water Shrew Handbook The Mammal Society, London. Lange, R., Twisk, P., van Winden, A., van Diepenbeek, A. (1994) Zoogdieren van West-Europa KNNV uitgeverij Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming i.s.m. Vereniging Natuurmonumenten, 2e druk (2003), Utrecht. Overman, W.G., Tomlow, J., van der Zee, G.W. (2007) Nieuwe inventarisatiemethode Waterspitsmuis; De lokbuis getest in Nederland Studentrapport VZZ & Hogeschool Van Hall Larenstein, Zoogdiervereniging VZZ, Arnhem & Hogeschool Van Hall Larenstein, Velp. Voesnek, L.A.C.J., van Bemmel, A.C. (1983) Onderzoek naar de oecologie van Neomys fodiens in de Gagelpolder Doctoraalscriptie Katholieke Universiteit, Nijmegen en het Rijksinstituut voor Natuurbeheer, Leersum. In deze serie handleidingen zijn ook verschenen: Handleiding boommarters inventariseren Handleiding inventarisatie noordse woelmuis m.b.v. inloopvallen 16

21