Algemeen ambtsbericht Armenië

Transcriptie

1 Algemeen ambtsbericht Armenië Redacteur(en): DPV/AM Directie Personenverkeer, Migratie en Vreemdelingenzaken Afdeling Asiel- en Migratiezaken Den Haag December 2005

2 Inhoudsopgave Pagina 1 Inleiding 4 2 Landeninformatie Basisgegevens Land en Volk Geschiedenis Staatsinrichting Politieke ontwikkelingen Veiligheidssituatie Sociaal-economische situatie Reis- en identiteitsdocumenten 16 3 Situatie in Nagorny Karabach Ontstaan van het conflict Basisgegevens Politieke onderhandelingen over Nagorny Karabach Mensenrechtensituatie Positie specifieke groepen Positie etnische Azeri Dienstplichtigen Positie Fidaï Positie aanhangers van Babayan 31 4 Mensenrechten Juridische context Verdragen en Protocollen Nationale Wetgeving Toezicht Naleving en schendingen Vrijheid van meningsuiting Vrijheid van vereniging en vergadering Vrijheid van godsdienst Bewegingsvrijheid Rechtsgang Arrestaties en detenties Mishandeling en foltering Doodstraf Krijgsgevangenen Positie van specifieke groepen Etnische groepen, algemeen Jeziden en Koerden Etnische Azeri Positie etnische Armeniërs van buiten Armenië 53

3 4.4.5 Positie van politieke groepen Dienstplichtigen Homoseksuelen Vrouwen Minderjarigen 64 5 Migratie Migratiestromen en oorzaken Opvang van vluchtelingen en binnenlands ontheemden Activiteiten van internationale organisaties VN-activiteiten Raad van Europa-activiteiten OVSE-activiteiten UNHCR-activiteiten ICRC-activiteiten IOM-activiteiten Beleid andere Europese landen 72 6 Samenvatting 74 Literatuurlijst 77 Bijlage(n) 82 I Aanvragen van asielzoekers uit Armenië 82 II Lijst van gebruikte afkortingen 83 III Topografische overzichtskaart van Armenië in de Kaukasus 85 IV Topografische kaart van Armenië 86 V Topografische kaart van Armenië en Azerbeidzjan met ligging van Nagorny Karabach 87

4 1 Inleiding In dit algemene ambtsbericht wordt de huidige situatie in Armenië beschreven voor zover deze van belang is voor de beoordeling van asielverzoeken van personen die afkomstig zijn uit Armenië en voor besluitvorming over de terugkeer van afgewezen Armeense asielzoekers. Dit ambtsbericht is een actualisering van eerdere algemene ambtsberichten over de situatie in Armenië (laatstelijk 21 juli 2004). Het algemene ambtsbericht beslaat de periode van augustus 2004 tot en met november Dit ambtsbericht is gebaseerd op informatie uit openbare en vertrouwelijke bronnen. Bij de opstelling is gebruik gemaakt van informatie van verschillende organisaties van de Verenigde Naties, internationale organisaties, nietgouvernementele organisaties (NGO s), de Armeense autoriteiten, vakliteratuur en berichtgeving in de media. Een overzicht van de geraadpleegde openbare bronnen is opgenomen in de literatuurlijst. Daarnaast liggen vertrouwelijke rapportages van de Nederlandse vertegenwoordigingen (onder andere te Tbilisi, Georgië) aan dit algemeen ambtsbericht ten grondslag. Ook is informatie opgenomen die werd verzameld tijdens een werkbezoek aan Jerevan in augustus In hoofdstuk twee wordt ingegaan op de recente ontwikkelingen op politiek, veiligheids- en sociaal-economisch gebied. Deze beschrijving wordt voorafgegaan door een overzicht van de geschiedenis van Armenië. Ook is een korte passage over geografie en bevolking van Armenië opgenomen. Aan de situatie in Nagorny Karabach zal in hoofdstuk drie aandacht worden besteed. In hoofdstuk vier wordt de mensenrechtensituatie in Armenië geschetst. Na een beschrijving van de nationale wetgeving en internationale verdragen waarbij Armenië partij is, komen mogelijkheden van toezicht aan de orde. In paragraaf drie volgt de eigenlijke beschrijving van de mensenrechtensituatie. Tot slot wordt in paragraaf vier de positie van specifieke groepen belicht. In hoofdstuk vijf komen de opvang van binnenlands ontheemden, het beleid van een aantal andere Europese landen inzake asielzoekers uit Armenië en activiteiten van internationale organisaties, waaronder UNHCR, aan de orde. Een algehele samenvatting volgt in hoofdstuk zes. 4

5 2 Landeninformatie 2.1 Basisgegevens Land en Volk Armenië is gelegen in de Zuidelijke Kaukasus en grenst aan Azerbeidzjan, de Azerbeidzjaanse exclave Nachitsjevan, Georgië, Iran en Turkije (zie bijlage III). De hoofdstad, Jerevan, ligt aan de westkant van Armenië. Het land heeft een oppervlakte van vierkante kilometer en beslaat daarmee bijna driekwart van de oppervlakte van Nederland. De eerste officiële volkstelling van de onafhankelijke republiek Armenië heeft in oktober 2001 plaatsgevonden. Volgens de Armenia National Statistic Services wees deze telling uit dat Armenië iets meer dan 3 miljoen inwoners telt (exacte aantal ) 1, exclusief de etnische Armeniërs 2 in de in Azerbeidzjan gelegen enclave Nagorny Karabach. Ten opzichte van de laatste volkstelling in 1989 ten tijde van de Sovjet-Unie is dat een daling van circa inwoners. Volgens lokale NGO s, diplomaten en vertegenwoordigers van internationale organisaties ligt het werkelijke aantal inwoners in Armenië lager dan drie miljoen. 3 De bevolking van Armenië bestaat uit de volgende bevolkingsgroepen 4 : 97,9 procent etnische Armeniërs, 1,3 procent Yeziden en Koerden, 0,5 procent Russen en 0,3 procent andere bevolkingsgroepen, waaronder etnischeoekraïners, Assyriërs, Grieken, joden, Polen, Georgiërs, Witrussen en Duitsers. Het huidige aantal etnische Azeri 5 in Armenië wordt geschat op enkele honderden personen (zie tevens paragraaf 4.4.3). In totaal leeft circa 68 procent van de bevolking in de grote steden, met ruim één miljoen inwoners in Jerevan Eindrapport Census 2001, Armenia National Statistic Services. Website geraadpleegd op 21 juni Volledigheidshalve zij vermeldt dat in dit ambtsbericht de term Armeniër wordt gebruikt indien de etniciteit wordt bedoeld, en de term Armeen indien het staatsburgerschap van Armenië betreft. De reden voor het grote verschil met de officiële cijfers zou kunnen zijn dat Armeniërs die in werkelijkheid buiten Armenië wonen, maar nog wel staan geregistreerd in hun woonplaats, zijn meegeteld bij de volkstelling van The World Factbook Armenia, 14 juni In dit ambtsbericht wordt gesproken van Azeri als het de etniciteit betreft en van Azerbeidzjaan als het staatsburgerschap van Azerbeidzjan wordt bedoeld. 5

6 Sinds 1915 wonen ruim acht miljoen etnische Armeniërs in het buitenland, waarvan onder andere een groot deel in de Russische Federatie (circa twee tot twee en een half miljoen), Frankrijk (circa een half miljoen) en de VS (ruim een miljoen) (zie tevens paragraaf 5.1). Taal De Armeense taal is een Indo-europese taal, met enkele grammaticale en fonetische overeenkomsten met het Georgisch en diverse leenwoorden uit de Iraanse talen. Het grootste deel van het Armeense vocabulaire staat op zichzelf zonder gelijkenis met enige andere taal. De taal valt ruwweg in twee, van elkaar verschillende, dialecten in te delen: het oosterse dialect (wordt gesproken in Armenië en door de etnisch Armeense bevolking in de overige Kaukasusrepublieken en Iran) en het westerse dialect (wordt gesproken door de etnisch Armeense bevolking in onder andere het oosten van Turkije, Syrië en Libanon). 6 In de Sovjettijd werd zowel het Russisch als het Armeens onderwezen. Bijna de gehele bevolking (95 procent) sprak Armeens als moedertaal. Russisch werd als tweede taal gesproken door vrijwel de gehele bevolking. Sinds de onafhankelijkheid is Armeens de hoofdtaal, maar vrijwel iedereen spreekt ook Russisch. Niet alleen Armeens, maar ook Russisch en Engels worden onderwezen, zowel in het lager, middelbaar, beroeps- als het universitair onderwijs. Er kan vanuit gegaan worden dat een in Armenië geboren en getogen Armeen Armeens spreekt. Er is geen officiële minderheidstaal in Armenië Geschiedenis Afgezien van enkele periodes van onafhankelijkheid in een ver verleden, is Armenië vrijwel steeds overheerst geweest door vreemde volkeren. In de 19e eeuw kwamen Oost- en een groot deel van West Armenië binnen de Russische invloedssfeer. Veel Armeense mannen streden in de Eerste Wereldoorlog mee met het Russische leger tegen de Ottomanen. Tijdens deze oorlog (op 24 april 1915) werden honderden Armeense intellectuelen in Constantinopel (Istanbul) gearresteerd. Ze werden korte tijd later gedeporteerd en vermoord. Dit was het begin van een campagne tegen de ruim twee miljoen etnische Armeniërs in het Ottomaanse Rijk. In totaal kwamen er als gevolg van het Ottomaanse optreden naar schatting tussen de zeshonderdduizend en anderhalf 6 Website geraadpleegd op 4 juli

7 miljoen etnische Armeniërs om het leven. De honderdduizenden die wisten te ontkomen, kwamen in de Armeense diaspora terecht. De gebeurtenissen van 1915 hebben diepe sporen achtergelaten in de Armeense psyche en de nagedachtenis eraan wordt in Armenië en bij de Armeense gemeenschap in het buitenland zeer nadrukkelijk levend gehouden. 7 Tussen 1918 en 1920 was Armenië weer even onafhankelijk, waarna het in de periode deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. Ondanks het feit dat de periodes van onafhankelijkheid steeds van korte duur waren, bleven ook in de Sovjettijd bewegingen actief die de Armeense onafhankelijkheidsgedachte levend hielden en, met name eind jaren tachtig, ook openlijk propageerden. In 1988 werden demonstraties georganiseerd door het zogenaamde Karabach-Comité, met als doelstelling de in Azerbeidzjan gelegen enclave Nagorny Karabach (voor het merendeel bewoond door etnische Armeniërs) bij Armenië te voegen. De leden van dit Comité werden in 1988 en 1989 doelwit van communistische repressie, maar bleven actief en verenigden zich vervolgens in de Armeense Pan-nationale Beweging. Op 23 augustus 1990 verklaarde Armenië zich soeverein (maar nog wel binnen het staatsbestel van de Sovjet-Unie). Op 21 september 1991 verklaarde Armenië zich daadwerkelijk onafhankelijk 8, en werd Levon Ter-Petrosian als president gekozen. Spoedig hierna raakte Armenië met Azerbeidzjan in conflict over Nagorny Karabach. In 1994 werd een akkoord tot een staakt-het-vuren bereikt tussen de strijdende partijen. Sindsdien is Nagorno Karabach, dat door Armeense troepen wordt beschermd, in feite onafhankelijk. Verkiezingen Na zijn herverkiezing in 1996 duurde de tweede ambtstermijn van Ter-Petrosian niet lang. Zijn toenadering tot Azerbeidzjan om een oplossing te bereiken over Nagorny Karabach viel slecht bij de Armeense bevolking en demonstraties dwongen hem in 1998 tot aftreden. Bij de verkiezingen die hierna volgden werd Robert Kocharian (de voormalige de facto leider van Nagorny Karabach en op dat moment premier in Armenië) als zijn opvolger gekozen. 7 8 De vervolging van etnisch Armeniërs in het Ottomaanse Rijk speelt nog steeds een belangrijke rol in de huidige Turks-Armeense betrekkingen. Armenië strijdt nog altijd voor erkenning van deze genocide. Turkije ontkent dat sprake was van genocide, maar geeft thans toe dat enkele honderdduizenden Armeniërs zijn omgekomen, te weten door honger en ziekten tijdens hun deportatie naar Syrië (dat destijds eveneens tot het Ottomaanse rijk behoorde). The Economist, 9 april In december 1991 hield de Sovjet-Unie op te bestaan. 7

8 Armenië kende in de beginjaren 90 geen hoge mate van politieke stabiliteit. Het in 1995 gekozen parlement bleek niet in staat tegenwicht te bieden aan de elite die het land sinds zijn onafhankelijkheid in haar macht heeft. Politiek geweld kreeg de overhand en talloze moorden op gezagsdragers waren het gevolg. Een dieptepunt werd bereikt op 27 oktober 1999 toen extremisten een aanslag pleegden in het parlementsgebouw. Hierbij kwamen Vazgen Sarkisian en Karen Demirchian, op dat moment respectievelijk premier en parlementsvoorzitter, tezamen met vijf andere parlementsleden en een minister, om het leven. 9 Zes verdachten van deze moorden werden op 2 december 2003 veroordeeld tot levenslang en een verdachte tot 14 jaar gevangenisstraf. Het motief voor de aanslag bleef desondanks onduidelijk. Onregelmatigheden en fraude bij diverse verkiezingen waren eveneens oorzaken van politieke onrust. De nipte herverkiezing van Ter-Petrosian tot president in 1996 zou zijn gemanipuleerd. De verkiezing van Kocharian tot president in 1998 werd door onder andere de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) als vrij noch eerlijk gekwalificeerd. Ook diens herverkiezing 10 in maart 2003 (in de tweede ronde) voldeed volgens internationale waarnemers niet aan de internationale normen voor democratische verkiezingen. 11 Verkiezingswaarnemers van de OVSE en de Parlementaire Assemblee van de Raad van Europa (PACE) waren evenmin te spreken over het verloop van de parlementsverkiezingen van 25 mei Ook binnenslands bestond ontevredenheid over de gang van zaken rond deze verkiezingen ICG Europe Report, Armenia, Internal instability ahead, 18 oktober Politiek geweld had op 28 december 2002 de dood van Tigran Naghdalian (voorzitter van de staatsradio/tv en supporter van Kocharian) tot gevolg. In maart 2003 werd Armen Sarkisian (broer van de vermoorde premier) gearresteerd, omdat hij het brein achter deze moord zou zijn. Bij deze presidentsverkiezingen was Stephan Demirchian, zoon van de in oktober 1999 vermoorde parlementsvoorzitter Karen Demirchian, de tegenstander van Kocharian. Volgens het eindrapport van het OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) werd bij de presidentsverkiezing gefraudeerd bij het stemmen zelf en bij het tellen van de stemmen. Bovendien werden veel gevallen van stembusopvulling geconstateerd. De Parliamentary Assembly of the Council of Europe (PACE) sprak in haar resolutie 1361 grote teleurstelling uit over het verloop van de verkiezingen waarbij op grote schaal was gefraudeerd. De verkiezingen werden gewonnen door de Republikeinse Partij die thans met 40 zetels in het parlement is vertegenwoordigd. Samen met de Armeense Revolutionaire Federatie (Dashnaksutiun) en Orinats Yerkir ( Country of Law partij) heeft de Republikeinse Partij een coalitieregering gevormd. Andranik Markarian, leider van de Republikeinse Partij, is aangesteld als premier. Artur Baghdasarian, leider van Orinats Yerkir, is tot voorzitter van het parlement benoemd. Economist Intelligence Unit (EIU), Country report Armenia, mei Volgens de OVSE werden door de oppositie 28 strafzaken aanhangig gemaakt tegen verdachten van verkiezingsfraude en geweldplegingen rond de presidents- en de 8

9 Het Constitutionele hof erkende weliswaar dat Kocharian winnaar van de laatste presidentsverkiezingen was, maar stelde dat er bij de stemming was gefraudeerd. Het hof gaf daarom opdracht tot een onderzoek naar de fraude. De openbare aanklager weigerde echter het onderzoek uit te voeren. Na toenemende spanning werd in april 2004 een vreedzame demonstratie van zo n oppositiesympathisanten door de politie en veiligheidstroepen hardhandig uiteen geslagen. In de nasleep hiervan werden leden van de oppositie, parlementariërs en journalisten gearresteerd en sommigen mishandeld Staatsinrichting Artikel 5 van de Grondwet 15 voorziet in de scheiding der machten. In de praktijk is deze scheiding echter niet zuiver. Het voornaamste probleem is het ontbreken van beschermingsstructuren tegen beïnvloeding door gezagsdragers. In Armenië is in hoge mate sprake van een presidentieel systeem, met grote wettelijke en feitelijke invloed van de president op alle drie de machten. 16 Wetgevende macht Op basis van artikel 75 van de Grondwet hebben parlementsleden en de regering het recht om wetgeving te initiëren. In principe worden wetten met een gewone parlementaire meerderheid aangenomen. Wel moet minimaal de helft van het aantal parlementariërs aan de stemming hebben deelgenomen. Ontwerpwetgeving wordt in drie lezingen door het parlement behandeld. De tweede lezing is hierbij de belangrijkste, aangezien dan alle wetsartikelen afzonderlijk worden bezien. In het Armeense parlement kan iedere burger van 25 jaar en ouder, die kiesrecht heeft en de voorafgaande vijf jaar een permanente woon- en verblijfplaats heeft gehad in Armenië, worden gekozen als afgevaardigde. 17 Het parlement bestaat uit één kamer. Het totaal aantal parlementaire zetels bedraagt 131. Van deze 131 zetels worden 90 ingenomen door leden van politieke partijen en 41 door individueel en rechtstreeks gekozen parlementariërs parlementsverkiezingen. Tijdens bezoek aan Jerevan eind Augustus 2005 werd vernomen dat deze strafzaken niet zijn doorgezet omdat de aanklagers niet met voldoende bewijs kwamen. ICG Europe Report, Armenia, Internal Instability Ahead, 18 oktober 2004 De Grondwet is op 5 juli 1995 aangenomen. Parliamentary Assembly of the Council of Europe (PACE), Constitutional reform process in Armenia, 21 juni Nieuwe Armeense kieswet, mei Nieuwe Armeense kieswet, door het parlement aangenomen in mei

10 Sinds de verkiezingen in mei 2003 bestaat de regering uit een coalitie van de Republikeinse Partij, de Orinats Yerkir ( Rule of Law partij) en de Armeense Revolutionaire Federatieve Dashnak (AFRD), die tezamen 73 zetels in het parlement bezetten. De oppositie, geleid door Stephan Demirchian van het Artarutiun-blok 19, heeft 24 zetels, doch boycot de parlementszittingen uit onvrede over het oneerlijke verloop van de verkiezingen (zie paragraaf 2.2). De rest van de zetels is verdeeld over een aantal losse vertegenwoordigers. Uitvoerende macht Conform artikel 49 van de Grondwet streeft de president na dat de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht hun activiteiten kunnen uitvoeren. De president waarborgt de onafhankelijkheid, territoriale integriteit en de veiligheid van de republiek. De president wordt rechtstreeks gekozen voor een periode van vijf jaar en kan niet meer dan twee termijnen dienen (artikel 50 van de Grondwet). De laatste presidentsverkiezingen vonden plaats op 19 februari (eerste ronde) en 5 maart (tweede ronde) 2003, waarna in april 2003 Robert Kocharian opnieuw als president beëdigd werd. Artikel 55 van de Grondwet stelt dat de president de bevoegdheid heeft om de minister-president te benoemen en te ontslaan. De premier stelt kandidaten voor ministersposten voor, maar de president is degene die hen benoemt. Indien de regering haar ontslag indient, benoemt de president een nieuwe minister-president en een nieuwe regering. Daarnaast kan de president na raadpleging van de voorzitter van het parlement en de premier het parlement ontslaan en nieuwe parlementaire verkiezingen uitroepen. De president heeft verder de bevoegdheid om indien het parlement niet tot een keuze komt rechters van het Constitutionele Hof en overige rechters te benoemen. Daarnaast is de president bevoegd decreten uit te vaardigen. Deze decreten mogen niet strijdig zijn met de Grondwet en met overige wetgeving (artikel 56 van de Grondwet). Naast de president behoort ook de regering tot de uitvoerende macht. De regering bestaat uit een minister-president en 16 ministers. De werkprocedures van de regering zijn vastgelegd in een presidentieel decreet. Artikel 80 van de Grondwet stelt dat het parlement het recht heeft om de regering vragen te stellen. Het parlement kan echter niet, middels moties van wantrouwen, de regering of individuele ministers naar huis sturen. Die bevoegdheid heeft alleen de president. 19 Artarutiun, ofwel blok van partijen genaamd Recht, waaronder de Democratische Partij, de Nationaal Democratische Partij, de Nationaal Democratische Unie en de Volkspartij. The World Factbook, geraadpleegd op 17 november

11 In de elf regio s 20 van Armenië wordt de uitvoerende macht vertegenwoordigd door prefecten, die de regionale politiek van de regering uitvoeren. Ook controleren zij de (grond)wettigheid van besluiten genomen door de lokale organen. De prefecten worden rechtstreeks benoemd en ontslagen door de centrale regering. Politie De politiemacht ressorteerde in het verleden onder het ministerie van Binnenlandse Zaken. Dit ministerie is in 2002 opgeheven en thans functioneert de politie als zelfstandig agentschap dat rechtstreeks onder de premier valt. Het hoofd van de politie is de voormalige minister van Binnenlandse Zaken. Hij neemt deel aan kabinetsvergaderingen maar heeft een lagere status dan minister. Ook de nationale veiligheidsdienst, de douane en de belastingdienst hebben de status van agentschap gekregen. De structuur en het gedrag van de politie zijn niet wezenlijk veranderd ten opzichte van het Sovjettijdperk. Corruptie onder de politie is een groot probleem. Het aanhouden door de politie van auto s het zoeken naar een mankement en de automobilist slechts toestemming geven om door te rijden na het betalen van een klein bedrag wordt door de politie gezien als een noodzakelijke aanvulling op het zeer magere salaris. 21 Deze praktijken vormen in Armenië een wijdverbreid verschijnsel, zoals overigens in alle staten die behoren tot de Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Zie in dit verband tevens paragraaf Rechterlijke macht Artikel 94 van de Grondwet stelt dat de president van de Republiek Armenië toeziet op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. De president is voorzitter van de Justitiële Raad, bijgestaan door twee vice-voorzitters, de minister van Justitie en de Openbare Aanklager. De Raad bestaat voorts uit 14 leden, die door de president worden benoemd voor vijf jaar. Een van de bevoegdheden van de Justitiële Raad is het voordragen van kandidaten voor functies binnen de rechterlijke macht en het nemen van mogelijke disciplinaire maatregelen tegen rechters. Benoemingen moeten overigens wel door Regio s of provincies heten in het Armeens Marz. Dat zijn: Jerevan, Aragatsotn, Ararat, Armavir, Gegharkunik, Lori, Kotayk, Shirak, Syunik, Vayots Dzor en Tavush. Tijdens het werkbezoek aan Jerevan, eind augustus 2005, werd van meerdere Armeniërs vernomen dat het maandsalaris van een politiefunctionaris in Armenië ongeveer USD 100 bedraagt. 11

12 het ministerie van Justitie bekrachtigd worden. Met betrekking tot de benoeming op posities binnen de rechterlijke macht en het Openbaar Ministerie (Prokuratura) stelt de Justitiële Raad jaarlijks lijsten samen van kandidaten; voor rechters geschiedt dit op aanbeveling van het ministerie van Justitie en voor officieren van justitie op aanbeveling van de Procureur Generaal (artikel 95 van de Grondwet). De rechterlijke macht bestaat sinds 1999 uit de volgende instanties: - 17 rechtbanken van eerste aanleg, waarvan 10 in de regio s en 7 in Jerevan; - 3 hoven van appel, alle drie in Jerevan, waarvan 1 voor civiele zaken, 1 voor economische en commerciële geschillen en 1 voor strafzaken en militaire zaken; - 1 hof van cassatie. Daarnaast beschikt het land nog over een Constitutioneel Hof dat toeziet op de grondwettigheid van wetgeving, parlementsbesluiten, decreten van de president en besluiten van de regering. Zaken kunnen bij het Hof aanhangig worden gemaakt door de president, door parlementariërs (minimaal een derde deel van het totale aantal), door de regering en in geval van onenigheid over de uitkomst van presidentsverkiezingen eveneens door de kandidaten van deze presidentsverkiezingen. Individuele burgers hebben geen rechtstreekse toegang tot het Constitutionele Hof. 2.2 Politieke ontwikkelingen Sinds de herverkiezing van president Kocharian staan de politieke verhoudingen in Armenië op scherp. Vanwege de oneerlijk verlopen parlementsverkiezingen in mei 2003 besloot de oppositie tot een boycot van het parlement. Bovendien probeerde de oppositie met het organiseren van demonstraties een volksopstand op gang te brengen met als doel de regering van president Kocharian ten val te brengen. Zowel de boycot (de oppositie bezet slechts 24 van de 131 parlementszetels), die nog steeds voort duurt, als de betogingen hebben tot op heden niet het door de oppositie gewenste resultaat opgeleverd. In de verslagperiode ontstond binnen de regering spanning nadat premier Markarian (Republikeinse Partij) parlementsvoorzitter Baghdasarian (Orinats Yerkir) verweet parlementscommissies samen te stellen uit vrijwel alleen leden van zijn partij. Aanhangers van de parlementsvoorzitter beschuldigden daarop de premier van corruptie en mismanagement. De kritiek van de Raad van Europa op de gang van zaken rond de parlementsverkiezingen in 2003, die wordt gedeeld door de oppositie, heeft geresulteerd in een wijziging van de kieswet. De coalitiepartners bereikten in 12

13 december 2004 overeenstemming over een tweetal amendementen die het verkiezingsproces in de toekomst transparanter moeten maken. Het parlement keurde in mei 2005 de herziene kieswet goed, die met de hulp van de Raad van Europa (RvE) en de Organisatie voor Europese Veiligheid en Samenwerking (OVSE) tot stand is gekomen. In de nieuwe kieswet bedraagt het aantal zetels dat in het parlement bestemd is voor leden van politieke partijen 90 (in plaats van 75). Het aantal parlementszetels dat is toegewezen aan burgers zonder partij is terug gebracht tot 41. Met betrekking tot het bekend maken van de verkiezingsresultaten bepaalt de kieswet dat de uitslagtabellen via alle media, waaronder rechtstreeks via de televisie, openbaar gemaakt moeten worden. Tenslotte is de samenstelling van de centrale en lokale kiescommissies gewijzigd. In de nieuwe kieswet mag de president slechts één lid in deze kiescommissies aanwijzen. De regeringspartijen in het parlement wijzen zes leden aan en de oppositie twee. De leden van de kiescommissie kiezen uit hun midden een voorzitter. 22 Na het ongeldig verklaarde referendum over de herziene grondwet in mei 2003 ( te lage opkomst) kwam de Armeense regering begin 2005 met een nieuwe concept grondwet. Deze werd zowel door de oppositie als door de Venetië-Commissie van de Raad van Europa bekritiseerd, omdat nog onvoldoende waarborgen waren opgenomen om te kunnen spreken van een evenwicht tussen de bevoegdheden van de president, de regering en het parlement. 23 Besprekingen tussen de regering en de RvE in juni 2005 hebben er toe geleid dat een aangepast concept van de grondwet voor een tweede en beslissende lezing op 29 augustus 2005 door het parlement is besproken en geaccordeerd. De belangrijkste wijzigingen die thans in de conceptgrondwet zijn opgenomen zijn afkomstig van de oppositie, daarbij gesteund door de Raad van Europa, te weten: - De justitiële raad draagt een voorzitter voor, die de president kan benoemen. De president kan de kandidaat echter ook afwijzen. - Alleen het parlement kan de premier wegsturen. - De benoeming van de premier geschiedt door het parlement. De president kan drie kandidaten aan het parlement voorstellen. Indien het parlement geen van deze kandidaten tot premier kiest, dan kan de president het parlement ontbinden EIU, Country Report Armania, augustus Tijdens haar eerste bijeenkomst, eind juli 2005, koos de nieuwe centrale kiescommissie de door president Kocharian naar voren geschoven kandidaat Garegin Azarian tot voorzitter. De Venetië Commissie (officieel geheten: the European Commission for Democracy through Law. Deze commissie gaf en geeft (juridische) hulp bij het opstellen van grondwetten en wetten van Oosteuropese en Kaukasiche landen) adviseerde tegen het recht van de president om de premier te ontslaan. Voorts vond de VC dat de benoeming van de premier door een meerderheid in het parlement moet worden gesteund en dat de burgemeester van de hoofdstad Jerevan rechtstreeks moet worden gekozen, IWPR Caucasus Reporting Service nr. 293, 30 juni

14 - De burgemeester van Jerevan zal worden gekozen. (Niet bekend is of deze rechtstreeks dan wel door leden van de gemeenteraad zal worden gekozen). Het Armeense volk heeft haar mening over de nieuwe grondwet gegeven tijdens een referendum op 27 november Volgens de Centrale Kiescommissie, die de uitslag van het referendum twee dagen later bekend maakte, bedroeg de opkomst 65 procent. Van dit percentage heeft volgens de kiescommissie 94 procent zich vóór de nieuwe grondwet uitgesproken. 25 Relatie met buurlanden Door het conflict met betrekking tot Nagorny Karabach en het Turkse optreden tegen Armeniërs in 1915 is de relatie met de buurlanden Azerbeidzjan en Turkije slecht. Zowel Azerbeidzjan als Turkije hebben een economische boycot en transportblokkade ingesteld tegen Armenië en de grenzen met deze beide landen zijn reeds tien jaar gesloten. Armenië, dat zich hierdoor geïsoleerd voelt, zoekt daarom toenadering tot Rusland, Iran, de Verenigde Staten en de Europese Unie. Met Rusland onderhoudt Armenië traditioneel een bijzondere vriendschapsband. Armenië maakt deel uit van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten en met Rusland bestaat samenwerking op het gebied van veiligheid. Zo zijn Russische troepen aanwezig om de grenzen van Armenië met Turkije en Iran te bewaken alsook de luchthaven van Jerevan. In economisch opzicht is Armenië eveneens afhankelijk van Rusland. Om schulden te kunnen afbetalen heeft Armenië haar infrastructuur voor energiewinning aan Rusland verkocht en is de leiding van de Medzamor kerncentrale in Russische handen. 26 Voorts zijn de overmakingen van de meer dan twee miljoen in Rusland verblijvende Armeniërs heel belangrijk voor familieleden in Armenië. Georgië vormt de toegang van Armenië tot Europa. Wegtransport met het buitenland vindt voornamelijk via Georgië plaats. In Georgië woont een aanzienlijke Armeense gemeenschap, voornamelijk in de provincie Samstkhe Javakheti. De relatie Armenië-Georgië is in het algemeen niet belast door problemen. Beide staatshoofden ontmoeten elkaar regelmatig IWPR Caucasus Reporting Service nr. 293, 30 juni De oppositie in Armenië trok de officiële referendumuitslag onmiddellijk in twijfel en beschuldigde de regering van stemfraude. Honderden opposanten kwamen in Jerevan bijeen, en deden een beroep op president Kocharian om af te treden. Ook waarnemers van de RvE twijfelden aan het bekend gemaakte opkomstpercentage, gezien de buitengewone lage stembusactiviteit. RFE, 29 november European Neighbourhood Policy (ENP), Country Report Armenia, SEC(2005)285, 3 maart

15 Met Iran heeft Armenië de banden aangehaald. Transport over land vindt eveneens, zij het nog in beperkte mate, via Iran plaats. In mei 2004 hebben beide landen een overeenkomst getekend voor de aanleg van een gaspijpleiding en er bestaat samenwerking op het gebied van winning van waterkracht nabij de Arax rivier Veiligheidssituatie Sinds mei 1994 is sprake van een staakt-het-vuren tussen Armenië, Azerbeidzjan en de onafhankelijke strijdkrachten van Nagorny Karabach. Hoewel de situatie aan de grens met Azerbeidzjan, de zogenaamde line of contact, als relatief rustig kan worden omschreven, vonden in 2004 langs deze grens ongeveer 40 tot 50 schietincidenten plaats. Daarbij zijn aan Azerbeidzjaanse zijde naar verluidt 10 militairen omgekomen, vier militairen sneuvelden aan Armeense kant. Sinds vijf jaar is de Britse NGO Halo Trust bezig de mijnen langs de binnengrenzen, dat wil zeggen langs de grens tussen Nagorny Karabach en de door Armenië bezette gebieden, op te ruimen. In de nabijheid van de line of contact bevinden zich echter nog vele mijnen. Bij illegale grensoverschrijdingen viel in 2004 een tiental slachtoffers als gevolg van mijnexplosies. 2.4 Sociaal-economische situatie Na de ineenstorting van de centraal geleide economie 28 begin jaren negentig ging Armenië door een diep dal, doch inmiddels begint de vrije markteconomie vruchten af te werpen. Sinds 2002 is de Armeense economie jaarlijks met meer dan 10 procent gegroeid. Met name de bouwsector, die profiteerde van leningen en overmakingen van de Armeense diaspora, en goede landbouwoogsten hebben aan deze groei bijgedragen. Hierdoor steeg het gemiddelde inkomen per hoofd van de bevolking. Volgens de Wereldbank is het percentage van de bevolking dat beneden de armoedegrens leeft, gedaald van 56 procent in 1999 tot 43 procent in Het zijn vooral de inwoners van de steden die van deze toename in European Neighbourhood Policy (ENP), Country Report Armenia, SEC(2005)285, 3 maart De centraal geleide economie was vooral gericht op de voormalige Sovjet-Unie. Het wegvallen van dit afzetgebied, de aardbeving in Spitak in 1988 en de grote stroom vluchtelingen als gevolg van het conflict met Azerbeidzjan over Nagorny Karabach brachten veel armoede in Armenië. In mei 2005 bedroeg het gemiddelde maandinkomen per hoofd van de bevolking USD 108, hetgeen een stijging van 23 procent betekende in vergelijking tot EIU, Country Report Armenia, augustus

16 inkomen profiteren. Het grootste deel van de bevolking, dat voornamelijk op het platteland woonachtig is, leeft nog steeds in armoede. Ondanks de economische groei blijft de werkloosheid hoog. In 2004 was 9,4 procent van de bevolking werkloos. In de periode januari tot en met mei 2005 vond een lichte daling plaats tot 8,7 procent. Met name op het platteland is veel werkloosheid. 30 Sinds 1990 is in Armenië een emigratiegolf op gang gekomen. Ongeveer een miljoen inwoners (25% van de bevolking) hebben het land verlaten. Deze massale emigratie heeft de samenstelling van de bevolking gewijzigd. Bejaarden en vrouwen bleven achter, waardoor de bevolkingsaanwas is teruggelopen. Onder de emigranten bevinden zich veel geschoolde arbeidskrachten, die in het buitenland werk proberen te vinden dat beter betaald is en vooruitzichten biedt. 31 Ook op middellange termijn lijkt de Armeense economie aangewezen te zijn op internationale hulp 32 en overmakingen van de Armeense diaspora. Het nog niet opgeloste conflict rond Nagorny Karabach drukt zwaar op het moeizame economisch herstel in Armenië. De transportsector ligt al 10 jaar plat (grenzen met Azerbeidzjan en Turkije zijn nog steeds gesloten 33 ) en het land kampt met energietekorten (vanwege het embargo dat door Azerbeidzjan is opgelegd). 2.5 Reis- en identiteitsdocumenten Iedere staatsburger van Armenië is verplicht om vanaf 16 jaar in het bezit te zijn van een paspoort. Het paspoort, rijbewijs en militair bewijs gelden in Armenië als identiteitsbewijs. Een paspoort op zich is alleen geldig binnen de grenzen van Armenië. Wanneer men naar het buitenland wil reizen, dient eerst een uitreisstempel in het paspoort geplaatst te worden. 34 Pas dan is het paspoort geldig als internationaal reisdocument. Kinderen die naar het buitenland reizen, dienen in het bezit te zijn van een eigen paspoort. Dit paspoort dient vervangen te worden als het kind de leeftijd bereikt van een, drie, zeven, twaalf en zestien jaar EIU, Country Report Armenia, augustus ENP Country Report Armenia SEC(2005)285, 3 maart Armenië maakt gebruik van internationale ondersteuning, veelal in de vorm van leningen, van instellingen als International Monetary Fund, Wereldbank, etc. Azerbeidzjan en Turkije hebben verklaard hun grenzen pas te zullen heropenen wanneer een oplossing is gevonden voor het conflict over Nagorny Karabach. Een uitreisstempel is geldig zolang als het paspoort geldig is. Mannen dienen een kopie van het militaire boekje (ten teken dat de dienstplicht is vervuld) aan de politie te worden overhandigd. 16

17 In tegenstelling tot de binnenlandse paspoorten uit de tijd van de voormalige Sovjet-Unie, staat in het Armeense paspoort niet meer standaard de etnische afkomst van betrokkene vermeld; de vermelding van de etniciteit is optioneel. Op de Armeense diplomatieke vertegenwoordigingen in het buitenland kunnen Armeense staatsburgers sinds 1999 een nieuw Armeens paspoort aanvragen. Circa tachtig procent van de Armeense staatsburgers is in het bezit van een Armeens paspoort, nodig om buiten Armenië (ook naar de GOS-landen) te kunnen reizen. Het Armeense paspoort is tien jaar geldig. Bij de aanvraag van een eerste paspoort dienen een woonregistratie 35 en een uittreksel uit het geboorteregister te worden overhandigd. 36 Kinderen jonger dan 16 jaar die een paspoort aanvragen, dienen tevens de huwelijksakte van de ouders en een kopie van het paspoort van de ouders te overhandigen. Kinderen jonger dan 16 jaar kunnen slechts met toestemming van de ouders een paspoort aanvragen. Paspoortaanvragen worden centraal geregistreerd bij de paspoortafdeling van de politie (OVIR). Als het paspoort gereed is, kan het worden afgehaald bij een rayonkantoor, dat in elke gemeente aanwezig is en onder het politiebureau valt. Iedere Armeense staatsburger dient het paspoort in persoon aan te vragen en het vervolgens zelf ter plaatse te ondertekenen. 37 Het aanvragen respectievelijk in ontvangst nemen van het paspoort door bijvoorbeeld een reisbureau is dus niet toegestaan. Een Armeens staatsburger die een paspoort wil aanvragen bij een diplomatieke vertegenwoordiging in het buitenland, dient een aanvraagformulier, het oude paspoort en twee pasfoto s in te leveren. Indien deze persoon eerder nog geen paspoort had, dient deze in plaats daarvan een kopie van de geboorteakte, een kopie van het paspoort van de ouders en een kopie van de huwelijksakte van de ouders te overhandigen. In het geval de aanvrager een man is, dient ook nog een kopie van het militaire boekje (ten teken dat men de dienstplicht heeft vervuld) te worden overhandigd. Op het aanvraagformulier dient het adres in Armenië ingevuld te worden. Dit wordt via het ministerie van Buitenlandse Zaken in Jerevan bij de paspoortafdeling van de politie gecontroleerd. Pagina 4 van het Armeense paspoort is gereserveerd voor het plaatsen van een (rond) stempel, op grond waarvan men gedurende vijf jaar onbeperkt Armenië mag uit- en inreizen. Na vijf jaar kan deze uitreisstempel verlengd worden voor een periode van opnieuw vijf jaar. 38 Ook wanneer men naar een van de GOS Dit betreft een registratiestempel door de politie in het paspoort, het is geen apart certificaat.. Bij aanvraag van een vervolgpaspoort is alleen een uittreksel uit het geboorteregister vereist, de woonregistratie wordt uit het oude paspoort overgenomen. Bij kinderen jonger dan 16 jaar tekent één van de ouders. Door Armeense vertegenwoordigingen in het buitenland worden uitreisstempels afgegeven voor de duur van één jaar. 17

18 landen wil reizen, is zo n stempel noodzakelijk. 39 Voordat men echter een dergelijk stempel in het paspoort krijgt, vindt individuele controle plaats 40 waarbij gekeken wordt of er ten aanzien van betrokkene enig strafrechtelijk onderzoek loopt. Indien dit het geval mocht zijn, dan wordt het paspoort van betrokkene niet voorzien van de bewuste stempel. Ook personen die kennis hebben van staatsgeheimen of op wie een financiële claim ligt van een familielid, kan uitreispermissie geweigerd worden. Bij hen wordt geen stempel in het paspoort geplaatst. Personen die hun militaire dienstplicht nog dienen te vervullen en die naar het buitenland reizen, krijgen een stempel dat maximaal geldig is tot de dag waarop de dienstplichtige 18 jaar wordt Armenen kunnen visumvrij de GOS-landen inreizen, behalve Turkmenistan. Azerbeidzjan kunnen ze überhaupt niet inreizen. Deze controle wordt gedaan door de politie. Indien het stempel in het paspoort wordt geplaatst, wordt dit namens het hoofd van de politie gedaan. 18

19 3 Situatie in Nagorny Karabach 3.1 Ontstaan van het conflict De enclave Nagorny Karabach behoort formeel tot het grondgebied van Azerbeidzjan. In februari 1988 verzocht het regionale bestuur van Nagorny Karabach, dat door etnische Armeniërs werd gedomineerd, aan de Opperste Sovjets van Azerbeidzjan en Armenië in te stemmen met een overdracht van het gebied aan Armenië. Het verzoek werd echter afgewezen door zowel de Azerbeidzjaanse regionale autoriteiten als de Sovjet federale autoriteiten. In de Azerbeidzjaanse steden Bakoe en Sumgait werden in 1988 en 1989 etnische Armeniërs gedood en verjaagd, 41 hetgeen weer leidde tot hevige etnische spanningen tussen Azeri en Armeniërs in de enclave. De spanningen ontaardden tenslotte in etnische zuiveringen, zowel in de enclave als in Armenië en Azerbeidzjan. Velen ontvluchtten in die jaren het gebied, de meesten naar overige delen van de voormalige Sovjet-Unie. Het conflict escaleerde verder in 1990, waarna de Sovjetautoriteiten de noodtoestand uitriepen. Op 2 september 1991 verklaarde Nagorny Karabach zich onafhankelijk, drie weken later (op 21 september) gevolgd door Armenië en op 18 oktober 1991 door Azerbeidzjan. Begin 1992, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het aan de strijdmachten van Nagorny Karabach, Armenië en Azerbeidzjan ter beschikking komen van grote hoeveelheden wapens uit het Sovjetarsenaal, namen de gevechten in hevigheid toe. De Armeniërs hebben de strijd gewonnen. In 1992 werd het ten noorden van Nagorny Karabach gelegen district Shaumyan, tot dan toe voornamelijk bewoond door etnische Armeniërs maar geen deel uitmakend van Nagorny Karabach, door de Azeri veroverd waarna de Armeniërs vluchtten (naar Armenië of Nagorny Karabach) en uit Nagorny Karabach gevluchte Azeri hun plaats innamen. De stad Shaumyan heeft sindsdien de Azerbeidzjaanse naam Ashaghu Agcakend gekregen. Medio 1993 hadden de Armeense strijders niet alleen de gehele enclave bezet, maar tevens het gehele gebied ten westen en ten zuiden van Nagorny Karabach, waarmee ze in totaal vijftien procent van het Azerbeidzjaanse grondgebied in handen kregen. De dorpen in deze zogenoemde bezette gebieden 42 werden verwoest en wederopbouw heeft zo goed als nauwelijks plaats gevonden. Dat Ook in januari 1990 vonden ernstige etnische onlusten plaats in Bakoe, waarbij circa 70 dodelijke slachtoffers vielen. De in totaal zeven bezette gebieden liggen rond Nagorny Karabach op Azerbeidzjaans grondgebied. Een aantal van deze gebieden grenst direct aan Armenië. 19

20 laatste is wel gebeurd in de stad Lachin (ten westen van de enclave, en gelegen in de corridor die van Armenië toegang geeft tot Nagorny Karabach) waar zulks met behulp van gelden afkomstig van de Armeense diaspora is gerealiseerd. In mei 1994 werd een akkoord bereikt tussen de strijdende partijen (het zogenaamde Bishkek Protocol). Sindsdien is sprake van een wapenstilstand tussen Armenië en Azerbeidzjan. Alhoewel de militaire grenzen onveranderd zijn gebleven, vinden incidenteel nog schendingen plaats van het staakt-het-vuren (zie tevens paragraaf 2.3). 3.2 Basisgegevens Land De in Azerbeidzjan gelegen etnisch Armeense enclave Nagorny Karabach heeft zich op 2 september 1991 onafhankelijk verklaard. Deze onafhankelijkheid werd internationaal echter alleen door Armenië erkend. De enclave beslaat in totaal 4800 vierkante kilometer en grenst uitsluitend aan (de iure) Azerbeidzjaans grondgebied. Stepanakert (Xankəndi in het Azerbeidzjaans) is de hoofdstad van Nagorny Karabach. De omstreden status van Nagorny Karabach kan in de praktijk als volgt worden samengevat. Formeel (de iure) behoort de enclave tot het grondgebied van Azerbeidzjan. De facto gedraagt Nagorny Karabach zich als een onafhankelijke republiek, waarbij sprake is van Armeense invloed op het bestuur en bescherming door het Armeense leger. De Azerbeidzjaanse autoriteiten hebben momenteel geen enkele zeggenschap over de enclave. Als vergelding voor het bezet houden van Azerbeidzjaans grondgebied, houden Azerbeidzjan en bondgenoot Turkije de grenzen met Armenië en Nagorny Karabach gesloten. De munteenheid (dram) in Nagorny Karabach is dezelfde als in Armenië. Bevolking Er zijn geen officiële cijfers met betrekking tot de totale bevolkingsomvang van Nagorny Karabach. Schattingen van niet-gouvernementele organisaties lopen uiteen van tot inwoners. Circa 95% van de bevolking is etnisch Armeens. 43 De rest bestaat onder meer uit etnische Assyriërs, Grieken, Koerden, 43 Zie bijvoorbeeld International Conflict Group, Nagorno-Karabakh: Viewing the Conflict from the Ground, Europe Report N 166, 14 september

21 Azeri (zie paragraaf 3.5.1) en enkele Russen. De hoofdstad Stepanakert telt ongeveer inwoners. Taal De Armeense taal is de officiële taal in Nagorny Karabach. Dit betekent echter niet dat alle inwoners van Nagorny Karabach deze taal even goed beheersen. Er zouden in het gebied (vooral in Stepanakert) nog mensen zijn die slecht Armeens spreken. Ten tijde van de Sovjet-Unie kozen de meeste Armeniërs voor Russisch onderwijs, zodat zij in elk geval geen Azerbeidzjaans hoefden te leren. Thans is er nog één Russische school in Stepanakert, die druk bezocht wordt. Staatsinrichting Hoewel niet erkend door de internationale gemeenschap, gedraagt Nagorny Karabach zich als een onafhankelijke staat. De enclave heeft ook een eigen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. De wetgevende macht berust bij een 33 zetels tellend, 44 rechtstreeks gekozen parlement. De leden van het parlement worden gekozen voor een periode van vijf jaar. De laatste parlementsverkiezingen vonden plaats in juni De uitvoerende macht berust grotendeels bij de president van Nagorny Karabach (Arkady Ghoukassian sinds september 1997). De president wordt rechtstreeks gekozen voor een periode van vijf jaar; hij mag maximaal twee termijnen dienen. Hij benoemt en ontslaat de premier van Nagorny Karabach (thans Anoushavan Daniyelian). De premier is de voorzitter van de regering van Nagorny Karabach, bestaande naast de premier uit de vice-premier, 11 ministers 45 en de hoofden van de Nationale Veiligheidsdienst, Politie en Belastingdienst. 46 Daarnaast heeft Nagorny Karabach een eigen rechterlijke macht. Nagorny Karabach heeft formeel eigen wetgeving, maar in de praktijk worden de wetten die in Armenië nieuw zijn aangenomen, (zo goed als) onveranderd overgenomen, enkele uitzonderingen daargelaten. 47 Voorzover over bepaalde onderwerpen door de eigen of Armeense wetgever nog geen nieuwe wetten zijn gemaakt, worden door Nagorny Karabach net als in andere landen van de voormalige Sovjet-Unie de oude Sovjetwetten gehanteerd. Formeel gezien heeft Zie bijvoorbeeld BBC News, Karabakh holds disputed elections, 19 juni Voor een overzicht van alle ministeries en ministers, zie (laatst geraadpleegd op 18 augustus 2005). Zie (laatst geraadpleegd op 18 augustus 2005). Voor een overzicht van eigen wetgeving van Nagorny Karabach, zie (laatst geraadpleegd op 18 augustus 2005). 21

22 Nagorny Karabach geen eigen grondwet. In de Wet op de basisbeginselen van de staatsonafhankelijkheid van de Republiek Nagorny Karabach van juni 1992 is het staatsbestel van Nagorny Karabach vastgelegd. Tussen de Armeense en Karabachse overheden bestaat vooral samenwerking en uitwisseling op het gebied van defensie. Zo dienen Armeense officieren en dienstplichtigen regelmatig in het leger van Nagorny Karabach. Op op het gebied van rechtshandhaving 48 is de samenwerking nauw te noemen. Op andere terreinen is echter minder sprake van uitwisseling tussen Armeense en Karabachse overheidsfunctionarissen. Politieke Ontwikkelingen Op 19 juni 2005 werden in Nagorny Karabach parlementsverkiezingen gehouden. Volgens waarnemers uit diverse landen (50 afkomstig uit de Verenigde Staten, Europa en Rusland en 100 uit Armenië) 49 verliepen de verkiezingen ordelijk en democratisch. Tijdens de campagne kregen de deelnemers TV-zendtijd en ook in de kranten hebben zij hun boodschap uit kunnen dragen. De regeringspartijen (Democratische Partij van president Ghoukassian en Vrij Vaderland) hebben de verkiezingen gewonnen en bezitten thans 27 zetels in het parlement. De oppositie kreeg 3 zetels. 50 Vluchtelingen Tijdens het conflict om Nagorny Karabach zijn ongeveer etnische Armeniërs vanuit Nagorny Karabach en de regio Shaumyan (formeel niet behorend tot Nagorny Karabach) naar Armenië gevlucht. Daarvan is inmiddels de helft tot tweederde naar Nagorny Karabach teruggekeerd. De regering van Armenië beschouwt de resterende vluchtelingen als ontheemden en stimuleert hen eveneens naar de enclave terug te keren. Hiervoor is een hervestigingsprogramma opgericht, dat zich naar verluidt niet alleen op hervestiging in Nagorny Karabach zelf richt, maar ook op de bezette gebieden. Het aantal mensen dat zich in de bezette gebieden vestigt, is echter beperkt Hiermee wordt gedoeld op bijvoorbeeld de Prokuratura en de rechterlijke macht. Het betrof geen officiële waarnemers of personen uitgezonden door een internationale organisatie, maar personen die op persoonlijke titel optraden. Zie bijvoorbeeld RFE/RL, Ruling Party Leads In Karabakh Vote, 20 juni 2005 en Nagorno- Karabakh: Legislative Polls Trigger Political Tension, 22 juni Volgens deze publicaties was door het grote verlies van de opposities spraken van aanwijzingen van verkiezingsfraude. De andere 3 zetels werden verdeeld onder onafhankelijke kandidaten. 22

23 De bezette gebieden ten westen en ten zuiden van Nagorny Karabach omvatten naast de stad Lachin en omringend gebied en (delen van) de regio s Kelbajar, Fizuli, Jebrail, Agdam, Zangelan en Kubatly. Er zijn geen officiële cijfers bekend van het aantal mensen dat in deze gebieden woonachtig is, doch uit onderzoek van de OVSE begin februari 2005 kwamen de volgende aantallen naar voren: in Lachin en omgeving wordt het inwoneraantal geschat op tot 8.000, in Kelbajar is dit aantal 1.500, in Fizuli niet meer dan 10, in Jebrail ongeveer 100, in Agdam 800 tot 1.000, in Zangelan 700 tot en in Kubatly tot Onder de huidige inwoners van deze gebieden zijn vluchtelingen van etnisch Armeense afkomst die uit Azerbeidzjan (met name uit Goranboy, Chaikent, Sumgait en Bakoe) naar Armenië vluchtten, doch zich later in de bezette gebieden vestigden. De meeste inwoners zijn Armeniërs die slachtoffer waren van de aardbeving in Spitak in 1988 en die in Jerevan of elders in Armenië geen opvang vonden. Er zijn ook Armeniërs die om economische redenen zich in de bezette gebieden hebben gevestigd. De missie heeft kunnen vaststellen dat in de onderzochte gebieden wel enige vestigingsactiviteiten worden ontplooid, maar kan niet vaststellen of deze het gevolg zijn van een bewust beleid van de Armeense autoriteiten. 52 Er zijn geen aanwijzingen dat vluchtelingen zich onvrijwillig in de bezette gebieden hebben gevestigd, of dat vluchtelingen door de autoriteiten werden opgeroepen zich aldaar te vestigen. De autoriteiten van Nagorny Karabach verlenen openlijk steun aan personen die zich in Lachin willen vestigen, en in mindere mate aan personen die zich in de overige bezette gebieden willen vestigen. Buiten Lachin blijft vestiging beperkt tot kleinschalige, spontane terugkeer van voormalige inwoners Politieke onderhandelingen over Nagorny Karabach Onder auspiciën van de OVSE wordt door de zogenaamde Minsk Groep (onder co-voorzitterschap van Frankrijk, de Verenigde Staten en de Russische Federatie) al jaren gezocht naar een oplossing van het conflict tussen Azerbeidzjan en Armenië over Nagorny Karabach. In de verslagperiode hebben verschillende ontmoetingen plaatsgevonden op ministerieel en presidentieel niveau tussen Azerbeidzjan en Armenië, maar een oplossing is nog steeds niet gevonden OVSE, Statement of the OSCE Minsk Group Co-Chairs to the OSCE Permanent Council on the OSCE Minsk Group Fact-Finding Mission (FFM) to the Occupied Territories of Azerbaijan Surrounding Nagorno-Karabakh (NK), PC.DEL/198/05, 17 maart Volgens International Crisis Group, Nagorno-Karabakh: Viewing the Conflict from the Ground, Europe Report N 166, 14 september 2005, wordt door de Armeense autoriteiten wel een actief hervestigingsbeleid gevoerd in Lachin, Kelbajar en in mindere mate in Agdam. RFE/RL, Armenia / Azerbijan: Mediator Sees no Organized Settlement Policy in Occupied Lands, 14 februari

24 Politieke analisten verwachten niet dat de partijen tot overeenstemming zullen komen, omdat de standpunten van alle betrokkenen te ver uiteen liggen. Veiligheidssituatie Het staakt-het-vuren van mei 1994 wordt over het algemeen nog immer nageleefd door beide partijen. Grote incidenten hebben zich in de verslagperiode niet voorgedaan. In 2004 vonden langs de zogenaamde line of contact (dit is de buitengrens van Nagorny Karabach met Azerbeidzjan) ongeveer 40 tot 50 schietincidenten plaats. Het betreft meestal kleine en beperkte vuurwisselingen, waarbij af en toe gewonden en ook doden vallen. Daarbij zouden aan Azerbeidzjaanse zijde 10 militairen zijn gesneuveld en 4 aan de kant van Nagorny Karabach. Voorts eisen de rond de line of contact geplaatste landmijnen nog steeds relatief veel slachtoffers, zowel onder de militairen als de burgerbevolking. 54 Sinds vijf jaar is de mijnopruimingsorganisatie HALO Trust bezig de mijnen langs de binnengrenzen van Nagorny Karabach (de grens tussen de bezette gebieden en Nagorny Karabach) te ruimen. Het komt nog steeds voor dat soldaten en burgers in de grenszone gevangen worden genomen. In incidentele gevallen betreft het dienstplichtigen die uit wanhoop over de omstandigheden die in het leger heersen, zich expres gevangen laten nemen. Dit fenomeen doet zich aan beide kanten voor, aangezien zowel in Azerbeidzjan als in Armenië de situatie in het leger voor dienstplichtigen uitermate slecht is. Personen die gevangen worden genomen, worden door beide kanten doorgaans binnen korte tijd meestal enkele weken aan de andere partij overgedragen. Zij worden gedurende hun detentie niet mishandeld. 3.4 Mensenrechtensituatie De mensenrechtensituatie in Nagorny Karabach vertoont min of meer hetzelfde beeld als de situatie in Armenië. Eerlijke rechtspraak is in de praktijk niet gegarandeerd. Rechters staan onder druk van de uitvoerende macht. De regering oefent controle op de pers uit. De meeste journalisten passen zelfcensuur toe, met name wanneer de berichtgeving de relatie met Azerbeidzjan betreft of het vredesproces. In 2004 is met de steun van een Engelse niet-gouvernementele organisatie de eerste onafhankelijke krant DEMO 54 In 2004 raakten 44 personen gewond door landmijnen. In hetzelfde jaar claimden landmijnen 10 dodelijke slachtoffers. 24

25 verschenen, zowel in de Russische als de Armeense taal. De dominerende Armeense apostolische kerk is het enige geloofsgenootschap dat in Nagorny Karabach volgens de wet is geregistreerd. Religieuze minderheden als adventisten, baptisten en Jehova s getuigen zouden bij de uitoefening van hun godsdienst belemmeringen hebben ondervonden. Politieke partijen en vakbonden konden onbelemmerd bijeenkomsten organiseren. 55 Bewegingsvrijheid Tussen Azerbeidzjan enerzijds en Nagorny Karabach en de overige bezette gebieden anderzijds is geen verkeer mogelijk. De grens tussen de bezette gebieden en Armenië is open en het verkeer in beide richtingen is vrij. Vanuit Armenië loopt een snelweg van de hoofdstad Jerevan, door de bezette corridor rond de stad Lachin, naar Stepanakert. Armeense staatsburgers en burgers van GOS-landen hebben geen visum nodig voor Nagorny Karabach. Voor de staatsburgers van andere landen geldt formeel een visumplicht. Het visum is overigens aan de grens dan wel bij de vertegenwoordiging van Nagorny Karabach in Jerevan gemakkelijk verkrijgbaar. Omdat de grenscontroles zo weinig voorstellen, wordt men veelal pas in Nagorny Karabach naar het visum gevraagd. Reisdocumenten Nagorny Karabach kent een eigen staatsburgerschap, dat is opgenomen in de Wet op de basisbeginselen van het staatsburgerschap van de Republiek Nagorny Karabach van De autoriteiten van Nagorny Karabach geven eigen identiteitsdocumenten af. Voor dit doel worden de oude binnenlands Sovjet paspoorten gebruikt waarvan Nagorny Karabach nog een grote voorraad heeft met daarin de aanduiding Karabach. Met uitzondering van Armenië, worden deze identiteitsdocumenten door geen enkel land geaccepteerd. Personen die afkomstig zijn uit Nagorny Karabach en die naar het buitenland willen reizen, maken doorgaans gebruik van Armeense paspoorten, welke eenvoudig in Stepanakert kunnen worden aangevraagd. Dit geldt ook voor inwoners van Nagorny Karabach die formeel het Armeense staatsburgerschap niet bezitten. De in Nagorny Karabach uitgegeven Armeense paspoorten zijn herkenbaar aan het 55 Zie bijvoorbeeld Freedom House, Freedom in the World 2005; Armenia/Azerbaijan, Nagorno-Karabakh,

26 registratienummer Overigens zijn de Armeense autoriteiten redelijk soepel in het afgeven van het Armeense staatsburgerschap aan etnische Armeniërs afkomstig uit Nagorny Karabach Positie specifieke groepen Positie etnische Azeri De mondeling geraadpleegde bronnen kunnen het precieze aantal volledig etnisch Azeri in Nagorny Karabach niet aangeven. 58 Het betreft Azeri die al voor 1988 in Nagorny Karabach verbleven. Zij zijn voor het merendeel partner in een gemengd huwelijk en uitsluitend ouder dan 55 à 60 jaar. Daarnaast zijn er nakomelingen uit een gemengd huwelijk, waarbij één van de ouders etnisch Azeri is. Voor de beeldvorming over etniciteit maakt dat allemaal overigens geen verschil. Voorbeelden van deze categorie halve Azeri varieerden van een jonge vrouw die een baan heeft, tot een jongeman (moeder Armeens, vader Azeri), die zelfs zijn dienstplicht in het Karabachse leger zou hebben vervuld. Voorzover de aangesproken bronnen bekend, woonden deze mensen al in Nagorny Karabach voordat de oorlog uitbrak. Slechts een deel van hen woont in Stepanakert, de rest woont in de dorpen. Omdat de leefgemeenschappen in Nagorny Karabach hecht zijn, kent bijna iedereen in hun directe omgeving deze Azeri. Zij worden geacht de Armeense kant in het conflict te hebben gekozen en worden met rust gelaten. Deze Azeri spreken vloeiend Armeens, vaak beter dan de etnisch Armeense vluchtelingen uit Bakoe die thans in Nagorny Karabach wonen, en hebben hun naam in een Armeense naam veranderd. Zij ondervinden in Nagorny Karabach geen aan hun afkomst gerelateerde problemen Dienstplichtigen Ook aan het stempel van het uitgevend politiekantoor is te zien dat men met een Armeens paspoort uit Nagorny Karabach te maken heeft. Zie ook International Crisis Group, Nagorno- Karabakh: Viewing the Conflict from the Ground, Europe Report N 166, 14 september Afgifte van een Armeens paspoort aan personen afkomstig uit Nagorny Karabach staat niet gelijk aan verlening van het staatsburgerschap van Armenië. Door deze bronnen wordt het aantal van slechts enkelen genoemd. Volgens International Crisis Group, Nagorno-Karabakh: Viewing the Conflict from the Ground, Europe Report N 166, 14 september 2005 is het aantal entische Azeri in Nagorny Karabach zeer klein. 26

27 Nagorny Karabach kent op grond van de Wet op de militaire dienstplicht van 2002 een algemene dienstplicht voor alle mannen in de leeftijd tussen 18 en 27 jaar. 59 De duur van de militaire dienstplicht bedraagt voor alle dienstplichtigen twee jaar, vanaf het moment waarop men daadwerkelijk bij de strijdkrachten is ingelijfd. Over de slagkracht van de strijdkrachten van Nagorny Karabach worden, in verband met het voortdurende conflict met Azerbeidzjan, geen officiële mededelingen gedaan. Volgens sommige bronnen omvatten deze strijdkrachten tussen en manschappen. 60 Procedure Alle jongens in Nagorny Karabach krijgen, bij het bereiken van de 16-jarige leeftijd, een eerste oproep voor een medische keuring ten behoeve van de militaire dienstplicht. Degenen die medisch goedgekeurd zijn, krijgen op hun achttiende een officiële oproep van het plaatselijke militair commissariaat. Dan wordt men nogmaals medisch gekeurd. 61 Tweemaal per jaar (in de maanden mei-juni en november-december) vindt een oproep van een lichting dienstplichtigen plaats. Bij indiensttreding dient betrokkene zijn identiteitsdocumenten in te ruilen voor een militaire identiteitskaart. Vrijstelling en uitstel van militaire dienstplicht De Wet op de militaire dienstplicht van Nagorny Karabach noemt een aantal categorieën personen aan wie vrijstelling van de dienstplicht kan worden verleend. Het betreft, kort samengevat, mannen die de enige kostwinnaar binnen het gezin zijn, 62 mannen die door een medische commissie ongeschikt voor de militaire dienst zijn bevonden, evenals mannen die in een strafinrichting verblijven Volgens artikel 9 van de Wet op de militaire dienstplicht kunnen onder omstandigheden ook vrouwen in de leeftijd tussen 18 en 35 jaar bij de strijdkrachten van Nagorny Karabach dienen. Coalition to Stop the Use of Child Soldiers, Child Soldiers Report International Crisis Group, Nagorno-Karabakh, Viewing the Conflict from the Ground, Europe Report N 166, 14 september 2005 schat het aantal manschappen op tot Naar aanleiding van deze tweede medische keuring worden dienstplichtigen in drie categorieën onderverdeeld: (1) personen die geschikt zijn voor de militaire dienst; (2) personen die wegens ziekte tijdelijk ongeschikt zijn voor de militaire dienst; en (3) personen die wegens ziekte of lichamelijke gebreken volledig ongeschikt zijn voor de militaire dienst. Aan personen die wegens ziekte tijdelijk ongeschikt zijn, wordt uitstel van de vervulling van militaire dienst van hoogstens één jaar verleend. In artikel 20 van de Wet op de militaire dienstplicht wordt deze categorie als volgt gedefinieerd: 27

28 Uitstel van de militaire dienstplicht is mogelijk voor de volgende categorieën personen: - studenten die onderwijs volgen aan faculteiten der geneeskunde, rechtsgeleerdheid of economie van een door de staat erkende universiteit; - studenten van middelbare- en vakscholen, tot zij hun studie hebben afgerond of 20 jaar zijn geworden. Uitstel van de militaire dienstplicht op een van de bovengenoemde gronden wordt één keer verleend. Daarnaast kunnen personen die aan een ziekte lijden uitstel krijgen van de militaire dienst. In dit geval kan uitstel voor niet langer dan drie jaar worden verleend. Na afloop van deze periode wordt betrokkene nogmaals medisch gekeurd en, afhankelijk van de uitslag van deze keuring, bij het leger ingelijfd, dan wel ongeschikt voor de militaire dienst verklaard. 63 Overigens behoudt het ministerie van Defensie van Nagorny Karabach zich te allen tijde het recht voor om in noodgevallen tot algehele mobilisatie over te gaan, zonder toepassing van de hierboven beschreven wettelijke regels omtrent vrijstelling en uitstel van de militaire dienst. 64 Alternatieve dienstplicht De wet op de militaire dienstplicht van Nagorny Karabach voorziet in theorie in de mogelijkheid van alternatieve dienstplicht. In de praktijk bestaat deze ) personen met een arbeidsongeschikte vader of moeder, indien er geen inwonende arbeidsgeschikte familieleden zijn. Van arbeidsongeschikte ouders is sprake wanneer: a) de vader ouder dan 60 jaar en de moeder ouder dan 55 jaar is; en b) indien beide ouders invalide of gehandicapt zijn, ongeacht hun leeftijd; 2) personen met een invalide of gehandicapte echtgenote (afhankelijk van de mate van invaliditeit); 3) personen met een alleenstaande arbeidsongeschikte moeder met twee of meer kinderen jonger dan 16 jaar, indien de moeder geen andere inwonende arbeidsgeschikte kinderen heeft; 4) personen met een invalide of gehandicapte broer of zuster (afhankelijk van de mate van invaliditeit), indien er geen andere verzorgers zijn. Indien betrokkene in dit geval volledig ongeschikt voor de militaire dienst wordt verklaard, wordt zijn naam uit de lijst van dienstplichtigen verwijderd, en wordt hij niet meer opgeroepen. Afhankelijk van de mate van ongeschiktheid kan de naam van betrokkene eventueel op de lijst van reservisten worden geplaatst. In dit laatste geval wordt betrokkene opnieuw regelmatig onderworpen aan een medische keuring, tot hij de leeftijd van 27 jaar bereikt. Personen die bij een herhaalde medische keuring alsnog goedgekeurd worden, kunnen worden opgeroepen hun dienstplicht te vervullen. In geval van een algehele mobilisatie kan het plaatselijke militair commissariaat op grond van bijzondere persoonlijke omstandigheden alsnog uitstel van de militaire dienstplicht verlenen. 28

29 mogelijkheid niet. 65 Zolang het land in een toestand van conflict noch vrede verkeert, zijn alle dienstplichtigen nodig voor het leger. Het leger in Nagorny Karabach heeft veel steun en sympathie onder de bevolking. In het algemeen zien jongens en mannen het als vanzelfsprekend om in het leger te dienen. Personen die met beroep op gewetensbezwaren toch weigeren hun militaire dienst te vervullen, kunnen wegens dienstweigering (zie hieronder bestraffing ) strafrechtelijk worden vervolgd. Strafvervolging vindt ook daadwerkelijk plaats. 66 Bestraffing Dienstweigering en desertie, alsmede andere misdrijven tegen het leger van Nagorny Karabach, zijn strafbaar. Op 1 augustus 2003 is in Armenië een nieuw Wetboek van Strafrecht in werking getreden. Dit nieuwe wetboek wordt ook in Nagorny Karabach toegepast met betrekking tot de strafmaat voor dienstweigering en desertie. De strafmaten geldend in oorlogstijd, worden sinds de wapenstilstand van mei 1994 niet meer toegepast. Net als in Armenië, wordt in Nagorny Karabach dienstweigering door de Prokuratura vervolgd en desertie door de militaire Prokuratura Positie Fidaï De aanduiding Fidaï (vrijheidsstrijder) werd gebruikt voor de lokale etnisch Armeense paramilitaire groepen in Nagorny Karabach die aan het begin van het conflict werden gevormd. Deze paramilitaire groepen ontstonden spontaan. Er was geen formele structuur of centraal leiderschap. Feitelijk vormden zij de militaire De Wet op de militaire dienstplicht van Nagorny Karabach bepaalt dat alternatieve dienstplicht mogelijk is in de bij wet voorziene gevallen. De bij wet voorziene gevallen zijn echter niet nader beschreven of in aparte wetgeving geregeld. Zie bijvoorbeeld Forum18, Nagorno-Karabakh: Inhuman sentence on religious conscientious objector, 22 februari. Volgens dezelfde bron kan in individuele gevallen voor personen die zich op gewetensbezwaren beroepen een speciale regeling worden getroffen, waarbij zij hun dienstplicht in de niet-strijdeenheden van het leger kunnen vervullen. Zie ook Forum18, Nagorno-Karabakh: Baptist faces two years jail or two years forced labour, 20 mei 2005 en Nagorno-Karabakh: Suspended sentence for embattled Baptist conscript, 13 juli 2005; Quaker Council for European Affairs, The Right to Conscientious Objection in Europe, 2005; en IWPR, Karabakh: Religion and the Army, CRS No. 297, 28 juli De straffen die in geval van dienstweigering worden opgelegd variëren, in de dezerzijds bekende gevallen, van 2 (waarvan 1 voorwaardelijk) tot 4 jaar gevangenisstraf; zie Forum 18, Nagorno-Karabakh: Suspended sentence for embattled Baptist conscript, 13 juli 2005 en Nagorno-Karabakh: Inhuman sentence on religious conscientious objector, 22 februari

30 component van het politieke verzet van de Armeense Karabachen tegen de Azerbeidzjaanse overheersing. De Fidaï bestond uit vrijwilligersverbanden van etnisch Armeniërs, voornamelijk uit Nagorny Karabach en in mindere mate uit Armenië. Daarnaast waren er ook etnisch Armeniërs uit de diaspora die meevochten, grotendeels Armeniërs uit de Russische Federatie en andere delen van de voormalige Sovjet-Unie. Strijders met een andere etniciteit waren voornamelijk vertegenwoordigers van de reeds in Nagorny Karabach wonende etnische minderheden, zoals Russen en Grieken. Hoewel de Fidaï geen formele banden had met de Armeense autoriteiten, mag worden aangenomen dat Armenië een grote invloed op de Fidaï kon uitoefenen. De Fidaï ontstond aan het begin van de oorlog, voordat er sprake was van een regulier Armeens en Karabachs leger. In de loop van de oorlog werden de beide reguliere legers gevormd en is de Fidaï geleidelijk opgegaan in deze strijdkrachten. Dit proces was in 1993 voltooid. De belangrijkste reden voor deze integratie was dat de aard van de strijd in de loop van het conflict veranderde. In het begin was het een soort guerrilla waarin ongeregelde groepen als de Fidaï hun nut bewezen. Later werd het een conventionele grondoorlog met geregelde strijdkrachten, waarin er voor relatief ongedisciplineerde vrijwilligersgroepen, die zich moeilijk in een formele commandostructuur lieten passen, geen plaats meer was. Van de Fidaï-groepen gingen sommigen op in bestaande eenheden van het leger, anderen besloten terug te gaan naar Armenië. In de Fidaï-gelederen bevond zich een relatief groot aantal criminele elementen. Deze kregen in het leger vaak seniorposities, waar zij, vaak met succes, hun eigen regels probeerden door te voeren. 67 De Fidaï als paramilitaire organisatie bestaat niet meer. Na het opgaan van de Fidaï in de reguliere strijdkrachten werd de naam Fidaï steeds minder gebruikt, maar het is aannemelijk dat de term Fidaï in de volksmond nog een tijd gebruikt is. Niet uitgesloten is dat sommigen dat nog steeds doen, of met de term Fidaï verwijzen naar de leden van veteranenbewegingen, zoals Yerkrapah. Sommige prominente oud-fidaï hebben belangrijke functies bij de Karabachse of Armeense overheid bekleed of doen dit nog steeds. Anderen zijn zeer succesvol in zaken gegaan. Waarschijnlijk is dat enkele van deze succesvolle oud-strijders op minder bonafide wijze tot hun succes zijn gekomen en aannemelijk is dat zij een deel van hen vertrouwde medeveteranen in (tijdelijk) emplooi hebben. Een direct verband tussen georganiseerde misdaad en de Fidaï is echter zeer moeilijk aan te tonen. 67 Danish Immigration Service, Report on roving attaché mission to Azerbaijan, Armenia and Russia (Kopenhagen, november 2000) 30

31 Veteranenorganisaties Na de oorlog zijn veel veteranen, waarvan een belangrijk deel aan het begin van de oorlog Fidaï-strijder is geweest, lid geworden van de veteranenorganisatie Yerkrapah. Deze organisatie heeft een prominente (politieke) rol gespeeld in Armenië en Nagorny Karabach (zie tevens paragraaf 2.2). Yerkrapah had veel zeggenschap in Nagorny Karabach. Yerkrapah, hoewel formeel slechts een NGO, mat zich politieke invloed aan en stelde zich in toenemende mate kritisch op tegenover de Karabachse president Ghoukassian. Deze invloed is aanzienlijk verminderd sinds de arrestatie en veroordeling van voormalig minister van Defensie Babayan, die een vooraanstaande positie bekleedde binnen Yerkrapah in Nagorny Karabach. Daarnaast werd in 1999 een rivaliserende organisatie Unie van Veteranen (UVV) door de Karabachse president Ghoukassian opgericht. Veel Yerkrapah veteranen hebben onderdak gevonden bij de UVV. Thans is Vitali Balasyan de leider van deze Unie, die nu een politieke partij is geworden en die bij de laatste parlementsverkiezingen één zetel heeft gewonnen. De Unie komt op voor de belangen van oorlogsveteranen en hun families. De UVV speelt op politiek terrein geen rol van betekenis Positie aanhangers van Babayan Op 22 maart 2000 werd een aanslag gepleegd op president Ghoukassian. Kort na de aanslag werd onder andere Samvel Babayan, voormalig minister van Defensie en criticus van de president, gearresteerd. In februari 2001 werd Samvel Babayan veroordeeld tot 14 jaar gevangenisstraf voor zijn betrokkenheid bij de aanslag op de president, maar in september 2004 werd hij vrijgelaten. Kort hierna vertrok hij naar Armenië. Momenteel is hij woonachtig in Jerevan. 68 Met de vrijlating van Babayan beschouwen alle betrokken partijen de kwestie als definitief gesloten. 69 Er zijn geen redenen om aan te nemen dat de autoriteiten in Nagorny Karabach het voorzien hebben op de familieleden van betrokkene. Inmiddels heeft Samvel Babayan aangegeven voornemens te zijn een politieke partij op te richten Zie bijvoorbeeld IWPR, Freeing of Karabakh Military Chief Stirs Debate, CSR No. 255, 29 september 2004; Armenian News Network / Groong, The Rise and Fall of Samvel Babayan, 6 oktober Voorzover dezerzijds bekend wordt door de autoriteiten van Nagorny Karabach niemand meer gezocht in verband met de aanslag op president Ghoukassian in maart Voorzover bekend wordt één persoon nog steeds gevangengehouden in verband met de aanslag. RFE/RL, Former Karabakh Defense Minister Determined To Found Political Party in Armenia, 8 juli 2005; Aravot, Samvel Babayan Forms a Party, 25 juni

32 4 Mensenrechten 4.1 Juridische context Verdragen en Protocollen Op 6 juli 1993 tekende Armenië het VN Vluchtelingenverdrag van 1951 en het Protocol van Daarnaast is Armenië toegetreden tot onder meer de volgende VN-mensenrechtenverdragen 71 : 1. Op 23 juni 1993 tot het Internationale Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten (CCPR); tot het Optioneel Protocol bij het Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten (CCPR-OP1); tot het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (CRC); en tot het Internationale Verdrag inzake Uitsluiting van Alle Vormen van Rassendiscriminatie (CERD); 2. Op 13 september 1993 tot het Internationale Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (CESCR); tot het Verdrag tegen Marteling en Andere Wrede, Onmenselijke of Vernederende Behandeling en Straffen (CAT); en tot het Verdrag inzake Uitsluiting van Alle Vormen van Discriminatie tegen Vrouwen (CEDAW). Op 24 september 2003 heeft Armenië de twee Protocollen ondertekend die behoren bij het Verdrag inzake de Rechten van het Kind. Dit zijn het Protocol inzake de betrokkenheid van kinderen in gewapende conflicten (CRC-OP-AC) en het Protocol inzake kinderhandel, kinderprostitutie en kinderpornografie (CRC- OP-SC). Tevens is Armenië op 7 juni 1993 toegetreden tot de Geneefse Verdragen van 1949 en de bijbehorende Protocollen van In het kader van haar toetreding tot de Raad van Europa, ratificeerde Armenië een aantal Europese Conventies en Protocollen. 73 Dit waren onder meer: 1. het Europese Verdrag betreffende de Overbrenging van Gevonniste Personen (toegetreden op 11 mei 2001); Office of the High Commissioner for Human Rights, Ratification of Human Rights Treaties, 29 juni ICRC, States party to the Geneva Conventions and their Additional Protocols. Webiste geraadpleegd op 18 augustus Council of Europe Treaty Office, Treaties signed and ratified or having been the subject of an accession. Website geraadpleegd op 18 augustus

33 2. het Verdrag van Uitlevering, het Verdrag inzake Wederzijdse Assistentie in Criminele Zaken (beide geratificeerd op 25 januari 2002); 3. het Handvest voor Regionale of Minderheidstalen, en het Handvest voor Lokaal Zelfbestuur (beide geratificeerd op 25 januari 2002); 4. het Verdrag tot Bescherming van Mensenrechten en Fundamentele Vrijheden (EVRM) met de daarbij behorende Protocollen nummers 1, 2, 3, 4, 5, 7, 8 en 11 (alle geratificeerd op 26 april 2002); 5. de Conventie ter Voorkoming van Marteling en Onmenselijke Behandeling en Bestraffing (CPT) met de twee bijbehorende Protocollen (geratificeerd op 18 juni 2002); 6. de Protocollen 1 en 2 behorende bij het Verdrag van uitlevering (beide geratificeerd op 18 december 2003). Op 29 september 2003 heeft Armenië het Protocol nummer 6 behorende bij het EVRM geratificeerd. Hiermee heeft Armenië zich verplicht om de doodstraf af te schaffen. Toetreding tot internationale organisaties Op 30 januari 1992 trad Armenië toe tot de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) en op 2 maart 1992 tot de Verenigde Naties (VN). In maart 1992 trad Armenië toe tot het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Sinds 1994 neemt Armenië deel aan het Partnerschap voor Vrede van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO). In april 1996 heeft Armenië een Partnerschapsakkoord gesloten met de Europese Unie (EU). Op 25 januari 2001 trad Armenië samen met Azerbeidzjan toe als volwaardig lid van de Raad van Europa. Armenië is op 5 februari 2003 volwaardig lid geworden van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) Nationale Wetgeving Grondwet De Armeense Grondwet is op 5 juli 1995 door middel van een referendum aangenomen. De Grondwet voorziet in een soevereine, democratische staat, gebaseerd op sociale rechtvaardigheid en respect voor de rechtsstaat. Voorts voorziet de Grondwet in een machtenscheiding en in een meerpartijensysteem. 74 World Trade Organisation, Country information, Republic of Armenia and the WTO, 19 januari

34 De Armeense Grondwet is gebaseerd op de Franse Grondwet, hetgeen betekent dat ondanks de voornoemde scheiding der machten, aan de president zeer veel bevoegdheden worden toegekend. Er kan in Armenië dan ook gesproken worden van een presidentieel systeem (zie ook paragraaf 2.1.3). In de Grondwet zijn de belangrijkste mensenrechten verankerd. Artikel 15 stelt dat aan burgers alle rechten, vrijheden en plichten toekomen die in de wet zijn opgenomen, ongeacht etniciteit, ras, geslacht, geloof, taal, politieke of andere overtuigingen, of sociale klasse. Artikel 16 stelt bovendien dat allen gelijk zijn voor de wet en het recht hebben op gelijke bescherming zonder discriminatie. Ombudsman Bij de toetreding tot de Raad van Europa op 25 januari 2001 verplichtte Armenië zich om een Wet op de Ombudsman aan te nemen. Deze wet, die op 21 oktober 2003 door het parlement werd aangenomen, trad op 1 januari 2004 in werking. In overeenstemming met de bepalingen van deze wet benoemde de president, na raadpleging van de fracties in het parlement, de eerste Ombudsman. Zodra de gewijzigde Grondwet eenmaal van kracht is, zal de bevoegdheid om de Ombudsman te benoemen aan het parlement zijn voorbehouden. Op 1 maart 2004 werd Larisa Alaverdian als eerste persoon in de functie van Ombudsman door president Kocharian benoemd. Zij zal haar functie echter neerleggen binnen een maand nadat de gewijzigde Grondwet van kracht is geworden (zie tevens paragraaf 4.2). 75 Vluchtelingenwetgeving In april 1993 ratificeerde Armenië het VN Vluchtelingenverdrag (Conventie van Genève met betrekking tot de status van vluchtelingen van 1951en het bijbehorende Protocol van 1967). In maart 1999 nam het Armeense parlement een Vluchtelingenwet aan. Deze wet bevat nadere regelgeving inzake status, en rechten en plichten van vluchtelingen. Op 10 april 2002 is deze wet geamendeerd, zodat vluchtelingen ook een tijdelijke verblijfsvergunning kunnen krijgen. Naast de vluchtelingenwet is sinds 1995 de wet op Politiek Asiel van kracht. Deze wet, die in 2001 werd geamendeerd, regelt de status van vluchtelingen die niet in de vluchtelingenwet zijn genoemd. Deze kunnen bijvoorbeeld hooggeplaatste ambtenaren, politici of activisten zijn. 76 In de praktijk komt het er op neer dat PACE, Honouring of obligations and commitments by Armenia (Straatsburg, januari 2004), p. 22 UNHCR: Treatment of Refugees and Asylum Seekers, 16 september De inhoud van dit document is volgens UNHCR in Jerevan nog steeds actueel. 34

35 vluchtelingen niet naar hun herkomstland worden teruggestuurd (non-refoulement) indien zij in dat land vervolging te vrezen hebben. Deze bepaling is ook in het nieuwe Wetboek van Strafrecht, dat op 1 augustus 2003 in werking trad, opgenomen. Terugkeer vindt ook niet plaats wanneer kans bestaat dat betrokkene aldaar straf en/of marteling dan wel de doodstraf staat te wachten. Illegale grensoverschrijding stelt de Armeense strafwet wel strafbaar. In 2004 hebben 91 vluchtelingen een tijdelijke status gekregen, één persoon kreeg een permanente status. In 2005 hebben tot eind augustus 68 vluchtelingen een status aangevraagd. Van dit aantal kregen 17 aanvragers een tijdelijke status en 10 aanvragers kregen een permanente status. Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving Voor algemene informatie over de Armeense staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving kan worden verwezen naar het ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de republieken van de voormalige Sovjet-Unie van 14 augustus Daarnaast is de volgende aanvullende informatie relevant (zie paragrafen en 4.4.4). In 2003 is artikel 10, lid 2 van de staatsburgerschapswetgeving van Armenië opnieuw aangepast. Dit artikel stelt thans dat staatlozen of staatsburgers afkomstig uit andere voormalige Sovjetrepublieken, die een permanente verblijfplaats 77 in Armenië hebben, genaturaliseerd kunnen worden indien ze hun staatsburgerschap vóór 31 december 2006 aanvragen Toezicht Hoewel Larisa Alaverdian niet bekend stond als een onafhankelijke kritische voorvechter van mensenrechten in haar functie bij de presidentiële Mensenrechtencommissie 79, heeft zij als ombudspersoon nadrukkelijk gewezen op orrecte toepassing van de wetten. Sindsdien heeft zij menige aanvaring met het gezag moeten trotseren. In haar rapport over de bescherming van de rechten van Dit is hetzelfde als de voormalige propiska. Voorheen was deze datum vastgesteld op 31 december Begin 2004 is de presidentiële Commissie voor Mensenrechten ontbonden, na ruim vijf jaar actief geweest te zijn. De commissie had voornamelijk een adviesfunctie en hield zich bezig met klachten van individuele burgers, zoals selectieve woningtoewijzing of bruut politieoptreden. 79 Meer dan klachten zijn behandeld gedurende deze vijf jaar. IWPR, Caucasus Reporting Service, no.221, 4 maart

36 de Armeense burgers oefende zij kritiek uit op het bestuur en de rechterlijke macht. 80 De president en de regering op hun beurt beschuldigden de ombudspersoon ervan de onafhankelijkheid van de rechters te ondermijnen. De regering zou de bevoegdheden van de ombudspersoon thans willen inperken. 81 Begin mei 2005 verklaarde het Constitutioneel Hof een wettelijke bevoegdheid van de Ombudsman nietig die het instituut inzage toestaat in rechtbankdocumenten over mensenrechtenschendingen. Eind mei 2005 werd een medewerker van de Ombudsman gearresteerd op verdenking van corruptie. De Nationale Veiligheidsdienst (NSS) deed daarop een inval in het kantoor van de Ombudsman en nam computers beslag. Larisa Alaverdian verweet de NSS met de arrestatie van haar medewerker het instituut van de Ombudsman moedwillig in een kwaad daglicht te stellen. 82 Vertegenwoordigers van de Raad van Europa en van het Internationaal Comité van het Rode Kruis (ICRC) hebben sinds 1999 toestemming de mensenrechtensituatie in het land te volgen. Het Rode Kruis bezoekt regelmatig de 13 gevangenissen In Armenië en ondervindt daarbij geen hinder van de overheid. Lokale en internationale waarnemers hebben de afgelopen jaren geen belemmering ondervonden bij het monitoren van de verschillende verkiezingen. Er zijn diverse mensenrechtenorganisaties 83 actief in Armenië die openlijk activiteiten kunnen ontplooien, ook indien dit kritiek impliceert op mensenrechtenschendingen door de overheid. De publieke toegang tot informatie over mensenrechten is de laatste jaren aanzienlijk verbeterd en met name de geschreven pers besteedt aandacht aan kwesties waar mensenrechten in het geding zijn. Er is echter in Armenië niet een zodanige openheid en vrijheid dat gesproken kan worden over een levendig publiek debat over de belangrijke mensenrechtenkwesties (zie tevens paragraaf 4.3.1) In haar Annual Report of Activities of the republic of Armenia s Human Rights Defender, and on Violations of Human Rights and Fundamental Freedoms in Armenia during 2004, maakt de ombudspersoon melding van ontvangen klachten. Daarvan werden 471 klachten in behandeling genomen. Deze hadden met name betrekking op de rechtspraak. Beantwoording van onderzoeksvragen door centrale en lokale overheden vond veelal met vertraging plaats of werd door deze instanties genegeerd. Successen werden geboekt op o.a. het gebied van onwettelijk ontslag, herstel van landeigendom en beëindiging van onwettelijke detentie (p ). IWPR, Caucasus Reporting Service, nr.287, 18 mei Radio Free Europe, 31 mei In een bericht van 5 juli 2005 van de BBC Monitoring Service meldde Larisa Alaverdian grote druk van de zijde van de Armeense autoriteiten op het werk van de Ombudsman. Naast internationale organisaties als Amnesty International, Human Rights Watch en International Helsinki Federation zijn zo n 40 lokale NGO s actief op het gebied van mensenrechten in Armenië. 36

37 4.3 Naleving en schendingen Vrijheid van meningsuiting In de artikelen 23 en 24 van de Grondwet wordt persvrijheid en vrijheid van meningsuiting gegarandeerd. Deze grondrechten zijn uitgewerkt in de Wet op radio- en televisie-uitzending (2001), de Wet op de vrijheid van informatie (2003) en de Mediawet (2001, geamendeerd in 2004). De Wet op radio- en televisie-uitzending is bekritiseerd door de Raad van Europa. In deze wet is vastgelegd dat de Nationale Televisie- en Radiocommissie (NTRC) de beslissing neemt over het toewijzen van frequenties aan publieke en particuliere televisie- en radiozenders. De leden van deze commissie zijn allemaal door de president aangesteld. 84 In de nieuwe conceptgrondwet is voorzien dat de president de helft van de leden van de NTRC mag aanwijzen. Aanwijzing van de resterende leden is voorbehouden aan het parlement. De geschreven pers is merendeels in private handen en voornamelijk geconcentreerd in de grotere steden en heeft een klein bereik. In 2004 werden in de hoofdstad Jerevan 27 kranten uitgegeven, waarvan zes dagbladen. De totale landelijke oplage steeg tot exemplaren. Over het algemeen genieten de private media meer vrijheid dan de staatsmedia, en leveren zij onafhankelijk nieuws. 85 Opgemerkt dient echter te worden dat veel media financieel afhankelijk zijn van politieke belangengroepen en partijen, diaspora-organisaties of vermogende zakenlieden. Redactionele onafhankelijkheid is daardoor niet altijd gegarandeerd. Het komt voor dat journalisten een vorm van zelfcensuur hanteren, om te voorkomen dat vergeldingsacties van burgers en autoriteiten, die ze in het verleden hebben meegemaakt, worden herhaald. Deze zelfcensuur vindt vooral plaats als het gaat om onderwerpen die corruptie of de nationale veiligheid betreffen Zo zaten in 2002 de volgende leden in de commissie: het commissiehoofd was David Harutunyan, broer van de adviseur van de president en de voorzitter van de commissie was Grigor Amalyan, een jeugdvriend. U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari Uitzondering hierop is de krant Hayastani Hanrapetutyun en het Russischtalige Republika Armenia. U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari In 2004 deden zich in Jerevan enkele incidenten voor waarbij journalisten door de politie werden gehinderd demonstraties te filmen en te fotograferen. 37

38 De Mediawet van 2001, die in januari 2004 werd geamendeerd op aandringen van de Raad van Europa, ondervindt nog steeds kritiek van de geschreven pers. Anders dan in de oude wet is vrije nieuwsgaring thans beteugeld, en moeten journalisten aangeven wat hun nieuwsbronnen zijn. 87 Er zijn in de nieuwe wet geen bepalingen opgenomen die aangeven welke sancties worden getroffen tegen journalisten die weigeren de namen van hun bronnen bekend te maken. Op welke wijze door de overheid wordt opgetreden tegen overtreders van de perswet is vooralsnog onduidelijk. Er zijn geen gevallen bekend waarbij de overheid tegen overtreders is opgetreden. De internationale kranten en tijdschriften hebben geen last van beperkingen. Er zijn ook geen beperkingen op de ontvangst van satelliettelevisie en andere buitenlandse media. Daarnaast wordt veelvuldig gebruik gemaakt van internet, dat evenmin aan beperkingen onderhevig is. Op grond van de nieuwe Strafwet (artikel 318) wordt het publiekelijk belasteren van autoriteiten in verband met hun functie-uitoefening aangemerkt als een misdaad. 88 De Raad van Europa steunt de Armeense autoriteiten wat betreft het standpunt dat laster strafbaar moet worden gesteld, maar het toepassen van gevangenisstraffen vindt zij buitenproportioneel Vrijheid van vereniging en vergadering In de artikelen 25 en 26 van de Grondwet wordt het recht op vereniging en vergadering gegarandeerd. Op 28 april 2004 werd de Wet op vergaderingen, demonstraties en protestbijeenkomsten aangenomen. Hoewel volgens deze wet kennisgeving van een demonstratie door een organiserende groep aan de autoriteiten volstaat, scheppen de bepalingen van deze wet geen garanties voor deelnemers om zonder belemmeringen te kunnen demonstreren. De wet geeft de autoriteiten nog voldoende mogelijkheden om bijeenkomsten of demonstraties te beperken of te verbieden. Zo moeten bijvoorbeeld bijeenkomsten van meer dan 100 deelnemers tenminste drie dagen van tevoren worden gemeld. Ook met betrekking tot de plaats van samenkomst bestaan restricties: demonstraties in de buurt van overheidsgebouwen, culturele centra en sportfaciliteiten zijn niet mogelijk en ook mag het verkeer geen hinder van demonstraties ondervinden. Sinds de nieuwe wet in werking is getreden, zijn vele Zie ook Open Society Justice Initiative, 25 februari IHF, Report 2005, Armenia. Men kan hiervoor gestraft worden met een gevangenisstraf van maximaal 1 jaar, of EUR boete. PACE, Honouring of obligations and commitments by Armenia, Straatsburg, januari 2004, p

39 verzoeken voor het houden van demonstraties afgewezen. 90 De Venetië Commissie van de Raad van Europa heeft in 2004 bij de Armeense regering aangedrongen op aanpassing van de wet. De Wet op de burgerlijke en politieke organisaties dateert van 26 februari Iedere partij, vereniging of organisatie dient zich te laten registreren bij het ministerie van Justitie. Men dient een beschrijving van de organisatie te overhandigen met nog enige andere relevante documenten. Een commissie beoordeelt vervolgens of er redenen bestaan (bijvoorbeeld strijdigheid met de nationale belangen) op grond waarvan het orgaan niet geregistreerd kan worden. Een hoorzitting maakt deel uit van de procedure. In principe moet er binnen 30 dagen een met redenen omklede beslissing zijn genomen. In de praktijk is de registratie evenwel omslachtig en langdurig. In 2003 moesten enkele mensenrechtenorganisaties en politieke partijen hun huishoudelijk reglement of statuut wijzigen teneinde geregistreerd te kunnen worden. Voor zover bekend deden zich in 2004 geen problemen voor met registratie. 91 Armeense politieke organisaties mogen geen financiële middelen van buiten Armenië ontvangen en de leiders van de organisatie dienen binnen Armenië een vaste woon- en verblijfplaats te hebben. 92 De Grondwet staat werknemers toe een vakbond op te richten en daarvan lid te zijn (artikel 25). Eveneens is het werknemers toegestaan om te staken (artikel 29). In de praktijk zijn de vakbonden echter zwak en weinig actief Vrijheid van godsdienst Artikel 23 van de Grondwet garandeert de godsdienstvrijheid. Op grond van artikel 44 van de Grondwet mag deze vrijheid slechts worden ingeperkt, indien dit noodzakelijk is voor bescherming van de staat, de openbare orde, de gezondheid of de moraal. De Wet betreffende vrijheid van religie en religieuze organisaties, IHF, Report 2005, Armenia. In 2004 hebben de autoriteten in Jerevan demonstraties verboden vanwege gevaar voor de volksgezondheid of bouwplaats of niet geschikt in nabijheid van museum. Niet bekend voor welke groepen de afwijzing gold. Ook vonden in 2004 enkele demonstraties plaats die niet door de organisatoren waren aangemeld. De politie heeft hierbij echter niet ingegrepen. U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari Het is onduidelijk in hoeverre het verbod op financiering vanuit het buitenland daadwerkelijk wordt geëffectueerd. U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari

40 aangenomen op 7 juni 1991 en geamendeerd in 1997, stelt de scheiding van kerk en staat vast, doch kent aan de Armeens-apostolische kerk een geprivilegieerde positie toe. Een overgrote meerderheid van de Armeense bevolking (ongeveer 90 procent) behoort tot de Armeens-apostolische kerk, of voelt zich met deze kerk verbonden. De volgende religieuze minderheidsgroepen zijn te onderscheiden: katholieken ( ), Jeziden (Koerdische religieuze/etnische groep: tot ), pinksterbeweging (25.000), Grieks-orthodoxe kerk (ruim 1.000), Jehova s getuigen (7.500), Armeens-evangelische kerk (5.000), baptisten (2.000), charismatische beweging (3.000), mormonen (1.500 tot 2.000), moslims (in Jerevan ongeveer 1.000), joden (500 tot 1.000), baháis (ruim 200), zevendedagsadventisten en hare krishna s (enkele tientallen). 94 In de wet van juni 1991 werden alle geloofsgemeenschappen behalve de Armeens-apostolische kerk ertoe verplicht zich te laten registreren bij de Staatsraad voor Religieuze Aangelegenheden. In maart 2002 is deze Staatsraad opgeheven middels een presidentieel decreet, omdat deze nauwelijks meer actief was, behalve nog in de registratie van geloofsgemeenschappen. Thans is de registratie van geloofsgemeenschappen ondergebracht bij het kantoor van het Staatsregister. Het departement voor Religieuze Aangelegenheden en Nationale Minderheden, dat direct onder de president valt en geleid wordt door een hoge functionaris van de voormalige Staatsraad, vervult bij het registratieproces een raadgevende rol. Geloofsgemeenschappen die zich willen laten registreren dienen vrij te zijn van materialisme, dienen enkel spiritueel van aard te zijn en dienen zich te baseren op de historisch erkende heilige schriften. Voor registratie heeft men minimaal 200 leden nodig. 95 In oktober 2004 bedroeg het totale aantal geregistreerde geloofsgemeenschappen 56. De enige religieuze gemeenschap waarvan de registratie voor zover bekend is geweigerd, is de hare krishna. De reden dat de hare krishna s niet zijn geregistreerd, is dat het aantal leden in Armenië slechts enkele tientallen bedraagt U.S. Department of State, International Religious Freedom Report 2004, Armenia,15 september U.S. Department of State, International Religious Freedom Report 2004, Armenia, 15 september U.S. Department of State, International Religiuos Freedom Report 2004, Armenia, 15 september

41 Formeel is er geen moskee in gebruik in Armenië. In de praktijk echter is in Jerevan een moskee open om er te bidden. Moslims die daar willen bidden, ondervinden geen problemen van de overheid. 97 De Armeense bevolking en de Armeens-apostolische kerk lijken over het algemeen niet veel te maken te willen hebben met geloofsgemeenschappen die geen wortels hebben in de Armeense traditie en geschiedenis. Leden van sommige religieuze minderheden, in het bijzonder volgelingen van niet-traditionele religies, zoals Jehova s getuigen, hare krishna s, pinksterbeweging en zevendedagsadventisten, kunnen last hebben van tegenwerking en intimidatie door de plaatselijke bevolking. Het gaat hier voornamelijk om kleine pesterijen. 98 Vrijwel alle bronnen melden dat in de praktijk de autoriteiten de geregistreerde geloofsgemeenschappen weinig in de weg leggen. De tolerantie in Armenië tegenover geregistreerde geloofsgemeenschappen lijkt de afgelopen jaren toegenomen te zijn. Vertegenwoordigers van niet-geregistreerde geloofsgemeenschappen, die in het openbaar bekeringsactiviteiten ontplooien, kunnen van de zijde van de autoriteiten problemen ondervinden. Hierbij valt te denken aan bijvoorbeeld intimiderend politieoptreden en het afsluiten van elektriciteit. Dezerzijds is echter geen informatie bekend omtrent arrestaties of aanhoudingen als gevolg van openlijke bekeringsactiviteiten. Jehova s getuigen Het aantal Jehova s getuigen in Armenië neemt thans toe. Er zouden op dit moment in Armenië zo n 7500 Jehova s getuigen geregistreerd zijn bij 46 lokale kringen. 99 Het in- en uitschrijven is zeer gemakkelijk, leden betalen geen lidmaatschapsgeld en krijgen ook geen lidmaatschapskaart. 100 Na vele mislukte pogingen is de laatste registratieaanvraag door de geloofsgemeenschap van de Jehova s getuigen op 8 oktober 2004 door de minister van Justitie gehonoreerd. Het besluit oogstte veel kritiek van de regeringspartijen en in de media U.S. Department of State, Country reports on human rights practices, Armenia, 2004, 28 februari U.S. Department of State, International Religiuos Freedom Report 2004, Armenia, 15 september Forum 18 News Service, Oslo, 21 maart Volgens de geloofsgemeenschap van de Jehova s getuigen wonen ongeveer mensen hun bijeenkomsten in Armenië bij. Volgens opgave van de organisatie van de Jehova s getuigen. IHF, Report 2005, Armenia. Ook de ombudspersoon, mevrouw Larisa Alaverdian, wees de registratie af. Zij beschuldigde de Jehova s ervan schade toe te brengen aan het christelijke 41

42 In 2004 hebben Jehova s getuigen geen problemen ondervonden om ontmoetingsruimten te vinden, voornamelijk omdat ontmoetingen in kleine groepen bij iemand thuis werden georganiseerd. Zendingen van publicaties voor Jehova s getuigen worden nog steeds in beslag genomen door de douanebeamten, hoewel het toegestaan is om kleine hoeveelheden gedrukt materiaal voor eigen gebruik in te voeren. 102 Het kan nog voorkomen dat in incidentele gevallen Jehova s getuigen worden tegengewerkt door de autoriteiten. 103 Soms worden bijeenkomsten door lokale autoriteiten onderbroken en verboden, al dan niet op grond van een bestaand decreet. Voornamelijk vanuit de Armeens-apostolische kerk worden de Jehova s getuigen regelmatig bekritiseerd. Het komt ook voor dat burgers Jehova s getuigen lastigvallen en hun bijeenkomsten verstoren. De politie treedt vaak halfslachtig op tegen dergelijke verstoringen. Jehova s getuigen zijn vaker het slachtoffer zijn van pesterijen en intimidatie dan andere religieuze minderheden, voornamelijk vanwege hun standpunt over dienstplicht en hun missionaire ijver. Toch kunnen Jehova s getuigen over het algemeen hun activiteiten openlijk uitvoeren. Er zijn geen arrestaties van Jehova s getuigen bekend, tenzij het dienstweigering betreft. Medio september 2004 zaten 23 Jehova s getuigen in de gevangenis vanwege dienstweigering; van 43 leden van deze geloofsgemeenschap werd de gevangenisstraf na een derde van de detentie omgezet in huisarrest (zie paragraaf 4.4.6) Bewegingsvrijheid Artikel 22 van de Grondwet stelt dat iedere Armeense staatsburger het land vrijelijk in- en uit- mag reizen. In de praktijk is het echter alleen mogelijk om de grens met Georgië en Iran te passeren. De grenzen met Turkije en Azerbeidzjan zijn nog steeds gesloten als gevolg van het conflict inzake Nagorny Karabach. Daarnaast heeft iedere Armeense staatsburger de vrijheid om door Armenië te reizen en zich overal in Armenië te vestigen. In Armenië bestaat nog een geloof en pleitte voor nieuwe wetgeving die totalitaire religies en terrorisme onmogelijk moet maken. U.S. Department of State, International Religious Freedom Report 2004, Armenia, 15 september U.S. Department of State, International Religious Freedom Report 2004, Armenia, 15 september U.S. Department of State, International Religious Freedom Report 2004, Armenia, 15 september

43 woonplaatsregistratieregeling, doch slechts in de zin van registratieplicht. Een woonplaatsregistratie is nodig voor de aanvraag van een Armeens paspoort. Toestemming van de autoriteiten om te mogen verhuizen, zoals de praktijk was in de Sovjettijd, is niet meer vereist. Het verkrijgen van een woonplaatsregistratie is geen complexe aangelegenheid. Men kan een huis kopen, maar ook het huren van een woning of zelfs het bij iemand inwonen is voldoende aanleiding voor het verkrijgen van de woonplaatsregistratie. Het gaat erom dat men kan aantonen dat men een woonplaats heeft. Als men een woning (onder)huurt, dient de huurder schriftelijke toestemming te krijgen van iedere bewoner van dat pand om een woonplaatsregistratie te krijgen. In dit laatste geval is het gemakkelijker als men familie is van de eigenaar. Is men geen familie van de eigenaar, dan is het wettelijk toch mogelijk om een woonplaatsregistratie te krijgen. Deze woonregistratie wordt door de politie afgegeven door middel van een stempel in het paspoort van de aanvrager. Het zou kunnen zijn dat een individuele corrupte medewerker van de politie weigert om zonder aanvullende betaling de noodzakelijke veranderingen in de registers in te voeren, waardoor men zich zonder aanvullende betaling de facto niet kan uit- of inschrijven. Uiteraard kan de burger in dergelijke gevallen de bescherming van de rechterlijke macht inroepen, maar de rechtspraak opereert nog steeds niet onafhankelijk en onpartijdig. Bovendien is corruptie nog steeds tamelijk ingeburgerd, waardoor de meeste mensen uit pragmatische overwegingen de gevraagde steekpenningen betalen. In de verslagperiode zijn geen gevallen bekend waarbij het verkrijgen van een woonregistratie op ernstige problemen stuitte. Etnische Armeniërs die langdurig in het buitenland hebben verbleven ondervinden geen problemen om Armenië weer binnen te komen. Zeker niet als zij een Armeens paspoort bezitten (zie tevens paragraaf 4.4.4). Etnische Armeniërs die zich opnieuw in Armenië willen vestigen, en een buitenlands paspoort bezitten, kunnen binnen enkele dagen het staatsburgerschap aanvragen (artikel 13, lid 3 van de staatsburgerschapswetgeving). De aanvrager dient eerst het andere staatsburgerschap op te zeggen, aangezien de Armeense wet niet in dubbel staatsburgerschap voorziet. Voor zijn/haar niet-armeense partner geldt het volgende. Indien het huwelijk buiten Armenië gesloten is, dan dient het huwelijk gelegaliseerd te worden door een Armeense ambassade. Het echtpaar heeft geen speciale toestemming of document nodig om Armenië binnen te komen en er permanent te gaan wonen. Een partner die met een Armeens staatsburger getrouwd is, hoeft niet drie jaar woonachtig te zijn in Armenië om Armeens staatsburger te worden. Volgens artikel 13, lid 1, kan het staatsburgerschap direct worden aangevraagd. 43

44 Armenen met een permanente woonregistratie die naar het buitenland willen verhuizen, dienen een zogenaamde uitreisstempel aan te vragen voor in hun paspoort. Dit stempel is vijf jaar geldig en kan zo vaak gebruikt worden als men wil. Het uitreisstempel wordt geweigerd aan onder andere Armenen die in het bezit zijn van staatsgeheimen, of die nog bij een lopende rechtzaak betrokken zijn, dan wel hun militaire dienstplicht nog moeten vervullen Rechtsgang In de Grondwet is het beginsel verankerd dat een verdachte onschuldig is totdat zijn schuld is bewezen (artikel 41). Daarnaast bestaan andere wettelijke bepalingen die een eerlijke rechtspraak dienen te waarborgen, zoals de regel dat men niet hoeft te getuigen tegen naaste bloedverwanten en dat men geen bewijs tegen zichzelf behoeft te verschaffen. Daarnaast dienen rechtszittingen openbaar te zijn, tenzij er staatsgeheimen in het geding zijn. 106 Een eerlijke rechtspraak is in de praktijk echter lang niet altijd gegarandeerd. Bewijsmateriaal, dat onder druk verkregen is, wordt door rechters in veel gevallen beschouwd als rechtsgeldig bewijs. Rechtszaken kunnen soms voorkomen worden door het betalen van smeergeld. Bovendien zijn rechters nog steeds geneigd om net als in de Sovjettijd de wensen van de openbare aanklager in te willigen. 107 Op grond van artikel 40 van de Grondwet dienen alle verdachten tijdens een proces te worden bijgestaan door een advocaat. Artikel 45 stelt vervolgens dat dit recht kan worden ingeperkt indien er sprake is van de noodtoestand of gevaar voor de constitutionele orde. Verdachten dienen een advocaat vrijelijk te kunnen kiezen. Kiest de verdachte zelf geen advocaat, dan dient hem er een te worden toegewezen. Het is voorgekomen dat verdachten de advocaat die hen was toegewezen ervan verdachten samen te spannen met de aanklager; reden waarom zij er voor kozen zichzelf te verdedigen. 108 De positie van het Openbaar Ministerie was traditioneel uitermate sterk in verhouding tot die van de verdachte. De Armeense Grondwet heeft de bevoegdheden van het OM evenwel ingeperkt, terwijl de Wet op het openbaar ministerie deze inperking nader heeft gespecificeerd Zie ook paragraaf 2.5. U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia,28 februari U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2003, Armenia, februari U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari

45 Alhoewel er in de afgelopen jaren in Armenië veel justitiële hervormingen zijn doorgevoerd, voldoet de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht nog steeds niet aan de internationale normen. De onafhankelijkheid van de rechtsinstituties (conform artikel 94 en 97 van de Grondwet) laat in de praktijk te wensen over vanwege onder andere nepotisme en corruptie. Rechters zijn voorts beïnvloedbaar omdat zij onder politieke druk staan van de uitvoerende en wetgevende macht Arrestaties en detenties 110 Het komt nog steeds voor dat personen worden gearresteerd en in hechtenis genomen zonder dat de autoriteiten in het bezit zijn van een arrestatiebevel. Betrokkenen worden dan meegenomen naar het politiebureau met als gefingeerde reden een getuigenverhoor. 111 Familieleden worden over het algemeen van de arrestatie op de hoogte gesteld, maar krijgen geen toegang tot de verdachte op het politiebureau. Toegang tot rechtshulp is voor arrestanten over het algemeen slecht gewaarborgd. Hoewel het recht van toegang tot een advocaat grondwettelijk is gegarandeerd, wordt het advocaten in de praktijk niet toegestaan om hun cliënt in de politiecel te bezoeken. Pas tijdens het gerechtelijk vooronderzoek krijgt de advocaat toegang tot de verdachte. De politie kan mensen voor maximaal drie dagen in voorarrest houden zonder ze in staat van beschuldiging te stellen. Na deze termijn kan alleen de Openbare Aanklager (Prokuratura) beslissen of iemand langer wordt vastgehouden, in welk geval een voorlopige maatregel kan worden afgekondigd (administratieve hechtenis gedurende een periode van maximaal 15 dagen) waarna hij of zij wordt overgeplaatst naar een onderzoeksgevangenis (pre-trial). De tijd dat een verdachte gedurende het gerechtelijk vooronderzoek in een onderzoeksgevangenis kan worden vastgehouden is beperkt tot een jaar. Dit is ook de maximale duur van het vooronderzoek. Daarna moet de verdachte worden vrijgelaten. In de praktijk zitten verdachten vaak veel langer vast zonder dat de zaak bij de rechtbank aanhangig is gemaakt. Indien de zaak bij een rechtbank aanhangig is gemaakt, is er geen limiet meer aan de procesduur en de tijd dat de verdachte in een onderzoeksgevangenis kan worden vastgehouden. Er is geen wettelijke voorziening voor borgtocht, U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari Zie voor meer informatie over de politie ook paragraaf U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari IHF, Report 2005, Armenia. 45

46 hoewel het soms mogelijk is dat verdachten na het tekenen van een document in vrijheid worden gesteld in afwachting van het proces. Verdachten die een onderzoek willen in verband met geweld of mishandeling gepleegd door politie- of veiligheidsfunctionarissen dienen hiervoor toestemming te hebben van politie of procureur. In de praktijk komt van zo n onderzoek echter weinig terecht. 112 Bij massale niet geautoriseerde demonstraties en bijeenkomsten georganiseerd door de oppositiepartijen in de periode april tot juli 2004 werden naar schatting tussen de 700 en personen, demonstranten en vertegenwoordigers van de oppositiepartijen opgepakt en vastgehouden gedurende 3 tot 15 dagen. Zij werden mishandeld en hun familieleden werden niet over hun arrestatie ingelicht. De meeste arrestanten die werden aangeklaagd wegens deelname aan de demonstraties, werden veroordeeld in gesloten zittingen zonder de aanwezigheid van een advocaat. Ook werden arrestanten beschuldigd wegens vandalisme en/of het te lijf gaan van de politie. 113 Penitentiair systeem Sinds januari 2003 is de minister van Justitie verantwoordelijk voor het gevangeniswezen. Voor die tijd ressorteerde het gevangeniswezen onder de minister van Binnenlandse Zaken en Nationale Veiligheid. In de periode werden een aantal wetten door het parlement aangenomen die het gevangeniswezen nader vorm gaven. 114 Volgens de International Helsinki Federation for Human Rights (IHF) was de totale detentiecapaciteit in 2004 in Armenië plaatsen. Het werkelijke aantal gevangenen bedroeg dat jaar ongeveer Mannen, vrouwen en minderjarigen worden in afzonderlijke gevangenissen gedetineerd. 115 In de periode van 30 augustus tot 3 september 2004 bezochten leden van de Armenian Helsinki Association en het Norwegian Helsinki Committee, U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari IHF, Report 2005, Armenia. IHF, Report 2005, Armenia. Het betreft de Wet op arrest en detentie (2002), de Wet op het gevangeniswezen (2003) en de Wet op het gevangenisreglement, november Zie IHF Report 2005, Armenia. Eind augustus 2005 bedroeg het totale aantal gedetineerden in de 13 gevangenissen in Armenië 2.800, waaronder 80 vrouwen (1 vrouwengevangenis) en 50 minderjarigen (1 gevangenis tot de leeftijd van 18 jaar). 46

47 ongehinderd een vijftal gevangenissen en een penitentiair ziekenhuis in Armenië. 116 Gemeten naar de SMR (Standard Minimum Rules for the treatment of Prisoners 1955) van de Verenigde Naties waren de omstandigheden in de gevangenissen in het algemeen pover. Het onderhoud van de gebouwen is slecht. In tegenstelling tot het gesloten regime kennen de gedetineerden in gevangenissen met een open regime (de zogenaamde kolonies) meer vrijheden op het gebied van sport en buitenrecreatie. Gedetineerden die in cellen verbleven kwamen nauwelijks in de buitenlucht. Vlees, vis, verse groenten en fruit werden slechts in geringe mate verstrekt. Er zijn geen beperkingen ten aanzien van de hoeveelheid voedsel die gedetineerden van familieleden en bezoekers mogen ontvangen. In het algemeen waren er te weinig sportfaciliteiten in de gevangenissen. Onderwijsmogelijkheden waren niet aanwezig. De sanitaire voorzieningen waren in een slechte conditie. De medische zorg was beneden niveau vanwege te weinig capaciteit, instrumentarium en medicijnen. Er werd slechts een enkel geval van HIV geconstateerd. 117 In enkele gevangenissen werden cipiers door gedetineerden omgekocht om naar een éénpersoonscel te kunnen verhuizen. Sommige gedetineerden ondervonden problemen met postverzending en ook werden bezoeken niet altijd toegestaan. Tijdens de gesprekken met de NGO s konden de gevangenen zonder belemmering over hun detentieomstandigheden praten Mishandeling en foltering Artikel 19 van de Armeense Grondwet verbiedt marteling en onmenselijke behandeling. Mishandeling, niet alleen fysiek maar ook verbaal, tijdens het politieonderzoek komt echter nog steeds voor. In het merendeel van de gevallen gaat het hierbij om mishandeling tijdens de arrestatie en de verhoren en wordt het door politie- en veiligheidsfunctionarissen gebruikt als (intimidatie)middel om informatie verkrijgen, bekentenissen af te dwingen en/of bewijzen te verzamelen. De meeste gevallen van mishandeling en marteling van verdachten door politie- en veiligheidsfunctionarissen worden niet gerapporteerd, omdat de slachtoffers (en Het Rode Kruis in Jerevan kwalificeert de basisvoorzieningen in de gevangenissen (voedsel, buitenlucht, bezoek, medische verzorging) in het algemeen als voldoende. Er is geen mogelijkheid om te werken of om onderwijs te volgen. Dit laatste is wel mogelijk in de gevangenis voor minderjarigen. 29 augustus The Norwegian Helsinki Committee, Prison Conditions in Armenia, 14 februari U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, 28 februari

48 ook hun familieleden) bang zijn voor represailles. 119 Bovendien zijn de autoriteiten veelal onwillig om gerechtelijke stappen te ondernemen tegen betreffende politiefunctionarissen. Klachten over mishandeling en marteling door politiefunctionarissen worden door beroepsinstanties weliswaar onderzocht, maar de behandeling ervan neemt doorgaans veel tijd in beslag en de resultaten zijn voor de indiener van de klacht vrijwel zonder uitzondering onbevredigend. Betrokken politiefunctionarissen ontlopen daardoor hun straf Doodstraf Bij de toetreding tot de Raad van Europa in 2001 heeft Armenië zich verplicht om binnen een jaar de doodstraf uit de Strafwet te schrappen. Hoewel sinds de onafhankelijkheid van Armenië de facto een moratorium bestond op de uitvoering van de doodstraf, is met ingang van 1 augustus 2003 de doodstraf formeel in de wet geschrapt. Volgend op deze nieuwe Strafwet, ratificeerde Armenië op 9 september 2003 het Zesde Protocol van het Europees Verdrag van de Rechten voor de Mens. Dit protocol is per 1 oktober 2003 in werking getreden. 120 Tegelijk met het aannemen van de nieuwe Strafwet, heeft het Armeense parlement ook een Wet op de invoering van de strafwet aangenomen. In deze laatste wet staat vermeld dat de voorwaarden van de huidige Strafwet in relatie tot de doodstraf, niet van toepassing zijn op personen die, voordat de huidige Strafwet van kracht werd, een moord hebben begaan [...], terroristische daden hebben gepleegd, of een minderjarig meisje hebben verkracht. De Raad van Europa heeft deze zinsnede afgekeurd en aangegeven dat deze in tegenspraak is met het Zesde Protocol. De Armeense autoriteiten hebben daarop verzekerd dat de rechtbank in alle gevallen meer waarde zal toekennen aan de ratificatie van het Zesde Protocol dan aan de zinsnede vermeld in de invoeringswet Krijgsgevangenen Volgens mededeling van het Internationaal Comité van het Rode Kruis (ICRC) in Jerevan in augustus 2005 zijn momenteel geen Azerbeidzjaanse krijgsgevangenen in Armenië aanwezig. Onder begeleiding van het Rode Kruis heeft Armenië in 2005, evenals in 2004, twee krijgsgevangenen overgedragen aan Azerbeidzjan. Vanuit Nagorny Karabach U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia,28 februari U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia,28 februari PACE, Honouring of obligations and commitments by Armenia, januari

49 werden in 2005 drie krijgsgevangenen aan Azerbeidzjan overgedragen. In 2004 waren dit er twee. Azerbeidzjan droeg in 2005 één krijgsgevangene over aan Armenië en in 2004 werden twee Armeense krijgsgevangenen aan het Rode Kruis overgedragen, die ze vervolgens aan Armenië overdroeg. Het komt nog steeds voor dat nieuwe krijgsgevangenen worden gemaakt. Dit zijn veelal militairen die verdwalen en per ongeluk de grens oversteken. Onlangs zijn afspraken gemaakt door de ministeries van Defensie van Armenië en Azerbeidzjan over een directe uitwisseling van nieuwe krijgsgevangenen. Er lijkt sprake te zijn van een voortdurende uitwisseling van gevangenen volgens een soort rotatiesysteem: wie het eerst binnenkomt, gaat er ook het eerst weer uit. 4.4 Positie van specifieke groepen Etnische groepen, algemeen In Armenië is het overgrote deel van de bevolking van etnisch Armeense origine (97,9 procent). 122 De resterende 2,1 procent bestaat voornamelijk uit de volgende etnische groepen (tussen de haken zijn geschatte aantallen weergegeven): Koerden (26.000), Jeziden (40.000), Russen (13.000), Oekraïners (8.000), Assyriërs (3.400), Grieken (1.000 tot 1.500), joden (700), Polen (300), Georgiërs (110), Witrussen en Duitsers. Het precieze aantal etnische Azeri is niet bekend, maar het zijn er naar schatting enkele honderden, inclusief de personen van gemengde afkomst (half Azeri) 123 (zie paragraaf 4.4.3). Etnische Arameeërs komen niet voor in Armenië, tenzij ze onder de noemer etnische Assyriërs 124 vallen. Voor zover bekend wonen in Armenië geen etnische Turken. Ze zijn niet geregistreerd als etnische groep. Artikel 37 van de Grondwet geeft nationale minderheden het recht hun culturele tradities en eigen taal in ere te houden. De Taalwet van 1993 geeft hen het recht om in hun eigen taal te publiceren. Daarnaast mogen nationale minderheden ook in hun eigen taal onderwijs volgen, maar onderwijs in de Armeense taal is wettelijk verplicht. Het aantal scholen waarin les wordt gegeven in minderheidstalen is de laatste jaren aanzienlijk gereduceerd, omdat hiervoor door de autoriteiten onvoldoende The World Factbook Armenia, 14 juni U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari Etnisch Assyriërs zijn christenen die een etnische minderheid vormen in Armenië, maar hier al eeuwen verblijven en verder geen aan etnische afkomst gerelateerde problemen ondervinden. 49

50 financiële middelen ter beschikking worden gesteld. Dit geldt voornamelijk voor scholen waar in het Russisch les wordt gegeven. In de praktijk gaan nu vrijwel alle leerlingen, ook die van de etnische minderheden, naar Armeenstalige scholen, waar nauwelijks mogelijkheden zijn voor onderwijs in eigen taal. 125 In juli 1998 ratificeerde Armenië het Kaderverdrag ter Bescherming van Nationale Minderheden. De Armeense overheid erkent onder meer Russen, Oekraïners, Witrussen, Joden, Koerden, Jeziden, Assyriërs, Georgiërs, Grieken en Duitsers als nationale minderheden. 126 Op 15 januari 2004 is het Department on National Minorities and Religious Questions opgericht. Dit valt onder het kantoor van de premier. Dit departement is gecreëerd om culturele en educatieve activiteiten te ontwikkelen. 127 Een voorstel voor een Nationale Minderhedenwet is gereed, maar het ziet er niet naar uit dat deze wet binnenkort zal worden aangenomen. Leden van minderheden ondervinden geen discriminatie vanwege het feit dat zij tot een minderheid behoren. Wel kan tussen hen en de Armeeense bevolking of tussen de minderheden onderling incidenteel wrijving ontstaan, die te maken heeft met de culturele achtergrond van deze minderheden Jeziden en Koerden Jeziden De Jeziden staan in Armenië geregistreerd als etnische minderheid en als religieuze minderheid (Zoroastren). Zij vormen een vrij gesloten groep in Armenië. In de regio Aragats zijn 21 dorpen waar alleen Jeziden wonen. Hier wordt de Jezidische taal en cultuur op de middelbare school onderwezen. Veel Jeziden spreken zowel de eigen (Koerdische) taal 128 als het Armeens. Jeziden zijn nomaden en leven van veeteelt. Zij zijn zeer ontevreden over de privatisering van de landbouwgrond door de Armeense regering in 1992, waardoor het land in handen is gekomen van oligarchen en zij niet meer ongehinderd met hun vee kunnen rondtrekken. Volgens leiders van de Jezidische gemeenschap heeft de toewijzing van landbouwgrond en water op oneerlijke wijze U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari PACE, Honouring of obligations and commitments by Armenia, januari 2004, p. 36 U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari

51 plaatsgevonden. Zij maken tevens melding van een lakse houding van de politie wanneer het gaat om misdaden tegen Jeziden. 129 Van de Jezidische gemeenschap zou een deel van de kinderen niet naar school gaan, deels vanwege (economische) familieomstandigheden ( het volgen van het vee dat naar ander grasland wordt gebracht) en deels vanwege het ontbreken van Jezidische leraren en leermateriaal. Incidenteel zouden Jezidische leerlingen zijn gepest door etnisch Armeense leerlingen en leraren. 130 Het nomadenbestaan heeft tot gevolg dat veel Jezidische kinderen nauwelijks onderwijs hebben gevolgd. Zij vormen de grootste groep die de school vroegtijdig verlaat. Verschillende geraadpleegde bronnen geven aan dat de problemen die Jeziden ondervinden, verband houden met de slechte sociale en economische omstandigheden van deze minderheid. Er zijn geen aanwijzingen dat de Jeziden als bevolkingsgroep het doelwit zijn van een systematische en doelgerichte staatsrepressie. Koerden De (islamitische) Koerden koesteren hun eigen cultuur. Zij hebben een moeizame verstandhouding met de Jeziden. Naar de opvatting van de Koerden behoren de Jeziden tot hun minderheid. Op grond van hun Zoroastrische religie ontkennen de Jeziden deze band. Leden van de Partiya Karkerên Kurdistan (PKK) ondervinden in Armenië geen belemmeringen om bijeenkomsten te organiseren. Demonstraties van de PKK vonden plaats, onder andere tijdens het proces tegen hun leider Öcalan. De Koerden hebben in Armenië een eigen radiostation met uitzendingen in het Koerdisch en geven een eigen Koerdischtalige krant uit Etnische Azeri Voor 1988 behoorden de Azeri tot de grootste etnische minderheid van Armenië, bijna in totaal. Na 1988 is vrijwel de gehele Azerbeidzjaanse minderheid, als gevolg van het conflict in Nagorny Karabach, uit Armenië en uit Nagorny Karabach vertrokken. Geen enkele bron kan betrouwbare cijfers geven over het huidige aantal etnische Azeri. Schattingen geven aan dat het gaat om enkele U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia, 28 februari U.S. Department of State, Country Reports on HumanRights Practices, 2004, Armenia, 28 februari

52 honderden personen, vooral vrouwen en ouderen. In dit aantal zijn ook de personen van gemengde afkomst (half Azeri) begrepen. Geen van de geraadpleegde bronnen is in de verslagperiode informatie ter ore gekomen die zou duiden op de (hernieuwde) aanwezigheid van mannen met de Azeri etniciteit in Armenië. De geraadpleegde bronnen gaan ervan uit dat alle etnische Azeri in Armenië kinderen van gemengd gehuwden zijn of etnische Azeri vrouwen. 131 Momenteel zijn er nog nauwelijks gemengde Armeens-Azerische echtparen woonachtig in Armenië. Zeer velen zijn de afgelopen jaren vertrokken naar de Russische Federatie, een van de andere voormalige Sovjetrepublieken, of het Westen. De Azeri die momenteel nog in Armenië woonachtig zijn, laten hun etniciteit zo weinig mogelijk blijken. Zij worden beschouwd als Armeens staatsburger met de hiermee verbonden rechten en plichten. 132 Bij de verschillende vluchtelingen- en mensenrechtenorganisaties zijn geen berichten bekend over discriminatie of geweld door de overheid of burgers tegen deze in Armenië levende etnische (half)azeri. 133 Dit zal mede te maken hebben met het feit dat deze categorie sociaal geïntegreerd is en zich niet als etnische Azeri profileert. Ze spreken uitstekend Armeens, hebben veelal Armeense namen aangenomen en hebben in veel gevallen een baan, zelfs bij de overheid. Het is moeilijk om wat de houding van Armeniërs jegens Azeri betreft het verschil aan te geven tussen de steden en het platteland. Wel is het zo dat op het platteland, zelfs in grotere dorpen, de gemeenschappen zeer hecht zijn en iedereen elkaar kent. Het langdurig verborgen houden van de etniciteit is op het platteland zo goed als uitgesloten. Ook daar zijn gevallen bekend, zoals geraadpleegde lokale Armeense bronnen melden, van vooral oudere Azerische vrouwen die nooit zijn weggetrokken en die geen problemen ondervonden. Het maakt overigens geen verschil of het gaat om (Azerische) vrouwen van wie de Armeense partner nog leeft of inmiddels is overleden. 134 Tegenwoordig zijn bijna alle woningen in Armenië geprivatiseerd, en zijn verenigingen van eigenaren ontstaan (de zogenaamde condominiums). Voor de contributie voor het onderhoud van het gebouw maakt het condominium gebruik van een lijst van eigenaren, waarbij tevens de namen van de eventuele In de rest van deze paragraaf wordt kortheidshalve slechts nog gesproken over Azeri. Op grond van artikel 10 van de Armeense Wet op het staatsburgerschap. UNHCR, International Protection Considerations regarding Armenian Asylum-seekers and refugees, september 2003, p.34. De inhoud van genoemd document is volgens UNHCR nog steeds actueel. UNHCR, International Protection Considerations regarding Armenian Asylum-seekers and refugees, september 2003, p

53 medebewoners zijn genoteerd. De eigenaren moeten de mutaties van medebewoning aan de vereniging van eigenaren doorgeven, en officieel is voor medebewoning schriftelijke toestemming van het condominium nodig. Het condominium moet een lijst van eigenaren en medebewoners doorgeven aan het centraal registratiekantoor (ZHEK) dat electronisch in verbinding staat met de paspoortafdeling van de politie. De etniciteit van de bewoners wordt door het condominium niet bijgehouden, en dus ook niet doorgegeven aan ZHEK. Het kan echter wel zijn dat oude gegevens (inclusief de etniciteit van betrokkenen) van bewoners, die sinds de Sovjettijd niet zijn verhuisd, bij ZHEK bekend zijn. Terugkeer van etnische Azeri die oorspronkelijk uit Armenië afkomstig zijn, komt in de praktijk voor zover bekend niet voor. Het is dus niet bekend of etnische Azeri de toegang wordt geweigerd door de Armeense autoriteiten als ze Armenië willen binnenkomen. 135 De Wet op het staatsburgerschap maakt geen onderscheid op grond van etniciteit en de Armeense autoriteiten dienen dus documenten te verschaffen aan etnische Azeri afkomstig uit Armenië. Hoe dit echter in praktijk gaat, is onbekend. De mate van veiligheid voor etnische Azeri afkomstig uit Armenië die terugkeren naar Armenië, is niet te voorspellen, aangezien er voor zover bekend geen enkele etnische Azeri recentelijk naar Armenië is teruggekeerd Positie etnische Armeniërs van buiten Armenië 136 Etnische Armeniërs waar ook ter wereld woonachtig 137, kunnen conform artikel 13 van de Wet op het staatsburgerschap van de republiek Armenië in aanmerking komen voor het Armeense staatsburgerschap. Ook bestaat voor etnische Armeniërs die zich in Armenië willen vestigen de mogelijkheid in aanmerking te komen voor een speciale verblijfsvergunning 138. Artikel 25 van de Vluchtelingenwet van de Republiek Armenië (gewijzigd bij Wet van 3 maart 2004) bepaalt dat personen die in de periode uit de Het in- en uitreizen van Armenië door handelslieden uit Azerbeidzjan wordt door de Armeense grenswachten toegestaan. Etnische Azeri kunnen de Armeense grens passeren, doch in hoeverre zij zich in Armenië kunnen vestigen is onbekend. Er zijn geen gevallen van vestiging in Armenië door etnische Azeri bekend. De in deze paragraaf aangehaalde wetsartikelen zijn afkomstig uit de bundel Elsevier Overheid, Nationaliteitswetgeving (Armenië), losbladige editie. Etnische Armeniërs die nooit op Armeens grondgebied hebben gewoond, dienen eerst in Armenië te verblijven, alvorens ze het staatsburgerschap kunnen aanvragen. Zie voor het verkrijgen van een speciale verblijfsvergunning het Algemeen Ambtsbericht Staatsburgerschaps- en Vreemdelingenwetgeving in de republieken van de voormalige Sovjet-Unie (pagina 12), 14 augustus

54 Republiek Azerbeidzjan zijn gevlucht naar de Republiek Armenië en die bij het staatsorgaan dat verantwoordelijk is voor de registratie van vluchtelingen als vluchteling zijn geregistreerd, vluchteling zijn in de zin van deze wet. Deze vluchtelingen verkrijgen het staatsburgerschap van de Republiek Armenië indien zij een daartoe strekkend verzoek hebben ingediend (artikel 10 aanhef en lid 2 van de Wet op het staatsburgerschap van de Republiek Armenië). 139 Volgens de Wet op het staatsburgerschap van de Republiek Armenië is het voor etnische Armeniërs in het buitenland niet mogelijk om het Armeense staatsburgerschap te verkrijgen, zonder ooit in Armenië verbleven te hebben. Dit hangt samen met de eis dat men om het staatsburgerschap te kunnen aanvragen geregistreerd moet zijn in een woonplaats in Armenië. Een dergelijke woonplaatsregistratie kan men alleen in Armenië aanvragen. Een etnische Armeniër dient zich dus eerst in Armenië op een adres te laten registreren 140 en kan daarna direct het staatsburgerschap aanvragen. Registratie kan binnen enkele weken geschieden en de procedure voor het verkrijgen van het staatsburgerschap binnen enkele maanden. Etnische Armeniërs hoeven geen asielprocedure te ondergaan om zich blijvend te vestigen in Armenië. Etnische Armeniërs die via genoemde procedure het Armeense staatsburgerschap aanvragen, kunnen dat eveneens doen voor hun directe familieleden, dit wil zeggen ouders, echtgen(o)ot(e) en kinderen. Deze directe familieleden hoeven niet de Armeense etniciteit te hebben. Ook gemengd gehuwden 141 die afkomstig zijn uit Azerbeidzjan en voorheen nooit in Armenië hebben gewoond, kunnen aanspraak maken op het Armeense staatsburgerschap. Dezerzijds is niet bekend of er etnische Azeri zijn die op deze wijze het Armeense staatsburgerschap hebben verkregen. Voor meer gedetailleerde informatie zij verwezen naar het hoofdstuk Armenië in het ambtsbericht Staatsburgerschaps- en vreemdelingenwetgeving in de republieken van de voormalige Sovjet-Unie van augustus 2002 (zie tevens paragrafen 4.1.2, en 4.4.3) Deze wijze van erkenning als staatsburger van de Republiek Armenië geldt overigens niet alleen voor personen die uit Azerbeidzjan zijn gevlucht, maar ook uit andere republieken van de voormalige Unie van Socialistische Sovjetrepublieken. Bij deze registratie is het niet noodzakelijk om permanent in Armenië te gaan wonen. Etnisch Armeniërs die permanent in het buitenland wonen, hoeven zich slechts te laten registreren in Armenië, waarna ze terug kunnen keren naar hun land van permanent verblijf. Het betreft hier zowel etnisch Azeri mannen met etnisch Armeense echtgenotes, als etnisch Armeense mannen met etnisch Azeri echtgenotes. 54

55 4.4.5 Positie van politieke groepen De (leden van) oppositiegroepen in Armenië alsmede (oud)communisten en (leden van) de communistische partij ondervinden geen problemen van de kant van de autoriteiten. In principe kunnen deze personen vrij door Armenië reizen en zonder problemen Armenië in- en uitreizen. Dit geldt tevens voor leden van de Armeense Pan-nationale Beweging (HHsH). Voor zover bekend hebben bovengenoemde groepen geen last van verhoogde aandacht van de Armeense autoriteiten. Yerkrapah De organisatie Yerkrapah (Unie van Karabach veteranen, voorheen een paramilitaire organisatie) is officieel geen politieke partij, maar een NGO, die invloed tracht uit te oefenen in de Armeense politiek. In Armenië wordt Yerkrapah thans als platform gezien voor leden van de Karabach-clan. De Karabach-clan, ook wel de Karabach-lobby genoemd, is een van de vele lobbies die in Armenië bestaan. 142 Tot de Karabach-clan behoren personen die niet noodzakelijkerwijs afkomstig zijn uit Nagorny Karabach. De clan is ontstaan na het gewapende conflict met Azerbeidzjan. Armeniërs en mensen uit Nagorny Karabach die betrokken waren bij het conflict en een belangrijke functie vervulden of succesvol waren, behoren thans tot de Karabach-clan. Het is een politieke cultuur van mensen die betrokken waren bij dezelfde gebeurtenissen. De Karabach-clan heeft naast de president (Kocharian), vertegenwoordigers in het parlement, in het zakenleven, bij het ministerie van Defensie (minister Sarkasian) en in het leger (de meeste generaals behoren tot de clan). Tot de Karabach-clan behoren geen jongeren, omdat deze niet het conflictverleden hebben dat de ouderen bindt. Zolang de rust en veiligheid in Armenië voortduurt, is de aanwezigheid en invloed van de Karabach-clan, en daarmee ook die van Yerkrapah, niet prominent. De hoogste vertegenwoordiger van Yerkrapah in de regering is op dit moment hun voorzitter, Manvel Grigorian, een oud Fidaïstrijder 143 en generaal, die viceminister van Defensie is. Het imago van Yerkrapah liep schade op toen de organisatie in 1995 in verband werd gebracht met georganiseerde, gewelddadige aanvallen, op met name leden van niet-apostolische religieuze groepen, zoals Jehova s getuigen, hare krishna s en pinkstergemeenten. Bij deze aanvallen was sprake van zware mishandeling en Naast de Karabach-lobby zijn er in Armenië bv. een legerlobby, een Russische lobby, een pro-westerse lobby, een industriële lobby, een diaspora lobby. Zie paragraaf voor een beschrijving van de Fidaï. 55

56 plundering, en verscheidene slachtoffers werden langdurig in militaire gevangenissen gedetineerd. Al vrij snel brachten verschillende mensenrechtenorganisaties een paramilitaire divisie van Yerkrapah met deze aanvallen in verband. Voormalig minister van Defensie Vazgen Sarkisian was ten tijde van deze aanvallen de voorzitter van Yerkrapah, en zou de aanvallen tegen religieuze sekten hebben geprezen. 144 Hoewel mensenrechtenorganisaties aandrongen op een grondig onderzoek zijn nimmer arrestaties verricht naar aanleiding van de aanvallen Dienstplichtigen Militaire dienstplicht in Armenië vindt zijn basis in artikel 47 van de grondwet (1995) en is verder uitgewerkt in de Wet op de militaire plicht van 16 september De duur van militaire dienst is 24 maanden. 146 Procedure De procedure voor dienstplichtigen verloopt in Armenië als volgt. Op zestienjarige leeftijd wordt een dienstplichtige medisch gekeurd. Daarna volgt bij het bereiken van de achttienjarige leeftijd een individuele, schriftelijke oproep van het lokale militaircommissariaat ( Vojenkomat ), tenzij sprake is van vrijstelling. Dan wordt men nogmaals medisch gekeurd. Er is twee maal per jaar een dienstoproep (één in het voorjaar, de andere in het najaar). Na deze oproep mogen betrokkenen het land niet verlaten en is sprake van strikte controles op de vliegvelden. Het is ook moeilijk voor betrokkenen om in deze periode een paspoort te krijgen. Mannen kunnen opgeroepen worden tussen hun 18de en 27ste jaar. Mannen die door een speciale opleiding of vakkundigheid, zoals technici en communicatiedeskundigen, in aanmerking komen voor een kaderopleiding, kunnen tot hun 35 e jaar worden opgeroepen. Personen die studeren aan de staatsuniversiteiten en -HBO-opleidingen krijgen uitstel van dienstplicht. Hoewel niet vermeld in de wet, krijgen studenten aan de twee privé universiteiten (GAVAR en European) eveneens uitstel van dienstplicht. 147 Bij indiensttreding worden de dienstplichtigen na het inleveren van hun paspoort persoonlijk in het bezit gesteld van een militair boekje dat dient als identificatiebewijs. Eerst krijgen de rekruten een algemene opleiding, waarna Vazgen Sarkisian werd later premier en werd in 1999 vermoord (zie paragraaf 2.12). Amnesty International, Concerns in Europe, Human Right Watch, World report 1999, Armenia Human Rights Developments. Quaker Council for European Affairs: Country Report Armenia, januari Helsinki Committee of Armenia, Avetik Ishkhanyan, 31 augustus

57 specialisering volgt. Indien de rekruut kiest voor een zeer specifieke specialisatie, blijft de algemene training achterwege en begint de rekruut direct met de specialisatie. Na twee jaar wordt men uit de dienst ontslagen middels een presidentieel decreet. Daarop keert de afgezwaaide terug naar huis en krijgt hij zijn oude paspoort weer terug, dat hij aan het Vojenkomat had moeten afgeven. Het militair boekje, waarin staat dat hij zijn dienstplicht heeft vervuld, mag betrokkene houden. Na de militaire dienst bestaat de mogelijkheid dat men opgeroepen kan worden voor mobilisatie. Men kan ook nog worden opgeroepen om gedurende een, twee of drie maanden deel te nemen aan herhalingsoefeningen; dit is echter sinds de wapenstilstand van 1994 nauwelijks nog voorgekomen. Vrijstelling Volgens artikel 12 van de Wet op de militaire plicht van zijn de volgende categorieën vrijgesteld van militaire dienst: - personen die door de oproepcommissie ongeschikt zijn bevonden voor de militaire dienst; - een persoon wiens vader of broer is overleden (gesneuveld) bij het verdedigen van de republiek Armenië dan wel tijdens het vervullen van de dienstplicht, en die binnen zijn familie de enige zoon is; - personen op grond van een besluit van de Armeense autoriteiten; - een persoon, die de verplichte militaire dienstplicht in het leger van een vreemde mogendheid heeft vervuld, voordat hij het staatsburgerschap van de Republiek Armenië heeft verkregen. Uitstel Volgens artikel 13 van genoemde wet wordt uitstel van militaire dienst verleend aan de volgende personen die : - een arbeidsongeschikte vader en/of moeder hebben, indien deze ouder(s) geen andere arbeidsgeschikte kinderen hebben (heeft) die burger van de Republiek Armenië zijn (is), die op dat moment niet de militaire dienstplicht aan het vervullen zijn; - een kind hebben dat zonder moeder opgroeit; - twee of meer kinderen hebben; - een echtgenote hebben die invalide is; 148 Het betreft hier een onofficiële vertaling en samenvatting van de artikelen 12 (vrijstelling) en 13 (uitstel) van de Wet op de militaire plicht. 57

58 - een broer of zus hebben die jonger dan 18 jaar, dan wel ouder dan 18 jaar die invalide is, dan wel een broer of een zus hebben die bij een gerechtelijke uitspraak handelingsonbekwaam is verklaard, en indien er geen andere inwonende arbeidsgeschikte familieleden aanwezig zijn; - een opleiding aan een staatsuniversiteit of HBO-opleiding volgen; - tijdelijk onvoldoende gezond zijn om de militaire dienstplicht te vervullen; Etnische Armeense vluchtelingen uit Azerbeidzjan, die nog niet in het bezit zijn van het Armeense staatsburgerschap, zijn tevens vrijgesteld van dienstplicht. Alhoewel hier geen formele regeling voor bestaat, is het in de praktijk voor dienstplichtigen mogelijk om zich voor een bedrag van gemiddeld USD 3000,- van de militaire dienst vrij te kopen. Men ontvangt dan een document, op grond waarvan men definitief wordt vrijgesteld. Betrokkene is dan op papier in dienst en ingedeeld bij een administratief legeronderdeel of bij een eenheid van de militaire politie van Jerevan. Hij hoeft niet bij de eenheid te verschijnen maar is wel in bezit van een militair boekje. Bestraffing Met de inwerkingtreding van het nieuwe Wetboek van Strafrecht op 1 augustus 2003, is de bestraffing van dienstplichtigen en militairen aangepast en enigszins versoepeld. 149 Personen die zich niet melden voor de militaire dienst worden na twee schriftelijke aanmaningen aangehouden door de burgerlijke politie. Indien men tijdens diensttijd deserteert, is de militaire politie tot aanhouding bevoegd. Een weigering van een oproep voor mobilisatie kan worden bestraft met een gevangenisstraf tot maximaal vier jaar (artikel 328 WvSr). Weigering om in militaire dienst te gaan wordt bestraft met een detentie van maximaal twee jaar. In oorlogstijd wordt een gevangenisstraf van vijf tot tien jaar opgelegd (artikel 364 WvSr). Een dienstplichtige die ongeoorloofd afwezig is voor een periode langer dan 72 uur, doch minder dan een maand, kan inhechtenisneming tot maximaal drie maanden worden opgelegd. Officieren krijgen een inhechtenisneming van een tot drie maanden of een gevangenisstraf van maximaal twee jaar opgelegd. Bij ongeoorloofde afwezigheid van langer dan een maand bedraagt de vrijheidsstraf 149 Onofficiële vertaling gebruikt van UNHCR. Zie (1 maart 2004) 58

59 maximaal drie jaar. Ongeoorloofde afwezigheid van een groep militairen kan worden bestraft met een gevangenisstraf van twee tot vijf jaar, ongeacht de termijn van ongeoorloofde afwezigheid. In oorlogstijd kan deze afwezigheid met een gevangenisstraf van drie tot acht jaar bestraft worden (artikel 361 WvSr). Desertie van zowel dienstplichtigen als officieren kan worden bestraft met een vrijheidsstraf van maximaal vijf jaar. In oorlogstijd wordt desertie bestraft met een gevangenisstraf van vijf tot twaalf jaar (artikel 362 WvSr). Het opzettelijk verlaten van het slagveld of weigering om wapens te gebruiken, wordt bestraft met een gevangenisstraf van acht tot twaalf jaar. Indien een groep militairen het slagveld verlaat of weigert de wapens te gebruiken, wordt een straf opgelegd van tien tot vijftien jaar (artikel 380 WvSr). Personen die zich vrijwillig overgeven uit lafheid, worden in Armenië bestraft met een gevangenisstraf van acht tot vijftien jaar (artikel 381 WvSr). Formeel bevond en bevindt Armenië zich niet in staat van oorlog met Azerbeidzjan (of enig andere staat). Om die reden is in de praktijk alleen de strafmaat voor bestraffing in vredestijd van toepassing. Straffen tot twee jaar worden over het algemeen uitgediend in een disciplinair bataljon. Langere straffen worden in een gevangenis uitgezeten. Na de bestraffing dient men alsnog zijn dienstplicht te voltooien of terug te keren in de militaire eenheid. 150 Alternatieve dienstplicht Op 1 juli 2004 is de wet op de alternatieve dienstplicht in werking getreden. 151 Deze wet maakt het voor dienstplichtigen met gewetensbezwaren mogelijk de dienstplicht te vervullen in ongewapende functies binnen het leger (bijvoorbeeld bij de administratie of kledingbeheer). Betrokkenen moeten hierbij wel een uniform dragen. De dienstperiode bedraagt 36 maanden. Vervulling van de dienstplicht buiten het leger is ook mogelijk. Hierbij wordt de gewetensbezwaarde dienstplichtige ingezet bij door het ministerie van Defensie aangewezen instellingen, zoals klinieken en weeshuizen in de provincies Syunik, Gegharkunik Armenia: Refusing to bear arms, Zie geraadpleegd op 19 juli Quaker Council for European Affairs, The Right to Conscientious Objection in Europe, Armenia, De Wet op de alternatieve dienstplicht geeft niet helder aan op welke gronden met succes een beroep kan worden gedaan als het gaat om gewetensbezwaren. In artikel 3 worden uitsluitend religieuze motieven genoemd, terwijl Armeense delegatie bij de RvE behalve religieuze motieven ook ander overtuigingen impliceert. 59

60 en Tavush. Hij hoeft hierbij geen legeruniform te dragen. De periode van deze dienstvervulling bedraagt 42 maanden. 152 De wet bepaalt in artikel 4 dat een rekest voor alternatieve dienstplicht van een gewetensbezwaarde dienstplichtige vóór 1 maart danwel vóór 1 september voorafgaand aan de volgende dienstplichtoproep moet zijn ingediend bij het regionale dienstplichtkantoor. Indien het verzoekschrift wordt afgewezen deze moet binnen tien dagen aan de aanvrager bekend worden gemaakt kan de gewetensbezwaarde in beroep gaan bij het centrale militaire dienstplichtkantoor, dat deel uitmaakt van het Armeense ministerie van Defensie. Actieve dienstplichtigen en reservisten kunnen volgens de wet geen verzoekschrift voor alternatieve dienstplicht indienen. 153 Bij de najaarsoproep in 2004 hebben ongeveer 20 dienstplichtigen met gewetensbezwaren, allen Jehova s, gebruik gemaakt van de optie voor dienstvervulling buiten het leger. De Jehova s maken thans bezwaar tegen deze wijze van dienstvervulling, want het is gebleken dat zij onder de controle van het ministerie van Defensie blijven. Bij ziekte worden zij overgebracht naar een militair hospitaal. Voorts moeten zij een uniform dragen (geen legeruniform). Tot slot vinden zij de lengte van de diensttijd onacceptabel. Bij de voorjaarsoproep in 2005 zouden de Jehova s uit protest geen beroep hebben gedaan op de wet Alternatieve Dienstplicht en dienstplicht hebben geweigerd. Er zijn geen gevallen bekend waarbij aanvragers om andere dan religieuze gewetensbezwaren zich aanmeldden voor alternatieve dienstplicht. Dienstplichtontduiking Dienstplichtontduiking komt nog steeds op grote schaal voor. De meeste dienstweigeraars proberen de dienst te ontlopen vanwege familieomstandigheden of het in paragraaf gemelde geweld in het leger. De meeste dienstplichtigen gaan meestal na enige aanmaning alsnog uit zichzelf in dienst. Wordt door de dienstplichtige aan de aanmaning geen gehoor gegeven, dan kan betrokkene door de politie worden gearresteerd. Hoewel de Armeense wetgeving hiervoor geen basis biedt is het voorgekomen dat het militaircommissariaat huiszoeking verricht bij dienstplichtigen die een schriftelijke oproep voor militaire dienstplicht naast zich neer hebben gelegd Armenia: Refusing to bear arms, Armenia: Refusing to bear arms, Quaker Council for European Affairs, The Right to Conscientious Objection in Europe, A review of the current situation in Armenia,

61 Personen die trachten de militaire dienst of herhalingsoefeningen te ontduiken, kunnen een administratieve straf opgelegd krijgen. Deze bedraagt een boete van 300 tot 500 maal het minimumloon. Men kan ook bestraft worden met een gevangenisstraf tot maximaal twee jaar (artikel 327 WvSr). Indien men de militaire dienstplicht tracht te ontduiken door bedrog, zelfverminking, vervalste documenten of geveinsde ziekte, kan men worden bestraft met inhechtenisneming van een tot vijf jaar. In oorlogstijd of tijdens gevechtshandelingen geldt een vrijheidsstraf van vijf tot tien jaar (artikel 363 WvSr). Gedetineerde gewetensbezwaarden Het aantal gedetineerde dienstweigeraars is niet met zekerheid vast te stellen. Volgens een bron zouden aan het einde van 2004 tien leden van de Jehova s getuigen in de gevangenis verblijven, omdat zij weigerden aan de militaire dienstplicht te voldoen en de Wet op de alternatieve dienstplicht nog niet van kracht was. Drie andere leden van deze religieuze groep bevonden zich wegens dienstplichtontduiking in voorarrest en van 17 anderen werd hun detentie omgezet in huisarrest nadat zij eenderde van hun gevangenisstraf hadden uitgezeten. 155 Geweld in het leger In het Armeense leger is nog steeds sprake van grove ontgroeningsmethoden, pesterijen en gewelddadige omgangsvormen. De ontgroeningpraktijken gaan veelal gepaard met geweld, vaak onder het mom van disciplinehandhaving. Ook in 2004 ontvingen mensenrechten NGO s klachten van soldaten over voortdurende ontgroening. In 2003 zouden naar schatting van een lokale NGO 30 gevallen van gewelddadige ontgroening zijn gemeld. Homoseksuelen en Jeziden gaven aan dat zij eerder dan anderen slachtoffer waren van ontgroening en pesterijen. Van hoger hand werden geen maatregelen genomen tegen deze praktijk Homoseksuelen Sinds 2003 zijn in het Wetboek van Strafrecht bepalingen opgenomen die iedere vorm van discriminatie tegen personen met een andere seksuele geaardheid verbieden. Ondanks de wetswijziging heerst er nog steeds een algehele negatieve opvatting in Armenië tegenover homoseksuelen. Homoseksualiteit is een taboe en U.S. Department of State, Country reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004, Armenia. 28 februari

62 wordt zoveel mogelijk doodgezwegen. Homoseksuelen verbergen in het openbare leven hun geaardheid. Voor zover bekend is er geen vereniging van homoseksuelen. Volgens meerdere mensenrechtenorganisaties in Jerevan worden homoseksuelen in de Armeense samenleving niet ernstig gediscrimineerd. Zij worden fysiek niet lastig gevallen op straat. Het zogenaamde gay-bashing komt niet voor. Wel moeten betrokkenen zich op straat en/of op het werk opmerkingen over hun geaardheid laten welgevallen. Homoseksuelen kunnen elkaar in het openbaar vrij ontmoeten. In Jerevan zijn enkele openbare gelegenheden die bekend staan als ontmoetingsplaats. Er zijn geen incidenten bekend waarbij homoseksuelen in deze gelegenheden problemen hebben ondervonden. Homoseksuelen kunnen in een kwetsbare positie komen indien zij in aanraking komen met de politie. De politie zal niet aarzelen de situatie financieel uit te buiten door te dreigen met het bekend maken van de naam en de geaardheid van de persoon. In het algemeen wenden homoseksuelen zich voor hulp of bescherming dan ook niet tot de politie. In de gevangenissen en in het leger lopen homoseksuelen meer risico slachtoffer te worden van mentaal en fysiek geweld. In gevangenissen komt het voor dat zij in een aparte cel verblijven. Deze maatregel is niet een uiting van discriminatie, doch dient de veiligheid van betrokkene. 157 Over transseksualiteit in Armenië is bij de geraadpleegde bronnen niets bekend. Ook over dit verschijnsel heerst in Armenië een taboe. Transseksuelen zullen hun geaardheid verbergen. Gezien de bijzonderheid ervan lopen zij risico spoedig als transseksueel in de samenleving bekend te worden. Mocht een transseksueel zich tot de politie wenden voor bescherming, dan loopt betrokkene eveneens risico te worden gechanteerd. Het is onbekend of transseksuelen zich kunnen laten behandelen in Armenië Vrouwen Vrouwen genieten volgens de Grondwet dezelfde rechten als mannen, inclusief het recht om te werken. Vrouwen hebben uitgebreide mogelijkheden om zich te ontwikkelen en betaalde banen te aanvaarden. Echter, in Armenië heerst nog een patriarchaal systeem, waarbij de man traditioneel de kostwinner is en de vrouw voor het huis en de kinderen zorgt. Vanwege deze traditionele maatschappelijke normen vooral op het platteland is er sprake van maatschappelijke discriminatie. Vrouwen zijn zwaar ondervertegenwoordigd in hogere kaderfuncties en ondanks dat ze evenveel betaald krijgen als mannen voor hetzelfde soort werk, hebben vrouwen op de arbeidsmarkt niet dezelfde kansen als 157 DITORD, december 2004, nr.25, p

63 mannen. Van de werklozen is bijna 68 procent vrouw, vooral vrouwen boven de veertig behoren tot deze probleemgroep. Over het algemeen vervullen vrouwen de minder gekwalificeerde banen. 158 Hoewel geen recente informatie beschikbaar is, is huiselijk geweld tegen vrouwen nog steeds een probleem in Armenië. Wetgeving die huiselijk geweld strafbaar stelt is nog niet voor handen. Uit een onderzoek, uitgevoerd door de lokale NGO Women s Rights Center in 2001, bleek 45 procent van de respondenten last te hebben van psychologisch geweld, en 25 procent noemde zichzelf slachtoffer van fysiek geweld. Vrouwen die door hun echtgenoot mishandeld worden, doen nauwelijks aangifte uit vrees voor meer mishandeling en uit schaamte voor het naar buiten brengen van familieproblemen. Men vindt dat je dit soort problemen binnenshuis moet oplossen. De politie, als beschermende hulpverlener, kampt ook in dit verband met een slecht imago. Vrouwen geloven niet in een serieuze behandeling van hun aangifte van mishandeling. Zij verwachten dat de politie hen zal uitlachen of beschuldigen dat ze er zelf om hebben gevraagd. In het gunstigste geval zou de politie adviseren het probleem binnen de familie op te lossen. Er zijn geen gevallen bekend van vrouwen die in een dergelijke situatie door agenten zijn aangerand. Wel kunnen vrouwen slachtoffer zijn/worden van verbaal geweld van de zijde van de politie. Een aantal NGO s in Jerevan en de Gyumri-regio voorzien in opvang en hulp voor vrouwen die huiselijk geweld willen ontvluchten, maar het komt nog zelden voor dat vrouwen hierop een beroep doen. 159 Volgens een NGO hebben deze shelterprojecten geen succes omdat er na de opvang geen follow-up bestaat bij terugkeer naar het gezin. De vrouw valt terug in de oude situatie en zij is in feite slechter af. In het gezin, maar ook binnen het grotere familieverband, wordt zij geminacht en buitengesloten omdat zij zich voor haar problemen tot buitenstaanders heeft gewend. Verkrachting (ook als dit binnen het huwelijk plaatsvindt) is bij de wet verboden (artikel 138 Wetboek van Strafrecht). Daders kunnen hiervoor tot maximaal 15 jaar gevangenisstraf veroordeeld worden. Eind 2004 waren 52 gevallen van verkrachting bij de autoriteiten aangegeven en waren 51 verdachten veroordeeld U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari U.S. Department of State, Country reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari U.S. Department of State, Country reports on Human Rights Practices 2004: Armenia, 28 februari

64 Daarnaast komt het voor dat vrouwen, bijvoorbeeld op het werk (seksuele intimidatie), lastig gevallen worden. Hier wordt niet tegen opgetreden. In theorie heeft een vrouw de mogelijkheid om bescherming in te roepen van de autoriteiten, dan wel een klacht in te dienen bij een beroepsinstantie. In de praktijk komt dit echter niet voor. Vrouwen doen in dergelijke gevallen geen aangifte uit vrees belachelijk te worden gemaakt of hun baan te verliezen. Er zijn geen incidenten bekend waarbij vrouwen met hun klacht naar de rechter zijn gestapt. Armenië is zowel een land van herkomst als van doorvoer als het gaat om vrouwenhandel. Met name jonge vrouwen en meisjes van sociaal kwetsbare groepen worden slachtoffer van vrouwenhandel. Hoewel in het nieuwe Wetboek van Strafrecht (artikel 132) mensenhandel strafbaar is gesteld, werd in 2004 slechts één verdachte op basis van dit artikel veroordeeld. In de praktijk werden de slachtoffers van vrouwenhandel door de politie doorgestuurd naar NGO s, omdat in Armenië geen organisatie binnen de overheid bestaat die zich over hen ontfermt. 161 Hoewel de overheid samen met NGO s probeert bekendheid te geven aan vrouwenhandel en de gevolgen ervan, wordt door de regering naar buiten toe ontkend dat het fenomeen vrouwenhandel in Armenië voorkomt Minderjarigen Wettelijke bepalingen Armeense staatsburgers zijn meerderjarig, wanneer zij hun achttiende levensjaar bereikt hebben. Jongeren die achttien jaar zijn geworden, hebben het recht om te stemmen. Vanaf hun zestiende moeten jongeren zelfstandig een paspoort aanvragen. Aan jongeren onder zestien jaar kan een paspoort verstrekt worden, maar alleen met toestemming van de ouders (zie tevens paragraaf 2.5). De beschreven bepalingen maken onderdeel uit van de Sovjetregeling en zijn in Armenië en andere GOS-staten ongewijzigd in de nationale wetgeving overgenomen. Opvang en voogdij De zorgwekkende sociaal-economische situatie in Armenië heeft ertoe geleid dat veel families, maar vooral ook veel mannen en vaders, het land verlaten hebben Armenian Human Rights Defender (Ombudsman), Annual Report 2004, p. 69. U.S. Department of State, Office of the Undersecretary for Global Affairs, Trafficking in Persons Report, juni De VN schat dat ongeveer Armeense vrouwen in de prostitutie werkzaam zijn in de VAE en Turkije. De meesten van hen zijn slachtoffer van mensenhandel. 64

65 Zij hebben in het buitenland werk gevonden, waarmee de achterblijvende partner en/of kinderen kunnen worden onderhouden. Overigens zijn de familiebanden en - tradities nog relatief sterk, zodat de meeste kinderen van wie de vader en/of de moeder om economische redenen het land verlaten heeft, zoveel mogelijk binnen de familie zullen worden opgevangen. Voor opvang van alleenstaande kinderen bestaan weliswaar voorzieningen, doch de kwaliteit is doorgaans vanwege gebrek aan financiën matig te noemen. De opvang van alleenstaande minderjarigen valt onder het departement voor Families, Vrouwenzaken en Kinderen van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Volgens UNICEF in Jerevan zijn er thans acht kindertehuizen in Armenië die onder de overheid vallen, waarvan twee voor verstandelijk gehandicapten. Deze kindertehuizen bieden onderdak aan circa 900 kinderen. De kindertehuizen vangen ook kinderen op die nog wel beide ouders hebben, maar die hen niet kunnen of willen onderhouden. Daarnaast zijn er vier weeshuizen die door NGO s worden geleid, met in totaal ongeveer 100 kinderen. De gebouwen en faciliteiten van de kindertehuizen zijn sinds 2002 sterk verbeterd. De kinderen gaan overdag naar normale scholen. De meeste kindertehuizen vangen kinderen op tot hun achttiende. Daarna moeten ze op eigen benen staan. Vanwege gebrek aan vervolgvoorzieningen lukt dit vaak maar matig. Het ministerie probeert overigens wel dit proces te begeleiden. Momenteel zijn er 53 internaten in Armenië. Dit zijn speciale scholen waar kinderen naast voeding en verblijf ook onderwijs krijgen. Op deze internaten zitten voornamelijk kinderen waarvan (een van) beide ouders nog leven. Behalve kinderen met sociale achterstand zijn er kinderen met leerproblemen en handicaps op het gebied van horen, zien en spreken. Ook zijn er kinderen te vinden met gedragsproblemen. Thans zijn kinderen in deze internaten opgenomen. Van dit aantal ontvangt slechts volledig pension. De voeding en leefomstandigheden van de kinderen in de internaten zijn van matige kwaliteit. De meeste kinderen gaan in de weekeinden en in de vakanties naar huis. Ondanks deze opvang blijven deze kinderen kwetsbaar omdat zij na afloop van deze internaatperiode problemen ondervinden bij het zich handhaven in de samenleving. 163 In 2004 heeft de Armeense regering een nationaal actieplan opgesteld voor de bescherming van de rechten van het kind. Dit actieplan moet onder andere leiden tot een pakket eisen waaraan de kinderverzorging in internaten minimaal moet voldoen. 163 Strenghtening the child protection system in Aremenia, januari

66 De Armeense regering werkt samen met de in het land aanwezige internationale organisaties, waarmee projecten worden gestart die zich richten op hulp aan vrouwen en kinderen. UNICEF financiert verschillende projecten die zijn gericht op gezondheid, onderwijs en bescherming. Het aantal kinderen dat in Armenië op straat werkt en leeft wordt geschat op 200. Het merendeel van hen is in internaten geplaatst, maar buiten schooluren op straat te vinden. De kinderpolitie houdt deze kinderen in de gaten, en brengt hen zonodig terug naar genoemde internaten. 66

67 5 Migratie 5.1 Migratiestromen en oorzaken Volgens het IOM was de moeilijke sociaal-economische situatie in Armenië, voortkomend uit de noch oorlog noch vrede -status sinds het Nagorny Karabachconflict, er voornamelijk de oorzaak van dat Armeniërs massaal emigreerden om in het buitenland te gaan werken of zich er te herenigen met familie. In de afgelopen tien jaar zouden zo'n tot mensen bijna een kwart van de totale bevolking uit Armenië zijn vertrokken: vertrokken naar Rusland, naar Oekraïne, naar Wit-Rusland, naar de VS en naar West-Europa. Een op de drie huishoudens in Armenië heeft een of meer familieleden die in het buitenland werkt, voornamelijk in Rusland. Enkele duizenden Armeniërs vroegen asiel aan in West-Europa, voornamelijk in België, Duitsland en Nederland. De meeste asielaanvragen werden afgewezen en veel Armeniërs keerden vrijwillig terug of werden teruggestuurd. 164 Als gevolg van het steeds strikter wordende immigratiebeleid en strengere grensbewaking in West-Europese landen, reist een toenemend aantal migranten op illegale wijze Europa binnen. Een recent onderzoek van de IOM heeft aangetoond dat grote aantallen migranten worden gesmokkeld naar Duitsland, Griekenland, België, Nederland en Zwitserland vanuit en door Armenië. Zolang de sociaaleconomische situatie in Armenië niet verbetert, zal migratie blijven bestaan, in welke vorm ook. Volgens de IOM zou illegale migratie voor een groot deel voorkomen kunnen worden door de integratie van ontheemden en de reintegratie van teruggekeerde asielzoekers duurzaam te verbeteren. 165 De Armeense diaspora is inmiddels uitgegroeid tot een totaal van 8 miljoen mensen, twee en een half keer zo groot als de Armeense bevolking die nog in Armenië woont. Grofweg kan worden gesteld dat de helft van dit aantal in de EECA-landen 166 en de Baltische staten woont, terwijl de rest in de VS woont (1,2 miljoen), Frankrijk (half miljoen), het Midden-Oosten, Turkije en Iran ( in deze drie laatstgenoemden), Argentinië ( ) en Polen ( ) International Organisation for Migration, Migration Trends in Eastern Europe and Central Asia, Review, Genève, International Organisation for Migration, Migration Initiatives Appeal 2005, december Met de EECA-landen wordt hier bedoeld de Oost-Europese en Centraal-Aziatische landen. 67

68 5.2 Opvang van vluchtelingen en binnenlands ontheemden Momenteel verblijven circa vluchtelingen, vrijwel allen etnisch Armeens, in Armenië. In 1997 was dit aantal naar schatting Ruim etnische Armeniërs hebben sindsdien van het naturalisatieprogramma van de regering gebruik gemaakt en de Armeense nationaliteit verkregen. 167 Het grootste deel van de vluchtelingen vluchtte tussen 1988 en 1992 vanuit Azerbeidzjan naar Armenië. Het betreft hier vluchtelingen die met name afkomstig zijn uit Bakoe, de zogenaamde Bakintsi. Zij hebben altijd in de stad gewoond, hebben in het algemeen een hogere opleiding genoten en waren vaak werkzaam in (hoog)technische functies in de olie-industrie. Bakintsi spreken voornamelijk Russisch en kijken negatief aan tegen hun huisvesting op het platteland in Armenië, waar zij geen profijt hebben van hun opleiding. 168 Deze ontevredenheid wekt soms irritatie op bij de (in Armenië geboren) Armeense staatsburgers. Het grootste sociale probleem bij de opvang van deze etnische Armeniërs is het verschil in cultuur. Noch zijdens de bevolking, noch van overheidszijde is sprake van druk op de vluchtelingen om terug te keren. Aangezien terugkeer naar Azerbeidzjan voor etnische Armeniërs uit Azerbeidzjan uitgesloten wordt geacht, richt de hulpverlening zich voor een belangrijk deel op permanente huisvesting voor deze groep. In 2005 is de Armeense overheid (Directory for Migration and Refugees, DMR) met de hulp van UNHCR een huisvestingsprogramma voor etnische Armeense vluchtelingen gestart, het zogenaamde Housing Purchase Certificate Plan. Aan de hand van een vragenlijst kunnen de vluchtelingen door middel van het toekennen van punten hun huidige levensomstandigheden aangeven (gezinssamenstelling, stad, platteland, werk, etc.). Het puntentotaal geeft recht op een certificaat voor een woning van de overheid. Vanwege hun acute noodsituatie komen naar schatting vluchtelingen voor dit plan in aanmerking. Ook de Norwegian Refugee Council (NRC) bouwt woningen voor vluchtelingen die in directe nood verkeren. Deze vluchtelingen zijn thans nog ondergebracht in metalen hutten die destijds door de Armeense regering beschikbaar zijn gesteld. Afgelopen jaren realiseerde de NRC in Kotayk (nabij de westkant van het Savan meer) 710 woningen. In 2005 werden in Jerevan 150 woningen aan vluchtelingen UNHCR, Jerevan, 29 augustus Het beleid van de Armeense regering ten opzichte van vluchtelingen is met name gericht op integratie en naturalisatie. Sinds 1995 is het voor etnisch Armeense vluchtelingen uit Azerbeidzjan mogelijk om zich te naturaliseren middels een vereenvoudigde procedure. Hoewel tachtig procent van de vluchtelingen uit stedelijke gebieden afkomstig is, wordt slechts dertig procent in stedelijke gebieden gehuisvest. 68

69 overgedragen. In 2006 hoopt de NRC hier nog 160 aan toe te voegen. Voor dit doel worden ook oude en vervallen fabrieks- en/of kantoorpanden gerenoveerd. Ondanks de inspanningen van de Armeense autoriteiten, gericht op naturalisatie en integratie van vluchtelingen, lijken veel etnische Armeniërs uit Azerbeidzjan huiverig te zijn zich permanent in Armenië te vestigen. Dit kan ermee te maken hebben dat deze Armeniërs voornamelijk Russisch spreken en in mindere mate Armeens. Andere redenen voor terughoudendheid kunnen zijn de spanningen tussen lokale bevolking en vluchtelingen, en de slechte sociaal-economische situatie in Armenië, waaronder de hoge werkloosheid. Bovendien willen vele uit Azerbeidzjan gevluchte etnische Armeniërs hun vluchtelingenstatus niet verliezen. Deze status brengt immers voordelen met zich mee op het gebied van humanitaire en financiële ondersteuning. Tevens wil men zo voorkomen na naturalisatie opgeroepen te worden voor vervulling van de militaire dienstplicht in Armenië. Tot slot vreest men een eventuele hervestiging in een ander land mis te lopen. 5.3 Activiteiten van internationale organisaties VN-activiteiten Op 17 september 1992 werd een overeenkomst gesloten tussen Armenië en de Verenigde Naties (VN) om een kantoor van de VN in Armenië te vestigen. 169 Er zijn verschillende VN-organisaties actief in Armenië. Hieronder volgt een korte opsomming. 170 De United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) richt zich momenteel in Armenië, in samenwerking met de Armeense Bar Association, op het ontwikkelen van een nieuw nationaal asielaanvraagsysteem. De samenwerking van UNHCR en DMR met betrekking tot het huisvestingsproject voor vluchtelingen, loopt in 2005 af. 171 Het United Nations Development Programme (UNDP) richt zich in Armenië voornamelijk op technische en financiële assistentie voor ministeries en andere Bron: website van de Permanente Vertegenwoordiging van Armenië bij de VN. Zie OSCE Office in Yerevan, International Co-operation. Overview co-operation with international partners, Jerevan, 6 april Zie UNHCR, Jerevan, 29 augustus

70 instituten. In het kader van het tegengaan van mensenhandel is UNDP in maart 2004 een project gestart, dat niet alleen de gevaren van mensenhandel onder de aandacht van de Armeense bevolking moet brengen, maar ook gericht is op training van overheidsinstanties die assistentie moeten verlenen aan de slachtoffers van mensenhandel. 172 Dit project wordt financieel door Nederland en Noorwegen mogelijk gemaakt. 173 Het United Nations Children s Fund (UNICEF) richt zich in Armenië onder andere op het bevorderen van de rechten van het kind, onderwijs in mensenrechten, het voorkomen van kinderhandel en het voorkomen van de inzet van kinderen in gewapende conflicten Raad van Europa-activiteiten De Raad van Europa (RvE) houdt zich in Armenië vooral bezig met technische assistentie (wetgeving en training) en ziet toe op de naleving van de Armeense verplichtingen in het kader van het lidmaatschap van de Raad van Europa OVSE-activiteiten De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) opende op 22 juli 1999 een kantoor in Jerevan. Dit kantoor is actief betrokken bij het democratiseringsproces. De belangrijkste activiteiten zijn assistentie bij de hervorming van wetgeving (grondwet, verkiezingswet), het volgen van de toepassing door de overheid van klassieke mensenrechten en vrijheden en de bestrijding van corruptie. 175 Het kantoor werkt onafhankelijk van de zogenaamde Minsk Group. 176 De ondersteuning van de democratisering wordt vormgegeven door onder andere NGO s trainingen te geven en expertise aan hen over te brengen en door assistentie te verlenen bij de contacten tussen het maatschappelijk middenveld en de overheid. Daarnaast werkt de OVSE nauw samen met de Armeense overheid om de wetgeving te herzien en in overeenstemming te brengen met internationale Volledige naam van het project: Anti-Traficking Programme: Capacity Building Support and Victims Assistance, looptijd twee jaar. UNDP, Jerevan, 2 september UNICEF, Jerevan, 1 september Report of the Head of the OSCE Office in Jerevan, 28 juli Minsk Group is onderdeel van de OVSE en houdt zich bezig met een vreedzame oplossing voor het conflict in Nagorny Karabach. 70

71 standaarden, een toezegging die Armenië heeft gedaan bij de toetreding tot de Raad van Europa. 177 De OVSE is nauw betrokken geweest bij de presidents- en parlementsverkiezingen in Naast het waarnemen van de verkiezingen, heeft zij ook meegeholpen aan een herziening van de Kieswet en de totstandkoming van de Central Election Committee (CEC). Dit laatste gebeurde in samenwerking met het OVSE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) UNHCR-activiteiten UNHCR heeft in april 2003 de Position Paper on mixed Azeri-Armenian couples over Armenië uitgebracht, waarin wordt aangegeven in hoeverre het mogelijk is voor etnische Armeense vluchtelingen die nooit in Armenië hebben gewoond om zich te vestigen in Armenië (zie tevens paragraaf 4.4.4). 179 Tevens heeft UNCHR in september 2003 een Background Paper uitgegeven, waarin onder andere een overzicht wordt gegeven van groeperingen die - afhankelijk van de individuele omstandigheden - beschouwd zouden kunnen worden als risicogroepen, te weten etnische en religieuze minderheden, homoseksuelen en dienstplichtontduikers. 180 Het lokale UNHCR-kantoor in Jerevan maakt zich zorgen over de opvang in Armenië van asielzoekers uit staten die niet behoren tot de voormalige Sovjet- Unie. Van staatswege worden deze personen niet of nauwelijks opgevangen, terwijl ook UNHCR daar in lang niet alle gevallen voor kan zorgen. UNHCR stelt geen gevallen te kennen van schendingen van het refoulementverbod door Armenië, maar vindt dat de rechten van asielzoekers wel beter moeten worden nageleefd. Daarom heeft het UNHCR-kantoor in Jerevan zich ten doel gesteld de Armeense overheid te assisteren bij het verbeteren van de nationale asielsysteem, zodat dit in lijn wordt gebracht met de internationale standaard. Dit uit zich onder andere in het verschaffen van juridisch advies om het bestaande asielsysteem te verbeteren, zodat uiteindelijk een eerlijke en effectieve asielprocedure kan worden OSCE, Democratization (Jerevan, 6 april 2004). Zie OSCE, Political Affairs (Jerevan, 6 april 2004). Zie UNHCR, UNHCR Position on mixed Azeri-Armenian couples from Azerbaijan and the specific issue of their admission and asylum in Armenia, april Volgens UNHCR Jerevan is de inhoud van dit document nog actueel. 29 augustus UNHCR, International Protection Considerations Regarding Armenian Asylum-Seekers and Refugees, 16 september Volgens UNHCR Jerevan is de inhoud van dit document nog actueel. 29augustus

72 toegepast. UNHCR werkt in dit verband samen met de Armeense Bar Association (zie ook paragraaf 5.3.1) ICRC-activiteiten 182 Het Internationale Comité voor het Rode Kruis (ICRC) is sinds 1992 werkzaam in Armenië en richt zich voornamelijk op het Nagorny Karabach conflict, waarbij de nadruk ligt op het opsporen van vermiste personen en de uitwisseling van krijgsgevangenen. Daarnaast houdt het ICRC zich bezig met het monitoren van de situatie in de Armeense gevangenissen. Een van de prioriteiten hierbij is het bestrijden van tuberculose in gevangenissen 183, en het opbouwen van lokale gezondheidscentra en revalidatiecentra IOM-activiteiten 184 De Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) heeft sinds 1993 een kantoor in Jerevan en richt zich voornamelijk op (il)legale migratie via Armenië. De IOM assisteert de Armeense overheid bij het verbeteren van de kwaliteit van de grensbewaking. De IOM wil tevens de zelfstandigheid en integratie verbeteren voor mensen die terugkeren naar Armenië, slachtoffers van mensenhandel, vluchtelingen en IDP s. Zo assisteert IOM circa 500 teruggekeerde migranten bij hun reïntegratie. Deze migranten kunnen microkredieten krijgen om een nieuw leven op te bouwen, en zij kunnen ondersteuning en training krijgen bij het opzetten van een eigen bedrijfje of winkel. 5.4 Beleid andere Europese landen Hieronder wordt het toelatings- en terugkeerbeleid ten aanzien van Armeense asielzoekers van een aantal Europese landen beschreven. De gegevens over het UNHCR, Global Appeal 2004, 1 december 2003, p Bevestigd door UNHCR Jerevan,29 augustus ICRC, Jerevan, 29 augustus Sinds 2002 zijn 146 gedetineerden die aan tuberculose leden met succes behandeld. In 2005 zijn 40 gedetineerden onder behandeling, ICRC, Jerevan, 29 augustus IOM, Jerevan, Factsheet IOM June 2005, 1 september

73 toelatings- en terugkeerbeleid zijn beperkt tot die van België, Denemarken, het verenigd Koninkrijk en Zwitserland. 185 België Er is in België geen bijzonder beleid ten aanzien van asielaanvragen van Armeniërs. Indien het asielrelaas als geloofwaardig wordt beoordeeld, kan dit leiden tot erkenning als vluchteling. Alle afgewezen en uitgeprocedeerde asielzoekers worden in beginsel verwijderd naar het land van herkomst. Denemarken Er bestaat geen specifiek beleid ten aanzien van Armeense asielaanvragers. Alle afgewezen, uitgeprocedeerde asielzoekers worden in beginsel verwijderd naar het land van herkomst. Verenigd Koninkrijk Voor Armeense asielaanvragers bestaat geen bijzonder beleid. Elk verzoek om asiel wordt op zichzelf beoordeeld. De beslissingen zijn meestal negatief. Afgewezen en uitgeprocedeerde asielzoekers worden in beginsel verwijderd naar het land van herkomst. Terugkeer naar Armenië wordt veilig geacht. Zwitserland Er bestaat geen bijzonder beleid voor Armeense asielaanvragers. Elke aanvraag wordt op zichzelf beoordeeld. Afgewezen en uitgeprocedeerde asielzoekers worden in beginsel verwijderd naar het land van herkomst. Terugkeer naar Armenië wordt veilig geacht. 185 De gegevens over het toelatings- en terugkeerbeleid van België dateren van 30 september 2005, van Denemarken van 26 augustus 2005, van het VK van 16 augustus 2005 en van Zwitserland van 16 augustus

74 6 Samenvatting Sinds maart 2003 staan de politieke verhoudingen in Armenië op scherp. De boycot van de parlementszittingen die de oppositie instelde na de frauduleuze parlementsverkiezingen van mei 2003, duurt nog steeds voort. In mei 2005 keurde het parlement een herziene kieswet goed, die met de hulp van de OVSE en de Raad van Europa tot stand was gekomen. De concept grondwet, waarin belangrijke wijzigingen van de oppositie zijn opgenomen, werd op 29 augustus 2005 in het parlement aangenomen. De conceptgrondwet is op 27 november 2005 middels een referendum aan het Armeense volk voorgelegd. Volgens officiële bekendmaking bedroeg de opkomst van de stemgerechtigden 64 procent, en hiervan stemde 94 procent vóór de nieuwe grondwet. De sociaal-economische situatie is, ondanks sterke economische groei, nog steeds slecht en het nog niet opgeloste conflict rond Nagorny Karabach en de Azerbeidzjaanse en Turkse blokkade belemmeren verder economisch herstel. De werkloosheid, met name op het platteland, blijft hoog. Armenië is aangewezen op internationale hulp. Ondanks diverse ontmoetingen op ministerieel en presidentieel niveau tussen Armenië en Azerbeidzjan werd in de afgelopen verslagperiode geen vooruitgang geboekt met de oplossing van het Nagorny Karabach conflict. De mensenrechtensituatie in Nagorny Karabach is vergelijkbaar met de situatie in Armenië. In de afgelopen jaren heeft Armenië een groot aantal wetten herzien en aangenomen. Een daarvan was het instellen van het instituut van de Ombudsman. In maart 2004 is de eerste Ombudspersoon, Larisa Alaverdian, aangesteld door de president. In haar eerste jaarrapport oefende zij kritiek uit op het bestuur en de rechterlijke macht. Er zijn diverse mensenrechtenorganisaties actief in Armenië die openlijk activiteiten kunnen ontplooien, ook indien dit kritiek impliceert op mensenrechtenschendingen door de overheid. Er is echter in Armenië niet een zodanige openheid en vrijheid dat gesproken kan worden van een levendig publiek debat over de belangrijke mensenrechtenkwesties. Persvrijheid wordt in de Grondwet gegarandeerd, maar door financiële afhankelijkheid en vrees voor vergelding is de redactionele onafhankelijkheid niet altijd verzekerd. Veel journalisten leggen zichzelf een vorm van zelfcensuur op. Volgens journalisten is vrije nieuwsgaring door de nieuwe perswet van 2004 beteugeld. 74

75 De geregistreerde geloofsgemeenschappen ondervinden doorgaans weinig problemen. Jehova s getuigen, die in oktober 2004 een officiële registratie als religieuze organisatie kregen, kunnen eerder het slachtoffer van pesterijen en intimidatie dan andere religieuze minderheden, voornamelijk vanwege hun standpunt over dienstplicht en hun missionaire activiteiten. Alhoewel er in de afgelopen jaren vele justitiële hervormingen zijn doorgevoerd, voldoen de rechtsgang en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht nog steeds niet aan de internationale normen. Verdachten worden vaak langer in voorarrest vastgehouden dan de wettelijke maximale termijn van 72 uur. Mishandeling door politie- en veiligheidsfunctionarissen tijdens voorarrest komt nog steeds voor. In 2003 heeft Armenië het nieuwe Wetboek van Strafrecht aangenomen en het Protocol 6 van de EVRM geratificeerd, waarmee de doodstraf is komen te vervallen. Circa 97 procent van de bevolking in Armenië is van etnische Armeense afkomst. In Armenië zijn een tiental nationale minderheidsgroepen erkend. Etnische Azeri horen hier niet bij. De in Armenië levende etnische minderheden ondervinden doorgaans geen aan etnische afkomst gerelateerde problemen. Etnische Azeri komen nauwelijks meer voor in Armenië. Momenteel wonen nog enkele honderden etnische Azeri in Armenië. Dit zijn voornamelijk vrouwen en kinderen van gemengd gehuwden. Zij laten hun afkomst zo weinig mogelijk blijken, en zij zijn doorgaans sociaal geïntegreerd. Er zijn geen berichten bekend over discriminatie of geweld door de overheid of burgers tegen deze in Armenië levende etnische (half)azeri. In het Armeense leger is nog steeds sprake van grove ontgroeningmethoden, pesterijen en gewelddadige omgangsvormen. Dienstplichtontduiking komt nog steeds op grote schaal voor. Dienstplichtontduikers en deserteurs hangt een strafrechtelijke vervolging boven het hoofd. Jehova s getuigen weigeren in dienst te gaan vanwege religieuze redenen. Eind 2004 zaten 10 mannen, voornamelijk Jehova s getuigen, in de gevangenis wegens dienstweigering op grond van gewetensbezwaren. De Wet op de alternatieve dienstplicht van december 2003 bepaalt dat de alternatieve dienstplicht op twee manieren kan worden vervuld: binnen het leger (wel uniform, geen wapens, 36 maanden) of buiten het leger (geen uniform, geen wapens, 42 maanden). Jehova s getuigen blijven bezwaar maken tegen beide mogelijkheden van alternatieve dienstvervulling. Sinds 2003 verbiedt het Wetboek van Strafrecht iedere vorm van discriminatie tegen personen met een andere seksuele geaardheid. Vanwege de negatieve opvatting in de Armeense samenleving verbergen homoseksuelen hun geaardheid in het openbare leven. 75

76 Vrouwen in Armenië hebben door de traditionele maatschappelijke normen op sociaal en economisch terrein een achterstandspositie. Huiselijk geweld en het lastig vallen van vrouwen door derden komt voor. Voor de opvang van alleenstaande kinderen bestaan weliswaar voorzieningen, maar de kwaliteit is doorgaans vanwege gebrek aan financiën matig te noemen. Veel kinderen van wie de ouders niet meer in staat zijn voor hen te zorgen, worden opgevangen door (verre) familieleden. Sinds de onafhankelijkheid in 1991 zijn veel Armeniërs geëmigreerd op zoek naar betere werkmogelijkheden of in het kader van gezinshereniging. De Armeense diaspora is inmiddels uitgegroeid tot een totaal van 8 miljoen mensen, van wie de meeste in de Oosteuropese landen, de VS, Frankrijk en het Midden-Oosten wonen. Momenteel bevinden zich nog zo n vluchtelingen, vrijwel allen etnisch Armeens, in Armenië. De Armeense overheid stimuleert naturalisatie en integratie. In augustus 2005 waren ruim vluchtelingen genaturaliseerd. Ondanks de inspanningen van de Armeense overheid verloopt het integratieproces van etnische Armeense vluchtelingen nog steeds moeizaam. Een aantal internationale organisaties is in Armenië aanwezig om onder andere hulp en bescherming te bieden aan vluchtelingen, en de Armeense autoriteiten te steunen bij het verder opbouwen van een democratische rechtsstaat. De autoriteiten van enkele andere West-Europese landen hanteren geen specifiek beleid ten aanzien van asielzoekers uit Armenië. Uitgeprocedeerde en afgewezen asielzoekers dienen deze landen in principe vrijwillig te verlaten en kunnen anders worden verwijderd naar het land van herkomst. 76

77 Literatuurlijst Voor het ambtsbericht is gebruik gemaakt van de volgende openbare bronnen: Amnesty International, Report 2005, January to December 2004: Armenia (Londen, 2005) Armenia National Statistic Services, Results of the 2001 Census and Housing Conditions, (geraadpleegd op 21 juni 2005) Armenian Helsinki Association, Annual Report on Human Rights in Armenia 2003 (Jerevan, februari 2004) Armenian Helsinki Association, Human Rights Developments in Armenia (2004) Armenia s Human Rights Defender (Ombudsman), Activities of the Republic of Armenia s Human Rights defender, and on Violations of Human Rights and Fundamental Freedoms in Armenia during 2004 (2005) Armenië, Wet op de militaire plicht (16 september 1998) Council of Europe Treaty Office, Treaties signed and ratified or having been the subject of an accession (10 februari 2004). Danish Immigration Service, Report on roving attaché mission to Azerbaijan, Armenia and Russia (Kopenhagen, november 2000) Economist Intelligence Unit, Country Report: Armenia (Londen, februari, mei en augustus 2005) European Neighbourhood Policy, Commission Staff Working Paper, Country Report Armenia SEC (2005) 285 (3 maart 2005) Forum 18, Oslo Norway: Armenia, New wave of Jehova s Witness sentences (21 maart 2005) Freedom House, Freedom in the World, Armenia/Azerbaijan: Nagorno Karabach (2005) Freedom House, Nations in Transit, Armenia (2005) 77

78 Human Rights Watch, World Report 2005, Armenia (januari 2005) Helsinki Committee of Armenia, DITORD Observer (Oktober 2004) International Crisis Group (ICG), Armenia: Internal Instability Ahead (18 oktober 2004) International Crisis group (ICG), Nagorno-Karabach: Viewing the Conflict from the Ground, Europe report 166 (14 september 2005) INDIAC, Asylum Trends (juli 2005) International Committee for the Red Cross, ICRC Annual Report 2004 (Genève, juni 2005) International Committee for the Red Cross, States party to the Geneva Conventions and their Additional Protocols (10 februari 2004) International Helsinki Foundation for Human Rights, Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia and North America 2003: Armenia (Wenen, juni 2003) + Report to the 61 st Session of the U.N. Commission on Human Rights (2005) International Organisation for Migration, Migration Initiatives Appeal 2005 (december 2004) International Organisation for Migration Yerevan, factsheet June 2005 (1 september 2005) Institute for War and Peace Reporting IWPR, Caucasus Reporting Service, diverse berichten (februari juni 2005) Norwegian Helsinki Committee, Prison Conditions in Armenia (14 februari 2005) Office of the High Commissioner for Human Rights, Ratification of Human Rights Treaties (10 februari 2004). Zie voor een overzicht Open Society Institute Yerevan, Monitoring of Democratic Reforms in Armenia, interim report (maart 2005) 78

79 OVSE, The Court of appeals made a decision on the case of Tigran Naghdalian s murder (13 april 2004) OVSE, Report of the Fact-Finding Mission to the Occupied Territories of Azerbaijan surrounding Nagorno-Karabach (28 februari 2005) OVSE-kantoor Jerevan, Report to the Permanent Council of the OCSE (28 juli 2005) Parliament of Armenia, Members of the National Assembly of the Republic of Armenia, Third convocation (20 januari 2004) Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Constitutional reform process in Armenia, Resolution 1361 and 1374 (2004) and 1458 (2005) Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Constitutional reform process in Armenia, Report (21 juni 2005) Parliamentary Assembly of the Council of Europe, Honouring of obligations and commitments by Armenia (Straatsburg, januari 2004) Quaker Council for European Affairs, The Right to Conscientious Objection in Europe: A review of the Current Situation (2005) UNHCR, Global Appeal 2004 (1 december 2003) UNHCR, International Protection Considerations regarding Armenian Asylumseekers and refugees (Genève, september 2003) UNHCR, UNHCR Position on mixed Azeri-Armenian couples from Azerbaijan and the specific issue of their admission and asylum in Armenia (Genève, april 2003) UNICEF Armenia, Strenghtening the Child Protection System in Armenia (januari 2005) UNICEF Armenia and Ministry of Labour and Social Issues of RA, Situation Analysis of Children in State Orphanages of Armenia and their Families (januari 2005) UNIFEM, Stop Violence Against Women, Armenia (15 februari 2004) 79

80 U.S. Committee for Refugees, Worldwide Refugee Survey 2004 Country Report: Armenia (Washington, 2005) U.S. Department of State, Country Reports on Human Rights Practices 2004: Armenia (Washington, februari 2005) U.S. Department of State, International Religious Freedom Report 2004: Armenia (Washington, 15 september 2004) U.S. Department of State, Trafficking in Persons Report (juni 2005) World Trade Organisation, Country information, Republic of Armenia and the WTO (19 januari 2004) De volgende websites zijn geraadpleegd:

81

82 Bijlage(n) I Aanvragen van asielzoekers uit Armenië Asylum applications received from Armenia by European Participating States for the year 2001, 2002, 2003, 2004 and Participating State Austria Belgium (1) Denmark (2) Finland France (3) Germany (4) Ireland Italy Netherlands Norway Spain Sweden Switzerland (4) United Kingdom (5) Total (1) Accompanied minor dependants are not counted. (2) Denmark changed the way of counting asylum applications in 2001 to be in line with the other EU Member States. Data since 2001 includes persons who are returned to a safe third country and persons who are transferred or re-transferred to another EU Member State under the Dublin Convention. (3) Since 2003, minor dependents are counted. (4) Monthly data are not corrected in Germany, nor Switzerland. The differences between the monthly data and the final yearly data are adjusted by the column for annual corrections. (5) Monthly totals contain an estimate for dependants Bron: Voor het jaar 2005 zijn de gegevens opgenomen tot en met september. 82

83 II Lijst van gebruikte afkortingen BNP CAT CCPR Bruto Nationaal Product Verdrag tegen Marteling en Andere Wrede, Onmenselijke of Vernederende Behandeling en Straffen Internationale Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten CCPR-OP1 Optioneel Protocol bij het Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten CEC CEDAW CERD CESCR CRC EECA EIU EU FAO GOS IHF ICRC IDP Central Election Committee Verdrag inzake Uitsluiting van Alle Vormen van Discriminatie tegen Vrouwen Internationale Verdrag inzake Uitsluiting van Alle Vormen van Rassendiscriminatie Internationale Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten Verdrag inzake de Rechten van het Kind Eastern Europe and Central Asia Economist Intelligence Unit Europese Unie Food and Agriculture Organisation of the United Nations Gemenebest van Onafhankelijke Staten International Helsinki Foundation International Committee for the Red Cross Internally Displaced Persons/ binnenlands ontheemden 83

84 ILO IOM NAVO NGO NK OVIR OVSE PACE RF RvE UNDP UNIDO VN VS WFP WvSr International Labour Organisation International Organisation for Migration Noord-Atlantische Verdragsorganisatie Non-gouvernementele Organisatie Nagorny Karabach Afdeling Visa en Registratie van ministerie van Politie Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa Parliamentary Assembly of the Council of Europe Russische Federatie Raad van Europa United Nations Development Programme Industrial Development Organisation Verenigde Naties Verenigde Staten World Food Programme Wetboek van Strafrecht 84

85 III Topografische overzichtskaart van Armenië in de Kaukasus 85

86 IV Topografische kaart van Armenië 86

87 V Topografische kaart van Armenië en Azerbeidzjan met ligging van Nagorny Karabach 87