12 DE LIEFDE. 1. Afrodite en Eros

Transcriptie

1 12 DE LIEFDE 1. Afrodite en Eros Onder de Griekse goden waren er twee die bij uitstek met erotiek, hartstocht en seksualiteit te maken hadden: Afrodite en Eros. a. Afrodite In het oude Griekenland gold Afrodite niet alleen als godin van de vruchtbaarheid, liefde en seksualiteit, maar ook van de schoonheid. Haar verering is in het tweede millenium v.chr. vanuit het Oosten via Kypros/Cyprus, de Griekse eilanden en de Griekse havenplaatsen in de Griekse wereld verbreid. De beroemdste tempel die aan haar gewijd was stond op Cyprus en daarom noemden de Grieken haar ook wel Kypris: van Cyprus afkomstig. In de vijfde Homerische Hymne wordt zij bezongen als Gouden Afrodite, Kypris, die bij de goden zoete begeerte opwekt en zowel sterfelijke mensen in haar macht heeft als de door de lucht vliegende vogels en alle dieren die in de zee en op het land leven Afrodite op de zwaan, geschilderd op de binnenkant van een drinkschaal uit v.chr. Over haar geboorte bestaan twee tradities. Bij Homeros lezen we dat ze de dochter is van Zeus en Dione. Deze dichter gaf haar het karakter dat ze tot op de dag van vandaag nog heeft. In de andere traditie die we bij de dichter Hesiodos (8ste-7de eeuw v.chr) aantreffen, was zij de dochter van Ouranos, de Hemel. Gaia, de godin van de aarde, had haar zoon Kronos opgestookt om zijn vader Ouranos te ontmannen. Terwijl Gaia Ouranos verleidde, hakte Kronos de geslachtsdelen van zijn vader af, juist op het moment dat deze ejaculeerde. De geslachtsdelen en het zaad vielen in de zee bij het eiland Cyprus en de zee begon te schuimen. Hieruit verrees Afrodite; zij werd verzorgd door de drie Charitai of Gratiën, die haar schoonheid en charme gaven. In deze versie heeft zij dus geen moeder en als dochter van de hemel kreeg zij de bijnaam Ourania. In haar naam hoorden de Grieken de woorden afros (schuim) en duomai (opduiken) en ze verklaarden haar naam dus als de uit schuim geborene. De godin Afrodite is altijd met de zee verbonden gebleven. Veel van haar bijnamen zijn aan de zee ontleend en in havenplaatsen als Korinthe werd haar naam in de vele bordelen hooggehouden. Tempels voor haar werden vaak hoog op een kaap boven de zee gebouwd, zodat zij van daaruit toezicht kon houden op het lot van de zeelieden. Beelden van haar werden ter herinnering aan haar geboorte in zee gebaad in de verwachting dat daardoor de natuur haar maagdelijke vruchtbaarheid zou herwinnen. Aan Afrodite werd een belangrijke rol toegeschreven in de vele liefdesverwikkelingen van goden en mensen. Zo was zij bijvoorbeeld indirect de aanleiding voor de beroemde Trojaanse oorlog. De Trojaanse prins Paris had haar als mooiste godin verkozen boven Hera en Athene. Als dank hiervoor schonk zij hem de schoonste vrouw op aarde, Helena, de koningin van Sparta. Zelf is Afrodite slechts een enkele keer in het net van de liefde verstrikt geraakt. Door Zeus was zij uitgehuwelijkt aan de manke Hefaistos, de god van het vuur en de smeedkunst, maar haar eigen voorkeur ging uit naar de aantrekkelijke Ares, de god van de oorlog. De zon die alles ziet, had Hefaistos er van op de hoogte gesteld dat zijn bed werd onteerd. Hij bedacht een list: hij spande een onzichtbaar net boven zijn bed en vertrok zogenaamd naar Lemnos. Afrodite en Ares genoten nog niet van de liefde of het net viel over hen heen en de god stond naast het bed. Hij riep de andere goden en godinnen om naar dit overspel te komen kijken. De godinnen bleven, zo schrijft Homeros, uit gêne thuis, maar de goden wisten niet hoe snel ze de Olympos moesten verlaten om het betrapte stel, maar vooral de naakte Afrodite te aanschouwen. 236

2 De liefde tussen Afrodite en Ares is altijd tot de verbeelding van mensen blijven spreken. Zij werden vaak in één tempel vereerd als symbool voor de liefde die het oorlogsgeweld in toom houdt. De Romeinen gebruikten dit symbool voor de Pax Romana, de vrede die keizer Augustus de wereld had gebracht. De Romeinse dichter Lucretius beschreef in de 1ste eeuw v.chr. hoe Mars, overmand door de liefde, uitrust in de armen van Venus. Schilderijen uit de Renaissance laten zien hoe Venus of haar Cupido s met de wapenrusting van Mars spelen terwijl hij, verzadigd door de liefde, vredig ligt te slapen. Kennelijk is hier sprake van een universele maar utopische wens: de liefde overwint de oorlog. Een andere liefde van Afrodite met verstrekkende gevolgen gold een sterveling, de Trojaan Anchises. Van hem kreeg zij een zoon, Aineas/Aeneas. Deze Aeneas wist met een aantal getrouwen uit het brandende Troje weg te vluchten. Na vele omzwervingen kwam hij in Italië terecht, waar een van zijn nakomelingen Rome stichtte. Zo werd Aeneas de stamvader van de Romeinen. Maar het meest sprak Afrodite tot de verbeelding als godin van liefde, seksualiteit en schoonheid. Vele dichters, filosofen en beeldende kunstenaars vielen voor haar. Een dichter uit de 7de eeuw v.chr. verzuchtte uit de grond van zijn hart: Wat is het leven zonder de lieflijke Afrodite? Ik ben liever dood dan dat heimelijke liefde, hartstocht en het bed me niets meer zeggen Ares/Mars en Afrodite/Venus verrast door Hefaistos/Vulcanus. Schilderij van Joachim Wtewael uit Afrodite/Venus leert Eros/Amor de boog spannen. Een schilderij van Rudolph Suhrlandt (1810). Haar geboorte uit de zee en haar rituele bad zijn altijd geliefde thema s voor beeldende kunstenaars gebleven. Het beroemdste schilderij van haar geboorte was dat van Apelles, die in de tijd van Alexander de Grote leefde. Helaas kennen we dit schilderij alleen uit een beschrijving waaruit blijkt dat Afrodite in het water stond, bezig met het uitwringen van haar haar. In deze houding is ze talloze malen afgebeeld. Een andere beroemde variant is Afrodite gehurkt in een geopende schelp, een van haar klassieke attributen. Praxiteles was de schepper van het mooiste en beroemdste beeld van Afrodite. In 350 v.chr. werd het opgesteld in de ronde Afrodite-tempel op het schiereiland Knidos aan de westkust van Turkije. Dit beeld was een novum: het was het eerste cultusbeeld van Afrodite dat haar geheel ontkleed toonde: ze legt haar gewaad op een waterkruik die gereed staat voor haar bad. De Afrodite van Knidos vormde eeuwenlang een toeristische trekpleister. 237

3 121. DE LIEFDE b. Eros Een oude en jonge god Eros is de god van de hartstocht, erotiek en seksuele verlangens. Hij was net als de godin Afrodite oorspronkelijk een vruchtbaarheidsgod. In de mythologie bestaan er twee tradities over de god Eros. In de oudste traditie is hij net zo oud als de wereld zelf en veel ouder dan Afrodite. In de latere traditie wordt hij voorgesteld als de zoon van Afrodite en Zeus of Ares. De dichter Hesiodos geeft een versie van de geboorte van Eros die bij de oudste traditie aansluit. Uit Chaos, het allereerste wezen dat er is, komen Gaia (Aarde) en Eros, de mooiste van alle goden, voort. Uit Gaia komen de Hemel (Ouranos) en de Zee (Pontos) voort. Welke functie heeft Eros nu? Zijn functie is niet om twee goden bij elkaar te brengen uit liefde, zodat er kroost ontstaat, immers Gaia heeft geen partner. Eros is in dit stadium de kracht die Gaia doet voortbrengen wat ze in zichzelf draagt. Een andere versie van deze oude traditie van Eros vertelt dat hij als god uit een groot kosmisch ei geboren werd. Hij was zowel van het mannelijke als vrouwelijke geslacht, met vier hoofden en twee paar ogen, zodat hij naar alle kanten tegelijk kon kijken. Uit hem kwamen vervolgens de andere goden voort, waaronder Zeus. Deze versie vinden we in de zogenaamde Orphische teksten. De Eros uit de latere traditie krijgt bij de Grieken de overhand en vanaf de 6de eeuw vinden we voornamelijk de voorstelling dat hij de zoon is van Afrodite en wordt hij vaak in haar gezelschap afgebeeld. Verder wordt hij verbonden met Himeros (het verlangen) en Pothos (de begeerte). Zijn kracht is groot. Hij kan zowel goden als mensen in zijn macht krijgen. Hij toont geen respect voor leeftijd en schiet zonder aanziens des persoons zijn liefdespijlen af, waarmee hij de harten van zijn slachtoffers in vuur en vlam zet. Als liefdesgod begeleidde hij ook ongetrouwd gestorven meisjes, die bruiden van Hades werden genoemd, naar hun bruidegom (Hades) in de Onderwereld. Eros werd dan ook afgebeeld op vazen die deze meisjes meekregen in hun graf. De mannelijke Eros In de sportscholen, waar mannen en jongens een groot deel van hun vrije tijd doorbrachten, stonden altaren die aan Eros waren gewijd. Wat heeft Eros met sport te maken? De sportscholen waren ook de ontmoetingsplaatsen voor homo-erotische contacten. Er zijn talrijke vaasafbeeldingen waarop mannen jongens het hof maken die hun sportuitrusting bij zich hebben. Eros beschermde dus de vriendschap en liefde tussen mannen en jongens onderling. Vaak zien we op afbeeldingen Eros zelf, die gevleugeld en wel een jongen achtervolgt en hem probeert te versieren. Hij draagt soms geschenken bij zich, zoals een haas, bloemen, kransen, of een vogel om zijn versierpoging kracht bij te zetten. Eros vervult de rol van erastes, degene die verliefd is en achter een jongen (de eromenos degene die begeerd wordt ) aanzit. De Spartanen brachten Eros offers voor de strijd. Daarmee gaven ze te kennen dat de strijdmakkers, vaak paren van een erastes en eromenos, in de uren van gevaar op elkaars trouw en vriendschap konden rekenen Eros achtervolgt een jongen met een zweep. Roodfigurige vaasschildering uit ca. 450 v.chr. Eros in de kunst De eerste afbeeldingen van Eros in de Griekse kunst stellen hem als een krachtige jongeman voor, meestal zonder vleugels. Vaak assisteert hij zijn moeder Afrodite bij haar bezigheden en taken. In de 5de eeuw is hij de schrik van vooral jongens, die hij met zweep of sandaal achtervolgt. In de loop van de tijd ondergaat Eros een verjonging. Hij leert omgaan met de pijl en boog en zijn omgeving wordt vrediger en huiselijker. Hij verschijnt als hulp bij Atheense bruiden die zich mooi maken voor hun aanstaande echtgenoot, hij bindt Afrodite de sandalen om of speelt met vogels of als een kind met bikkels. Hij wordt steeds kinderlijker totdat hij zelfs verandert in de mollige peuter, zoals we die ook vaak bij de Romeinen aantreffen (Cupido) en in de Renaissance. 238

4 c. Afrodite in de beeldhouwkunst De geboorte van Afrodite. De zgn. Ludovisi-troon uit ca. 460 v.chr De hurkende Afrodite. Romeinse kopie van een hellenistisch origineel van de beeldhouwer Doidalsas uit ca v.chr Afrodite van Knidos. Romeinse kopie van een Grieks origineel van Praxiteles uit ca. 340 v.chr Afrodite, de zgn. Venus Capitolinus of Venus Pudica. Romeinse kopie van een Grieks origineel uit ca. 150 v.chr Afrodite, door de Romeinen Venus Genetrix genoemd. Romeinse kopie van een bronzen beeld van de Griekse beeldhouwer Kallimachos uit ca. 410 v.chr. 239

5 Afrodite, de zgn. Venus van Milo uit ca v.chr Afrodite, de zgn. Venus van Arles. Romeinse kopie van een bronzen beeld van Praxiteles, ca. 360 v.chr Afrodite Kallipygos. Afrodite was de beschermgodin van de prostituees. Dit beeld is gevonden in de Domus Aurea, het paleis van de Romeinse keizer Nero. Romeinse kopie van een Grieks origineel uit de 3de-2de eeuw v.chr Afrodite heeft een bad genomen. Een hellenistisch beeld uit de 1ste eeuw v.chr. van het eiland Rhodos Afrodite wordt belaagd door de bosgod Pan. Eros helpt haar een handje, ca. 100 v.chr. 240

6 2. Sapfo Sapfo leefde ca. 600 v.chr. in de stad Mytilene op het eiland Lesbos. Ze behoorde tot een aanzienlijke familie en ze was getrouwd met Kerkylas, van wie zij een dochter had. Deze was vernoemd naar haar grootmoeder Kleïs (zie fragment k). Ze had drie broers, van wie er één koopman was. Er werd verteld dat hij grote sommen geld had uitgegeven aan een hetaire, hetgeen Sapfo s goedkeuring niet kon wegdragen (zoals uit haar gedichten bleek). Waarschijnlijk ten gevolge van politieke onrust en verzet tegen de heersende tiran Pittakos werd Sapfo met haar familie verbannen naar Sicilië. Na verloop van tijd mochten ze weer terugkeren naar hun vaderstad. Van het werk van Sapfo zijn bijna uitsluitend fragmenten over. Slechts één gedicht bezitten we in zijn geheel, ook al ontbreken er enkele letters (gedicht 1). In haar poëzie schrijft Sapfo over de wereld van vrouwen, hun dagelijks leven, het huwelijk, en hun deelname aan godsdienstige plechtigheden. Verder bezingt ze de schoonheid van en de liefde tussen vrouwen. Ook spreekt ze over haar eigen liefde voor meisjes. Uit de poëzie van Sapfo kunnen we verder opmaken dat ze een groep jonge meisjes om zich heen had, voor wie ze haar gedichten zong (en op wie haar gedichten vaak betrekking hebben). Enkele meisjes kwamen zelfs van ver, zoals Miletos en Kolofon, steden aan de westkust van Turkije. Dit betekent dat deze meisjes voor langere tijd bij haar woonden. We krijgen uit haar poëzie sterk de indruk dat deze meisjes voorafgaand aan hun huwelijk aan Sapfo werden toevertrouwd. Ze kregen onderricht in goede manieren, en in de wijze waarop ze zich moesten kleden; ze zongen en dansten bij de feesten ter ere van de goden voor wie Sapfo liederen schreef. De gegevens over Sapfo s kring zijn zo schaars dat we niet zonder meer kunnen zeggen, zoals wel vaak wordt gedaan, dat Sapfo de meisjes voorbereidde op hun huwelijk. Er waren op Lesbos waarschijnlijk meer van deze enigszins gesloten kringen en uit een gedicht van Sapfo kunnen we opmaken dat zij een van de leidsters van een andere groep als rivale beschouwde. Wat echter precies de relatie is geweest tussen Sapfo en deze meisjes weten we niet. Al in de Oudheid, maar ook later, werden hierover allerlei fantastische verhalen verteld. Zo zou zij een kostschool voor meisjes hebben gehad. Anderen namen Sapfo s aanroepingen van de godin Afrodite als bewijs dat zij aan het hoofd van een godsdienstige commune zou hebben gestaan. Een auteur uit de 2de eeuw na Chr. vergeleek de wijze waarop Sokrates met de Atheense jeugd omging met die van Sapfo en haar kring. Deze vergelijking kwam wellicht voort uit het educatieve karakter van Sapfo s Sapfo en de dichter Alkaios op een roodfigurige vaasschildering van de Brygosschilder, ca. 470 v.chr. kring, maar ook vanwege de homoseksuele gevoelens tussen de vrouwen waarvan de gedichten van Sapfo blijk geven. In haar beschrijving van deze gevoelens gebruikt ze dezelfde termen en uitdrukkingen die we in de poëzie over mannelijke homo-erotiek tegenkomen. Deze onverbloemde uitingen van lesbische gevoelens hebben sommige geleerden ertoe gebracht om de Griekse tekst te veranderen of aan te vullen teneinde de homo-erotische toespelingen te laten verdwijnen. Waarschijnlijk uit afkeer van de homoseksuele gevoelens van Sapfo werd in de Oudheid het verhaal verteld dat Sapfo op latere leeftijd haar hartstocht voor meisjes zou hebben afgezworen en verliefd zou zijn geworden op de jonge veerman Faon, die haar liefde aanvankelijk beantwoordde, maar haar later in de steek liet. Uit wanhoop zou Sapfo zelfmoord hebben gepleegd door van een rots te springen. Ondanks dit soort specifieke bezwaren tegen de poëzie van Sapfo, heeft zij ook in de Oudheid veel waardering genoten. De filosoof Plato schaart haar onder de Muzen en noemt haar de tiende muze. Andere dichters zien in haar een groot voorgangster die zij proberen na te volgen. De Romeinse dichter Horatius prijst Sapfo als zangeres naar wie de schimmen in de Onderwereld in stilte luisteren. Ook in latere tijd heeft haar poëzie talloze dichters en vertalers geïnspireerd tot navolgingen, bewerkingen en vertalingen. 241

7 a. Afrodite, help me! (fr. 1) 1 Poikilovqron ajqanavt Afrovdita, pai` Divo~ dolovploke, livssomaiv se, mhv m a[saisi mhd ojnivaisi davmna, povtnia, qu`mon, 5 ajlla; tuivd e[lq, ai[ pota kajtevrwta ta;~ e[ma~ au[da~ ajivoisa phvloi e[klue~, pavtro~ de; dovmon livpoisa cruvsion h\lqe~ a[rm ujpasdeuvxaisa: kavloi dev s a\gon 10 w[kee~ strou`qoi peri; ga`~ melaivna~ puvkna divnnente~ ptevr ajp wjravnwi[qero~ dia; mevssw. Ai\ya d ejxivkonto: su; d, w\ mavkaira, meidiaivsais ajqanavtw/ proswvpw/ 15 h[re o[tti dhu\te pevponqa kw[tti dhu\te kavlhmmi kw[tti moi mavlista qevlw gevnesqai mainovla/ quvmw/: Tivna dhu\te Peivqw.. savghn ej~ sa;n filovtata Tiv~ s, w\ 20 Yavpf, ajdikhvei Kai; ga;r aij feuvgei, tacevw~ diwvxei, aij de; dw`ra mh; devket, ajlla; dwvsei, aij de; mh; fivlei, tacevw~ filhvsei kwujk ejqevloisa. 25 Elqe moi kai; nuǹ, calevpan de; lu`son ejk merivmnan, o[ssa dev moi tevlessai qu`mo~ ijmevrrei, tevleson, su; d au[ta suvmmaco~ e[sso. De gedichten van Sapfo zijn geschreven in het zgn. Aeolische dialect. 1 poikilovqrono~ op bonte troon gezeten ajqanavt Afrovdita = ajqanavta Afrovdita (voc.) dolovploko~ listenvlechtend livssomai smeken m = moi hj a[sa verdriet hj ojniva (= ajniva) kwelling davmna, geb. wijs 2e p. ev. v. bedwingen, overweldigen davmnhmi 5 tuivd hierheen ai[ pota = ei[ pote kajtevrwta = kai; ajtevrwta ook bij de andere gelegenheid ta;~ e[ma~ au[da~ = th`~ ejmh`~ aujdh`~ hj aujdhv stem ai[w + gen. horen, vernemen (ajivoisa = ajivousa, praes. of aor.) phvloi = thlou` ver weg kluvw horen, aandacht schenken aan livpoisa = lipou`sa cruvsion = crusouǹ (wrsch. bij dovmon) ujpasdeuvxaisa = ujpozeuvxasa ujpozeuvgnumi inspannen a\gon = h\gon 10 oj strou`qo~ (wrsch.) mus peri; ga`~ melaivna~ = peri; gh`~ melaivnh~ puvkna of bijw.: dikwijls, snel, of bijv. nw. bij ptevr : dicht bevederd divnnhmi draaien, bewegen to; ptevron vleugel ajp wjravnwi[qero~ vanaf de hemel midden door de dia; mevssw bovenlucht ejxiknevomai aankomen, zijn doel bereiken mavkaira (vrl.) gelukzalig meidiavw glimlachen (meidiaivsaisa = meidiavsasa) 15 h[reo = h[rou o[tti = o{ ti wat dhu\te = dh; au\te weer kw[tti (15) = kai; o{ti en waarom kavlhmmi = kalevw kw[tti (17) = kai; o{ti en wat mainovlh~ razend, hartstochtelijk (mainovla/ = mainovlh/) tivna vul aan: qevlei~ + A.c.I.; vanaf tivna worden de woorden van Afrodite in de directe rede weergegeven Peivqw = Peiqwv, acc. v. Peiqwv (de godin van de overreding) savghn = soi a[gein ej~ sa;n filovtata naar de liefde voor jou hj filovta~ (-ato~) (= filovth~) liefde s = se 20 Yavpf = Yavpfoi (voc.) ajdikhvei = ajdikei` aij = eij feuvgei/diwvxei vul als lijd. vw. aan: se devket = devcetai ajllav integendeel kwujk ejqevloisa = kai; oujk ejqevlousa 25 calevpan... merivmnan = calepwǹ merimnwǹ lu`son vul aan: me luvw hier: bevrijden hj mevrimna zorg o[ssa = o{sa (o[ssa t/m ijmevrrei afhankelijk van tevleson) tevlessai = televsai ijmevrrw = ijmeivrw verlangen au[ta = aujthv e[sso = i[sqi 242

8 b. Een idyllische plek (fr. 2) 1 Deu`ruv m ejk Krhvta~ ejpi; tovnde nauòn a[gnon, o[ppa/ dh; cavrien me;n a[lso~ malivan, bw`moi d e[ni qumiavmenoi libanwvtw/: 5 ejn d u[dwr yu`cron kelavdei di u[sdwn malivnwn, brovdoisi de; pai`~ oj cw`ro~ ejskivast, aijqussomevnwn de; fuvllwn kw`ma katevrrei: ejn de; leivmwn ijppovboto~ tevqalen 10 hjrivnoisin a[nqesin, aij d a[htai mevllica pnevoisin ª... ª... º Enqa dh; su; stevmmat e[loisa, Kuvpri, crusivaisin ejn kulivkessin a[brw~ 15 ojmmemeivcmenon qalivaisi nevktar oijnocoveisa... 1 deu`ru = deu`ro (vul aan: kom...) m = moi oj nauò~ tempel a[gno~ heilig, gewijd o[ppa/ waar carivei~ (-ento~) bekoorlijk to; a[lso~ (heilig) woud, bos hj maliva appelboom (malivan is gen. mv.) e[ni = e[neisi qumiavmeno~ waar brandoffers worden ontstoken, waar rook opstijgt oj libanwtov~ wierook 5 ejn dev daarin kelavdw gedruis maken, ruisen oj u[sdo~ tak mavlino~ (bijv. nw.) van de appelboom brovdoisi = rjovdoi~ to; rjovdon = roos pai`~ = pa`~ skiavzw met schaduw bedekken, overschaduwen aijquvssomai ritselen (of: glinsteren) to; fuvllon blad (van een boom) to; kw`ma diepe slaap, trance katevrrw + gen. neerdalen uit oj leimwvn weide ijppovboto~ paardenvoedend, waar paarden grazen qavllw bloeien, perf.: in bloei staan 10 hjrinov~ (bijv. nw.) van de lente, lente- (hjrivnoisin = hjrivnoi~) to; a[nqo~ bloem hj ajhvth~ wind, koelte of: dille (aij = aij) mevllica (bijw.) zacht pnevw ademen, blazen (pnevoisin = pnevousin) e[nqa vul aan: kom to; stevmma (-ato~) krans e[loisa = ejlou`sa Kuvpri voc. v. Kuvpri~ de Kyprische (= Afrodite) crusivaisin = crusai`~ hj kuvlix (-iko~) drinkschaal, beker a[brw~ sierlijk (of: rijkelijk) 15 ojmmemeivcmenon gemengd (= ajnamemeigmevnon) aij qalivai feestvreugde to; nevktar nektar (godendrank die de mens onsterfelijk kon maken) oijnocoevw (wijn) inschenken (oijnocoveisa = oijnocoou`sa) Sapfo en de dichter Alkaios, een tijdgenoot van Sapfo. Schilderij uit 1881 van de Nederlands-Engelse schilder Alma Tadema. 243

9 c. Het mooiste op aarde (fr. 16) 1 Oij me;n ijpphvwn strovton oij de; pevsdwn, oij de; navwn fai`s ejpi; gaǹ mevlainan e[mmenai kavlliston, e[gw de; khǹ o[ttw ti~ e[ratai: 5 pavgcu d eu[mare~ suvneton povhsai pavnti tou`t, aj ga;r povlu perskevqoisa kavllo~ ajnqrwvpwn Elevna to;n a[ndra to;n panavriston kallivpois e[ba ~ Troi?an plevoisa 10 kwujde; pai`do~ oujde; fivlwn tokhvwn pavmpan ejmnavsqh, ajlla; paravgag au[tan ªoujk ejqevloiºsan ªKuvpri~: a[gºnampton ga;r ª... Ero~º kouvfw~ tªrevpetai nºovhsin 15 ka[me nuǹ Anaktoriva~ ojnevmnais ouj pareoivsa~, ta`~ ke bolloivman e[ratovn te ba`ma kajmavrucma lavmpron i[dhn proswvpw h] ta; Luvdwn a[rmata kajn o[ploisi 20 pesdomavcenta~... 1 oij me;n... oij de;... oij dev = oij me;n... oij de;... oij dev ijpphvwn = ijppevwn strovton = stratovn oij pevsdoi voetvolk, infanterie navwn = nhvwn fai`s = fasivn gaǹ = ghǹ e[mmenai= ei\nai khǹ o[ttw = ejkeiǹo ojtou` dat wat het ook moge zijn wat... e[ratai conj. v. e[ramai (conj. generalis zonder a[n) 5 pavgcu zeer, erg eujmavrh~ gemakkelijk suvneto~ begrijpelijk (suvneton vul aan: ejstiv, subject is tou`t ) povhsai = poih`sai aj = hj (hoort als lidw. bij Elevna) perskevqoisa + gen. overtreffend kavllo~ acc. v. betrekking panavristo~ allerbeste, uitnemend kallivpoisa = katalipou`sa e[ba ~ = e[bh eij~ plevoisa = plevousa 10 kwujdev = kai; oujdev pai`do~ Helena had een dochter, Hermione genaamd oij tokhè~ ouders pavmpan helemaal ejmnavsqh = ejmnhvsqh paravgage = parhvgage verleidde of leidde langs de weg au[tan = aujthvn Kuvpri~ de Kyprische (= Afrodite) a[gnampto~ onbuigzaam Ero~ = Erw~ kou`fo~ licht, gemakkelijk hj novhsi~ gedachte 15 ka[me = kai; ejmev Anaktoriva Anaktoria (wrsch. een meisje uit de kring van Sapfo) ojnevmnaise + gen. = ajnevmnhse (onderwerp: wrsch. Afrodite of Eros) pareoivsa~ = parouvsh~ ta`~ = h ~ bolloivman = a]n bouloivmhn e[rato~ lieflijk to; ba`ma tred, gang kajmavrucma = kai; ajmavrucma ajmavrucma schittering, glans i[dhn = ijdeiǹ proswvpw = proswvpou h[ hangt af v. bolloivman oj Ludov~ Lydiër (volk in West-Turkije) a[rmata = a{rmata kajn = kai; ejn o[ploisi = o{ploi~ 20 pesdomavcente~ infanterie Een dichteres met haar vriendinnen. Een roodfigurige vaasschildering uit ca. 460 v.chr. 244

10 d. Verliefd (fr. 31) 1 Faivnetaiv moi khǹo~ i[so~ qevoisin e[mmen w[nhr, o[tti~ ejnavntiov~ toi ijsdavnei kai; plavsion a\du fwneivsa~ ujpakouvei 5 kai; gelaivsa~ ijmevroen, tov m h\ ma;n kardivan ejn sthvqesin ejptovaisen: wj~ ga;r e[~ s i[dw brovce w[~ me fwvnhs oujde;n e[t ei[kei, ajlla; ka;m me;n glw`ssav m e[age, levpton 10 d au[tika crw/ ` pu`r ujpadedrovmhken, ojppavtessi d oujde;n o[rhmm, ejpirrovmbeisi d a[kouai, ka;d dev m i[drw~ kakcevetai, trovmo~ de; pai`san a[grei, clwrotevra de; poiva~ 15 e[mmi, teqnavkhn d ojlivgw pideuvh~ faivnom e[m au[ta/: ajlla; pa;n tovlmaton ejpei; Êkai; pevnhtaê 1 khǹo~ = ejkeiǹo~ qevoisin = qeoi`~ e[mmenai = ei\nai w[nhr = oj ajnhvr o[tti~ = o{sti~ ejnavntio~ + dat. tegenover toi = soi ijsdavnw zitten plavsion = plhsivon a\du (bijw.) = hjduv fwneivsa~ = fwnouvsh~ ujpakouvw + gen. horen, luisteren (vul aan: sou`) 5 gelaivsa~ = gelwvsh~ ijmevroen (bijw.) = lieflijk, verleidelijk tov (betrekk. vnw.), hetgeen m = moi h\ mavn = h\ mhvn to; sth`qo~ borst ejptovaisen verbijstert (aor. met praesensbetekenis) wj~... w[~ telkens wanneer... dan (vul aan: a[n bij de conj. i[dw) brovcea (bijw.) eventjes, korte tijd fwvnhs = fwnh`sai ei[kei het is mogelijk of: = i{kei bereikt ka;m... e[age (= katevage) is verlamd hj glw`ssa tong m = moi levpto~ fijn, dun 10 oj crwv~ huid ujpadedrovmhken, perf. v. zich van onderen/van binnen over ujpotrevcw + dat. iets iets verbreiden ojppavtessi = o[mmasi o[rhmmi = ojravw ejpirrovmbeisi (= ejpirrombou`si) gonzen, suizen hj ajkouhv oor kavd = katav m = moi hj/aj i[drw~ zweet kakcevetai stroomt neer (= katacevetai) oj trovmo~ siddering, huivering pai`san = pa`san a[grei = aijrei` clwrov~ groen, bleek hj poiva gras, kruid 15 e[mmi = eijmiv teqnavkhn t/m e[m au[ta/ ik schijn bijna dood te zijn pa;n tovlmaton (vul aan: ejstivn) alles is te dragen ejpei; kai; pevnhta hier breekt het gedicht af. Deze woorden zijn voor ons niet te begrijpen. Er volgde nog één, misschien wel twee strofen. e. Volle maan (fr. 34) 1 Astere~ me;n ajmfi; kavlan selavnnan a]y ajpokruvptoisi favennon ei\do~, o[ppota plhvqoisa mavlista lavmph gaǹ 1 oj a[sthr (-ero~) ster kavlan selavnnan = th;n kalh;n selhvnhn f. Het geweld van Eros (fr. 47) 1 Ero~ d ejtivnaxev moi frevna~, wj~ a[nemo~ ka;t o[ro~ druvsin ejmpevtwn. 1 Ero~ = Erw~ hj selhvnh a[y ajpokruvptoisi ajpokruvptw favenno~ o[ppota plhvqw lavmph lavmpw + acc. gaǹ tinavssw aij frevne~ wj~ kavt hj dru`~ (druov~) ejmpivptw + dat. maan weer of: weg = ajpokruvptousi = kruvptw schitterend = ojpovte vol zijn (plhvqoisa = plhvqousa) = lavmph/ vul aan: a[n stralen over = ghǹ schudden geest, hart, verstand = wj~ = katav boom, eik zich storten op (ejmpevtwn = ejmpeswvn) 245

11 g. Eeuwig onopgemerkt (fr. 55) 1 Katqavnoisa de; keivsh/ oujdev pota mnamosuvna sevqen e[sset oujde; povqa eij~ u[steron: ouj ga;r pedevch/~ brovdwn tw;n ejk Pieriva~: ajll ajfavnh~ kajn Aivda dovmw/ foitavsh/~ ped ajmauvrwn nekuvwn ejkpepotamevna. 1 katqavnoisa = kataqanou`sa keivsh/ jij zult (neer)liggen pota = pote hj mnamosuvna herinnering sevqen sou` hj povqa verlangen u[steron pedevch/~ to; brovdon hj Pieriva ajfavnh~ kajn Aivda foitavsh/~ foitavw pedav a[mauro~ ejkpepotamevna = u{steron = metevcei~ = to; rjovdon roos Pieria, (een bergachtige streek in Noord- Griekenland, waar volgens de mythe de Muzen zijn geboren) ongemerkt, onopgemerkt = kai; ejn = Aidou = foitavsei~ komen, gaan = metav donker, zwak uit ons midden weggevlogen (ejkpepotamevna = ejkpepothmevnh) h. Mooie herinneringen (fr. 94)... 1 teqnavkhn d ajdovlw~ qevlw: a[ me yisdomevna katelivmpanen povlla kai; tovd e[eipev moi: w[im wj~ deiǹa pepovnqamen, 5 Yavpf, h\ mavn s ajevkois ajpulimpavnw. Ta;n d e[gw tavd ajmeibovman: caivrois e[rceo ka[meqen mevmnais, oi\sqa ga;r w[~ se pedhvpomen: aij de; mhv, ajllav s e[gw qevlw 10 o[mnais ai[ ªsuv nun a[cnusºai: ªe[sla povlla teº kai; kavl ejpavscomen: povªlloi~ ga;r stefavnºoi~ i[wn kai; brªovdwn kroºkivwn t u[moi ka ª º pa;r e[moi pereqhvkao 15 kai; povllai~ ujpaquvmida~ plevktai~ ajmf ajpavla/ devra/ ajnqevwn ªe[bale~º pepohmevnai~. De eerste regel van dit gedicht ontbreekt. 1 teqnavkhn = teqnavnai ajdovlw~ zonder bedrog, eerlijk, echt a[ = hj zij yivsdomai wenen (yisdomevna = yisdomevnh) katelivmpanen katevleipen povlla hier: bijwoord (of bij yisdomevna of bij e[eipe) e[eipe = ei\pe w[im arme ik wj~ (= wj~) hoe 5 Yavpf (= Yavpfoi) vocativus h\ mavn (= h\ mhvn) waarlijk ajevkoisa = a[kousa ajpulimpavnw = ajpoleivpw tavn = thvn ajmeibovman = hjmeibovmhn caivrois = caivrousa caivrois e[rceo ga en vaar wel ka[meqen = kai; ejmou` mevmnais geb. wijs (= mevmnhso) blijf denken perf. v. mimnhvskomai pedhvpomen, imperf. v. met zorg omgeven pedevpw = meqevpw aij de; mhv (= eij de; mhv) en zo niet ajllav hier: dan toch, althans 10 o[mnais = ajnamnh`sai e[sla heerlijkheden povlloi~... stefavnoi~ = pollou;~... stefavnou~ to; i[on viooltje to; brovdon (= to; rjovdon) roos to; krovkion krokusje u[moi (= ojmou`) bij elkaar, tezamen pa;r e[moi bij mij pereqhvkao (= perievqou) je deed jezelf om 15 povllai~... plevktai~ = polla;~... plektav~ aij ujpaquvmide~ guirlandes, bloemenkransen plektov~ gevlochten ajpalov~ teer, teder (ajpavla/ = ajpalh/`) hj devra (= hj deirhv) nek, hals to; a[nqo~ bloem (ajnqevwn = ajnqwǹ) pepohmevnai~ + gen. = pepoihmevna~ + gen. Er volgen nog vier strofen waarvan slechts enkele woorden zijn overgeleverd, zodat ons de betekenis ervan ontgaat. 246

12 i. Onbereikbaar (fr. 105a) 1 Oi\on to; glukuvmalon ejreuvqetai a[krw/ ejp u[sdw/, a[kron ejp ajkrotavtw/, lelavqonto de; malodrovphe~: ouj ma;n ejklelavqont, ajll oujk ejduvnant ejpivkesqai. 1 oi\on (= oi on zoals) to; glukuvmalon de zoete appel ejreuvqomai oj u[sdo~ lelavqonto oj malodrovpeu~ (-ho~) ouj mavn ejklanqavnomai ejpiknevomai rood worden = tak (= ejpelavqonto) vul aan: tou` glukumavlou appelplukker neen, niet (geheel) vergeten = ajfiknevomai j. Als een hyacint (fr. 105c) 1 Oi[an ta;n ujavkinqon ejn w[resi poivmene~ a[ndre~ povssi katasteivboisi, cavmai dev te povrfuron a[nqo~... 1 oi[an = oi{an tavn = thvn ejn w[resi = ejn o[resi oj poimhvn (-evno~) herder povssi = posiv katasteivbw vertrappen (katasteivboisi = katasteivbousi) cavmai op de grond povrfuro~ purperen to; a[nqo~ bloem k. De mooiste dochter (fr. 132) 1 Esti moi kavla pavi~ crusivoisin ajnqevmoisin ejmfevrhn e[coisa movrfan Klevi~ ajgapavta, ajnti; ta`~ e[gwujde; Ludivan pai`san oujd ejravnnan... 1 crusivoisin = crusoi`~ ajnqevmoisin = a[nqesin ejmferhv~ + dat. gelijkend op e[coisa = e[cousa hj morfhv Klevi~ (nom.) ajgavpato~ ajnti; ta`~ e[gwujdev hj Ludiva pai`san e[ranno~ gestalte naam van een meisje (ook Sapfo s moeder heette zo) bemind, geliefd (ajgapavta = ajgaphthv) in ruil voor haar = ejgw; oujdev Lydië (landstreek in West-Turkije) = pa`san lieflijk l. Nacht (fr. 168b) 1 Devduke me;n aj selavnna kai; Plhi?ade~: mevsai de; nuvkte~, para; d e[rcet w[ra, ejgw; de; movna kateuvdw. 1 devduka perf. v. duvomai aj selavnna (= hj selhvnh) de maan aij Plhi?ade~ Pleiaden (de zeven dochters van Atlas die, door de reus Orion achtervolgd, door Zeus als ster aan de hemel zijn geplaatst) mevsai nuvkte~ middernacht vul aan: eijsivn para; e[rcet (= parevrcetai) gaat voorbij aj w[ra = hj w{ra movna = movnh Sapfo. Romeinse kopie naar een Grieks origineel uit de 2de eeuw v.chr. 247

13 3. Anakreon Anakreon is afkomstig uit de Ionische stad Teos in Klein- Azië en leefde in de 6de eeuw v.chr. Hij leefde onder andere op het eiland Samos om voor de tiran Polykrates op te treden als leraar in de poëzie en hem met zijn poëzie te vermaken. Het is zo goed als zeker dat Anakreon na de moord op Polykrates naar Athene ging, waar hij waarschijnlijk tot zijn dood bleef. De Atheners waardeerden hem als dichter, zoals blijkt uit het feit dat zij voor hem een standbeeld hebben opgericht dat naast dat van zijn vriend Xanthippos, de vader van Perikles, stond. De meeste gedichten van Anakreon die ons zijn overgeleverd, hebben betrekking op drinken en eros en zullen door de dichter gecomponeerd zijn voor de voordracht op symposia en feestelijke bijeenkomsten. a. Een gebed (fr. 357) 1 «Wnax, w/ damavlh~ Erw~ kai; Nuvmfai kuanwvpide~ porfurh` t Afrodivth sumpaivzousin, ejpistrevfeai 5 d ujyhla;~ ojrevwn korufav~: gounou`maiv se, su; d eujmenh;~ e[lq hjmivn, kecarismevnh~ d eujcwlh`~ ejpakouvein: Kleobouvlw/ d ajgaqo;~ gevneo 10 suvmboulo~, to;n ejmovn g e[rwt, w\ Deovnuse, devcesqai. 1 w\nax (= w\ a[nax) o heer oj damavlh~ bedwinger aij Nuvmfai Nymfen (de verzorgsters van Dionysos, toen de god nog een baby was) kuanw`pi~ (-ido~) met donkerblauwe ogen porfurou`~ violetkleurig, stralend sumpaivzw + dat. samenspelen met ejpistrevfeai d (= ejpistrevfei (2e pers. med.)) vertaal: en u die... ejpistrevfomai + acc. zich bewegen over, rondzwerven over 5 ojrevwn = ojrwǹ hj korufhv top gounovomai + acc. iemand smeken (lett.: bij de knie pakken) dev niet vertalen eujmenhv~ welwillend, vriendelijk kecarismevno~ dat voor u welkom is hj eujcwlhv gebed ejpakouvein inf. i.p.v. geb. wijs Kleovboulo~ een eromenos van de dichter (zie ook gedicht c) gevneo = genou` 10 oj suvmboulo~ adviseur, raadgever Deovnuse = Diovnuse devcesqai dat hij aanvaardt b. Het meisje wil wat anders! (fr. 358) 1 Sfaivrh/ dhu\tev me porfurh/ ` bavllwn crusokovmh~ Erw~ nhvni poikilosambavlw/ sumpaivzein prokalei`tai: 5 hj d, ejsti;n ga;r ajp eujktivtou Levsbou, th;n me;n ejmh;n kovmhn, leukh; gavr, katamevmfetai, pro;~ d a[llhn tina; cavskei. 1 hj sfai`ra bal dhu\te (= dh; au\te) zie, opnieuw porfurou`~ purperen, kleurig crusokovmh~ (bijv. nw.) met goud haar nhvni, dat. v. nhǹi~ (= neaǹi~) meisje poikilosavmbalo~ (bijv. nw.) met mooi bewerkte/bonte sandalen sumpaivzw + dat. samen spelen met prokalevomai uitdagen, uitnodigen 5 hj d maar zij (onderwerp bij katamevmfetai (7)) ejsti;n ajpov zij is afkomstig van... eu[ktito~ mooi gebouwd, goed om in te wonen hj kovmh haar leukhv vul aan: ejsti katamevmfomai aanmerkingen maken op, bekritiseren cavskw prov~ + acc. gapen, gretig kijken naar 248

14 ` 12. DE LIEFDE c. Driemaal dezelfde naam! (fr. 359) 1 Kleobouvlou me;n e[gwg ejrevw, Kleobouvlw/ d ejpimaivnomai, Kleovboulon de; dioskevw. 1 Kleovboulo~ een eromenos van de dichter (zie ook gedicht a) e[gwge = e[gw (met nadruk) ejrevw + gen. = ejravw ejpimaivnomai + dat. gek zijn op dioskevw aanstaren, aldoor aankijken d. Een menner (fr. 360) 1 «W pai` parqevnion blevpwn divzhmaiv se, su; d ouj kluvei~, oujk eijdw;~ o{ti th`~ ejmh`~ yuch`~ hjnioceuvei~. 1 parqevnion blevpw met de blik van een meisje divzhmai zoeken hjnioceuvw + gen. de teugels vasthouden van, mennen e. Ouderdom valt zwaar (fr. 395) 1 Polioi; me;n hjmi;n h[dh krovtafoi kavrh te leukovn, carivessa d oujkevt h{bh pavra, ghralevoi d ojdovnte~, 5 glukerou` d oujkevti pollo;~ biovtou crovno~ levleiptai: dia; tau`t ajnastaluvzw qama; Tavrtaron dedoikwv~: Aivdew gavr ejsti deino;~ 10 mucov~, ajrgalh` d ej~ aujto;n kavtodo~: kai; ga;r ejtoi`mon katabavnti mh; ajnabhǹai. hj kavtodo~ kai; ga;r ejtoi`mon (ejstivn) katabavnti afdaling want het staat inderdaad vast vul aan: tw/ 1 poliov~ grijs hjmivn vul aan: eijsin oj krovtafo~ slaap (van het hoofd) carivei~ (vrl. carivessa) bekoorlijk, innemend, aangenaam, sierlijk hj h{bh jeugd pavra = pavrestin ghralevo~ oud, versleten oj ojdwvn (-ovnto~) tand ojdovnte~ vul aan: eijsivn 5 glukerov~ = glukuv~ pollov~ = poluv~ oj bivoto~ leven ajnastaluvzw in snikken uitbarsten qamav vaak oj Tavrtaro~ de plaats in de Onderwereld waar de straffen plaatsvonden Aivdew van de Hades 10 oj mucov~ uithoek, diepte ajrgalevo~ moeilijk, zwaar Eros. Romeinse kopie van een bronzen origineel van de beroemde Griekse beeldhouwer Lysippos (4de eeuw v.chr.). 249

15 f. Meedogenloze Eros (fr. 413) 1 Megavlw/ dhu\tev m Erw~ e[koyen w{ste calkeu;~ pelevkei, ceimerivh/ d e[lousen ejn caravdrh/. 1 dhu\te = dh; au\te kovptw slaan, hameren, smeden w{ste = w{sper oj calkeuv~ smid oj pevleku~ hamer ceimevrio~ van de winter hj caravdrh bergstroom g. Een ontembaar veulen (fr. 417) 1 Pw`le Qrh/kivh, tiv dhv me loxo;n o[mmasi blevpousa nhlevw~ feuvgei~, dokei`~ dev m oujde;n eijdevnai sofovn 5 Isqi toi, kalw`~ me;n a[n toi to;n calino;n ejmbavloimi, hjniva~ d e[cwn strevfoimiv s ajmfi; tevrmata drovmou: nuǹ de; leimwǹav~ te bovskeai 10 kou`fav te skirtw`sa paivzei~, dexio;n ga;r ijppopeivrhn oujk e[cei~ ejpembavthn. 1 hj pw`lo~ veulen (tevens duidt dit woord een prostituee aan) Qrh/ vkio~ Thrakisch (Thrakische paarden waren beroemd) loxo;n t/m blevpousa terwijl je mij vanuit je ooghoeken aankijkt, met een achterdochtige blik nhlehv~ meedogenloos, hard Eros. Roodfigurige vaasschildering uit ca. 460 v.chr. m = me sofov~ hier: bekwaam, kundig 5 kalw`~ op vakkundige wijze toi (2e) = soi oj calinov~ bit ejmbavllw omwerpen, omdoen hj hjniva teugel strevfoimi vul aan: a[n s = se to; tevrma (-ato~) keerpaal oj drovmo~ renbaan oj leimwvn (-wǹo~) weide bovskomai + acc. grazen op, zich te goed doen aan (bovskeai = bovskei) 10 kou`fa (bijw.) licht skirtavw opspringen, huppelen paivzw spelen dexiov~ hier: slim, handig ijppopeivrh~ ervaren met paarden oj ejpembavth~ berijder h. Een paradox (fr. 428) 1 Erevw te dhu\te koujk ejrevw kai; maivnomai kouj maivnomai. 1 ejrevw = ejravw dhu\te = dh; au\te koujk = kai; oujk 250

16 4. De drie geslachten (Plato, Symposion 189a1-193d5) Als vierde spreker van het Symposion van Plato (zie voor inleiding Hoofdstuk 11.3) neemt de komediedichter Aristofanes het woord. Eigenlijk had hij als derde spreker zijn lofrede op Eros moeten uitspreken, maar hij kreeg opeens de hik en kon onmogelijk het woord nemen. Hij vroeg de arts Eryximachos, die rechts naast hem ligt, om zijn beurt over te nemen en of hij een middel wist tegen de hik. De arts nam de beurt van Aristofanes over en gaf hem allerlei tips om de hik te bestrijden. a. De bolletjes-mensen (189a1-191a5) 1 Aristofanes nam nu het woord en zei: Ja, de hik is inderdaad opgehouden, maar ik heb wel eerst het middel van het niezen moeten toepassen. Ik vraag me daarom af of het ordelijke deel van het lichaam wel verlangt naar dat soort geproest en gekietel als niezen. 5 Want de hik hield meteen op, toen ik geniest had. Toen zei Eryximachos: Let op wat je doet, mijn beste Aristofanes. Je moet nog beginnen met je rede en je begint al grappen te maken. Je dwingt me jouw rede scherp in de gaten te houden en te kijken of je iets belachelijk zult maken. Het staat je natuurlijk ook vrij om in 10 vrede te spreken. Aristofanes begon nu te lachen en zei: Je hebt gelijk, Eryximachos, ik neem mijn woorden terug. Houd mij niet in de gaten, want ik ben bang voor wat ik ga zeggen, niet dat ik lachwekkende dingen zal zeggen - want dat zou alleen maar winst zijn en karakteristiek voor 15 onze muze - maar ik vrees dat ik spottende dingen zal zeggen. Je denkt dat je me hebt geraakt en dat je vervolgens aan mij zult ontkomen.' zei Eryximachos. 'Maar let goed op je woorden en je moet je bij het spreken realiseren dat je rekenschap moet afleggen. Maar als ik dat wil zal ik je misschien laten gaan. 20 Ja, Eryximachos, zei Aristofanes, ik ben inderdaad van plan op een andere manier mijn rede in te kleden dan zoals jij en Pausanias hebben gedaan. Ik vind namelijk dat de mensen absoluut niet het besef hebben welke macht Eros heeft. Immers als ze dat besef wel hadden, dan zouden ze de grootste heiligdommen en altaren voor 25 hem oprichten en ze zouden de grootste offers voor hem brengen; maar nu gebeurt er niets voor hem, die dat toch meer dan wie ook verdient. Hij is namelijk de meest mensvriendelijke god, omdat hij de mensen bijstaat en geneest van die kwalen, waarvan de genezing wel het grootste geluk kan betekenen voor de mensensoort. Ik zal nu 30 proberen zijn macht aan jullie te openbaren, zodat jullie anderen hierover kunnen inlichten. Het is allereerst nodig dat jullie inzicht verwerven in de natuur van de mens en wat hiermee is gebeurd. Onze vroegere natuur was niet dezelfde als nu, maar anders. Er waren namelijk eerst drie geslachten 35 van mensen, en niet zoals nu twee, een mannelijk en vrouwelijk geslacht; er was ook nog een derde geslacht dat van beide andere kenmerken vertoonde. Hiervan is alleen de naam nog over, maar de soort zelf is verdwenen. Man-vrouw (ajndrovguno~) was toen ook een apart geslacht en toonde in vorm en naam overeenkomsten met die 40 twee andere, het mannelijke en vrouwelijke geslacht. Maar vandaag de dag bestaat dat geslacht niet meer, alleen de naam wordt nog als scheldwoord gebruikt. Verder was de vorm van ieder mens als geheel rond, omdat de rug en zijden een ronde vorm hadden. Hij had vier handen en evenveel benen, twee gezichten op een ronde hals, die in 45 alle opzichten aan elkaar gelijk waren. En op die twee gezichten die elk een andere richting uitkeek, zat één schedel. Voorts had hij vier oren en twee geslachtsdelen. Alle andere kenmerken zou men op grond hiervan verder kunnen afleiden. Hij liep rechtop, zoals de mens nu, naar voren of naar achteren, zoals hij wilde. Wanneer hij 50 begon hard te lopen, zette hij zich van de grond af met zijn acht ledematen die hij toen had, en zo bewoog hij zich snel voort in een cirkelbeweging, zoals acrobaten bij een radslag met gestrekte ledematen in een cirkelbeweging rond buitelen. De reden waarom er De bolletjesmens, tekening uit de 19de eeuw. 251

17 De strijd tussen de goden en giganten, een fresco van Giulio Romano, ca drie geslachten waren en zij er zó uitzagen was dat het mannelijk 55 geslacht oorspronkelijk afstamde van de zon, het vrouwelijk geslacht van de aarde, en het geslacht dat aan beide andere deelheeft, van de maan, omdat ook de maan aan zon en aarde deelheeft. Zij waren dus rond, zowel qua vorm als wat betreft hun beweging en dit kwam door hun gelijkenis met hun ouders. Het waren dan ook wezens met 60 een geweldige sterkte en kracht, en zij koesterden grootse gedachten; ze vielen de goden aan en wat Homeros vertelt over Efialtes en Otos 1, wordt ook van hen verteld, namelijk dat zij de hemel probeerden te bestormen om zo de goden te verslaan. Zeus en de andere goden overlegden wat ze met hen aan moesten, maar ze wisten geen op- 65 lossing. Ze konden hen niet doden en, wat ze met de Giganten hadden gedaan, neerbliksemen om zo het geslacht uit te roeien - want dan zouden ook de eerbewijzen en de offers die ze van de mensen kregen, verloren gaan. Maar ze konden daarentegen ook hun aanmatigend gedrag niet toestaan. Na ampele overwegingen zei Zeus: Ik denk dat 70 ik een middel weet dat enerzijds het bestaan van de mensen waarborgt, maar anderzijds ervoor zorgt dat ze zwakker worden en ophouden met hun losbandig gedrag. Ik zal ze stuk voor stuk doormidden snijden. Hierdoor zullen ze zwakker worden, maar tegelijk ook nuttiger voor ons, omdat hun aantal zal toenemen. En ze zullen 75 rechtop lopen op twee benen. Als ik de indruk krijg dat ze volharden in hun aanmatigend gedrag en ze willen zich niet rustig houden, dan zal ik ze nogmaals doormidden snijden. Dan zullen ze op één been hinken net als zaklopers. Dit zei Zeus en hij sneed de mensen in tweeën, zoals men morellen 80 doorsnijdt om ze in te maken of eieren splitst met een haar. Telkens als hij iemand had doorgesneden, moest Apollo van hem het gezicht en de helft van de hals een slag draaien in de richting van de snee. Hij wilde dat de mens steeds zijn wond zou aanschouwen en zich zo zou inhouden. Hij beval Apollo de mens verder te genezen. Deze 85 draaide het gezicht en trok de huid van alle kanten samen op wat wij nu de buik noemen, precies zoals een beurs die met een koord wordt dichtgetrokken. Hij liet één opening, die hij midden op de buik afbond. Deze plek noemt men de navel. De overige rimpels streek hij voor het merendeel glad, de borst maakte hij goed geproportioneerd, 90 waarbij hij een soort gereedschap gebruikte dat leek op het instrument waarmee leerlooiers op de leest de plooien van het leer gladstrijken. Enkele rimpels liet hij zitten, namelijk die rond de buik zelf en de navel als herinnering aan wat er vroeger was gebeurd. (vert. Charles Hupperts) 1. Deze twee reuzen stapelden de Ossa, de Pelion en de Olympos op elkaar om de hemel te kunnen bestormen. Apollo trof hen met zijn pijlen. Volgens Homeros bevrijdde Hermes hen toen ze dertien dagen door Ares gevangen gehouden waren (vergelijk Homeros Ilias V, 385 e.v. en Odyssee XI, ). 252

18 b. Zeus bedenkt een oplossing (191a5-191c8) 1 Epeidh; ou\n hj fuvsi~ divca ejtmhvqh, poqouǹ e{kaston to; h{misu to; aujtou` sunh/ vei, kai; peribavllonte~ ta;~ cei`ra~ kai; sumplekovmenoi ajllhvloi~, ejpiqumouǹte~ sumfuǹai, ajpevqnh/skon ujpo; limou` kai; th`~ a[llh~ 5 ajrgiva~ dia; to; mhde;n ejqevlein cwri;~ ajllhvlwn poieiǹ. Kai; ojpovte ti ajpoqavnoi twǹ hjmivsewn, to; de; leifqeivh, to; leifqe;n a[llo ejzhvtei kai; suneplevketo, ei[te gunaiko;~ th`~ o{lh~ ejntuvcoi hjmivsei <o} dh; nuǹ gunai`ka kalou`men< ei[te 10 ajndrov~: kai; ou{tw~ ajpwvllunto. Elehvsa~ de; oj Zeu;~ a[llhn mhcanh;n porivzetai, kai; metativqhsin aujtwǹ ta; aijdoià eij~ to; provsqen <tevw~ ga;r kai; tau`ta ejkto;~ ei\con, kai; ejgevnnwn kai; e[tikton oujk eij~ ajllhvlou~ ajll eij~ ghǹ, w{sper oij tevttige~< 15 metevqhkev te ou\n ou{tw aujtwǹ eij~ to; provsqen kai; dia; touvtwn th;n gevnesin ejn ajllhvloi~ ejpoivhsen, dia; tou` a[rreno~ ejn tw/` qhvlei, twǹde e{neka, i{na ejn th/ ` sumplokh/ ` a{ma me;n eij ajnh;r gunaiki; ejntuvcoi, gennw/èn kai; givgnoito to; gevno~, a{ma d eij kai; 20 a[rrhn a[rreni, plhsmonh; gouǹ givgnoito th`~ sunousiva~ kai; diapauvointo kai; ejpi; ta; e[rga trevpointo kai; tou` a[llou bivou ejpimeloiǹto. 1 hj fuvsi~ hier: natuurlijke/oorspronkelijke vorm divca (bijw.) in tweeën ejtmhvqhn aor. pass. van tevmnw poqevw verlangen, missen e{kaston elke helft (onderwerp) to; h{misu de helft to; h{misu to; aujtou` (lijd. vw. bij poqouǹ) zijn eigen (weder)helft suvneimi samenkomen peribavllw ta;~ cei`ra~ armen om elkaar heen slaan, elkaar omarmen sumplevkomai + dat. omarmen, omstrengelen sumfuvomai samengroeien oj limov~ honger 5 hj ajrgiva inactiviteit, niets-doen (het Griekse woord is samengesteld uit het woord ejrgovn en een aj-privans) hj a[llh ajrgiva de andere vormen van inactiviteit dia; to; + inf. doordat zij... ti... twǹ hjmivsewn een van de helften to; dev en de andere helft a[llo (lijd. vw. bij ejzhvtei) een andere helft ei[te t/m hjmivsei of deze nu de helft van een (oorspronkelijk) hele vrouw tegenkwam ei[te ajndrov~ vul aan: o{lou ejntuvcoi hjmivsei 10 porivzw verschaffen, bedenken metativqhmi verplaatsen ta; aijdoià schaamdelen eij~ to; provsqen naar de voorkant, naar voren tevw~ tot die tijd ejktov~ aan hun buitenkant gennavw bevruchten, verwekken oj tevttix, -igo~ cicade (een soort krekel. De vrouwtjes leggen hun eieren in bomen. De jongen vallen op de grond en leven onder de grond totdat ze volwassen zijn geworden. De cicade was voor de Grieken een symbool van autochtoon zijn) 15 metevqhke vul als lijd. vw. aan ta; aijdoià te wijst vooruit naar het volgende kaiv aujtwǹ (afh. van eij~ to; provsqen) naar hun voorkant hj gevnesi~ het verwekken, voortplanting a[rrhn, -eno~ mannelijk twǹde e{neka om de volgende redenen hj sumplokhv omarming, omstrengeling a{ma me;n... a{ma dev enerzijds... anderzijds givgnomai hier: voortgezet worden, voortgeplant worden to; gevno~ hier: menselijk geslacht 20 a[rrhn een man a[rrhn a[rreni vul aan: ejntuvcoi hj plhsmonhv verzadiging, bevrediging gouǹ in ieder geval hj sunousiva samenzijn, contact (ook seksueel) diapauvomai tot rust komen, een rustpauze nemen oj a[llo~ bivo~ de andere levensbehoeften ejpimelevomai + gen. zich bekommeren om Zeus op een roodfigurige vaasschildering, ca v. Chr. 253

19 c. De verklaring van de verschillende vormen van liefde (191c8-191e2) 1 Esti dh; ou\n ejk tovsou oj e[rw~ e[mfuto~ ajllhvlwn toi`~ ajnqrwvpoi~ kai; th`~ ajrcaiva~ fuvsew~ sunagwgeu;~ kai; ejpiceirwǹ poih`sai e}n ejk duoiǹ kai; ijavsasqai th;n fuvsin th;n ajnqrwpivnhn. 5 Ekasto~ ou\n hjmwǹ ejstin ajnqrwvpou suvmbolon, a{te tetmhmevno~ w{sper aij yh`ttai, ejx ejno;~ duvo:zhtei` dh; ajei; to; aujtou` e{kasto~ suvmbolon. Osoi me;n ou\n twǹ ajndrwǹ tou` koinou` tmh`mav eijsin, o} dh; tovte ajndrovgunon ejkalei`to, 10 filoguvnaikev~ tev eijsi kai; oij polloi; twǹ moicwǹ ejk touvtou tou` gevnou~ gegovnasin, kai; o{sai au\ gunai`ke~ fivlandroiv te kai; moiceuvtriai ejk touvtou tou` gevnou~ givgnontai. Osai de; twǹ gunaikwǹ gunaiko;~ tmh`mav eijsin, ouj pavnu au tai toi`~ 15 ajndravsi to;n nouǹ prosevcousin, ajlla; ma`llon pro;~ ta;~ gunai`ka~ tetrammevnai eijsiv, kai; aij ejtairivstriai ejk touvtou tou` gevnou~ givgnontai. 1 ejk tovsou van zo lang geleden, zo lang al e[mfuto~ + dat. ingeplant in, vergroeid met ajllhvlwn verbind met e[rw~ ajrcaiò~ oud, oorspronkelijk oj sunagwgeuv~ samenbrenger (vul aan uit het voorafgaande e[stin oj e[rw~) ejpiceirwǹ (vul aan: ejstin) probeert ejk duoiǹ uit twee ijavomai genezen (de inf. ijavsasqai hangt ook af van ejpiceirwǹ) ajnqrwvpino~ menselijk 5 to; suvmbolon afgebroken helft, wederhelft (bijv. van een steen of een stuk bot. Dit werd gebruikt wanneer bijv. twee vrienden uit elkaar gingen. Ieder behield dan de helft van het voorwerp. Zo konden ze elkaar later, als ze elkaar weer zouden ontmoeten, identificeren ) tetmhmevno~ partic. perf. pass. van tevmnw hj yh`tta platvis aujtou` = ejautou` to; koinovn het gemeenschappelijk (geheel) to; tmh`ma snede, stuk o{ slaat terug op tou` koinou` ajndrovguno~ (bijv. nw.) man-vrouwelijk 10 oij filoguvnaike~ minnaars van vrouwen, vrouwenjagers oj moicov~ echtbreker (iemand die een verhouding heeft met een getrouwde vrouw) givgnomai ejk + gen. o{sai t/m moiceuvtriai voortkomen uit en aan de andere kant alle vrouwen die mannenliefhebsters zijn en echtbreeksters hj moiceuvtria overspelige vrouw, echtbreekster gunaikov~ bedoeld is een vrouwelijk geheel ouj pavnu niet zozeer 15 tetrammevnai eijsivn perf. pass. van trevpw zijn gericht op hj ejtairivstria lesbienne Een volwassen man en een jongeman tijdens een symposion. Grafschildering uit Paestum (Zuid- Italië) uit het begin van de 5de eeuw v.chr. 254

20 d. Het derde geslacht (191e2-192b5) 1 Osoi de; a[rreno~ tmh`mav eijsi, ta; a[rrena diwvkousi, kai; tevw~ me;n a]n pai`de~ w\sin, a{te temavcia o[nta tou` a[rreno~, filou`si tou;~ a[ndra~ kai; caivrousi sugkatakeivmenoi kai; sumpeplegmevnoi toi`~ 5 ajndravsi, kaiv eijsin ou toi bevltistoi twǹ paivdwn kai; meirakivwn, a{te ajndreiovtatoi o[nte~ fuvsei. Fasi; de; dhv tine~ aujtou;~ ajnaiscuvntou~ ei\nai, yeudovmenoi: ouj ga;r ujp ajnaiscuntiva~ tou`to drw`sin ajll ujpo; qavrrou~ kai; ajndreiva~ kai; 10 ajrrenwpiva~, to; o{moion aujtoi`~ ajspazovmenoi. Mevga de; tekmhvrion: kai; ga;r telewqevnte~ movnoi ajpobaivnousin eij~ ta; politika; a[ndre~ oij toiou`toi. Epeida;n de; ajndrwqw`si, paiderastou`si kai; pro;~ gavmou~ kai; paidopoiiva~ ouj prosevcousi to;n nouǹ 15 fuvsei, ajll ujpo; tou` novmou ajnagkavzontai: ajll ejxarkei` aujtoi`~ met ajllhvlwn katazhǹ ajgavmoi~. Pavntw~ me;n ou\n oj toiou`to~ paiderasthv~ te kai; filerasth;~ givgnetai, ajei; to; suggene;~ ajspazovmeno~. 1 a[rreno~ bedoeld is een mannelijk geheel ta; a[rrena al het mannelijke tevw~ zolang als to; temavcion stukje, partje o[nta = ojnte~ (het participium heeft het geslacht van het naamwoordelijk deel van het gezegde overgenomen) sumplevkomai + dat. omarmen 6 to; meiravkion jongen, jongeman (vanaf 18 jaar) ajndreiò~ (hier dubbelzinnig) dapper én mannelijk (verwijzend naar hun oorsprong) fuvsei (dat.) van nature ajnaivscunto~ schaamteloos yeuvdomai zich vergissen hj ajnaiscuntiva schaamteloosheid to; qavrro~ zelfvertrouwen 10 hj ajrrenwpiva mannelijk voorkomen, mannelijkheid ajspavzomai begroeten, verwelkomen mevga de; tekmhvrion een belangrijk bewijs (is het volgende) kai; gavr want telewqevnte~ volwassen geworden ajpobaivnw blijken te zijn (onderwerp: oij toiou`toi) eij~ ta; politikav voor het openbare leven a[ndre~ (predikatief) echte mannen ajndrovomai de leeftijd van een man bereiken paiderastevw jongens beminnen, op jongens vallen hj paidopoiiva het verwekken van kinderen 15 oj novmo~ hier: conventie, zede en gewoonte ejxarkei` aujtw/` het is voldoende voor hem, hij neemt genoegen met katazhvw door het leven gaan, zijn leven doorbrengen a[gamo~ ongehuwd pavntw~ hier: in elk geval oj toiou`to~ wie zo aangelegd is oj paiderasthv~ minnaar van jongens, jongensminnaar (gezegd van de man) oj filerasthv~ iemand die zijn minnaar genegen is (gezegd van de jongen) e. Wat is eros eigenlijk? (192b5-192d2) 1 Otan me;n ou\n kai; aujt ejkeivnw/ ejntuvch/ tw/ ` aujtou` hjmivsei kai; oj paiderasth;~ kai; a[llo~ pa`~, tovte kai; qaumasta; ejkplhvttontai filiva/ te kai; oijkeiovthti kai; e[rwti, oujk ejqevlonte~ wj~ e[po~ 5 eijpeiǹ cwrivzesqai ajllhvlwn oujde; smikro;n crovnon. Kai; oij diatelouǹte~ met ajllhvlwn dia; bivou ou toiv eijsin, oi} oujd a]n e[coien eijpeiǹ o{ ti bouvlontai sfivsi par ajllhvlwn givgnesqai. Oujdeni; ga;r a]n dovxeien tou`t ei\nai hj twǹ ajfrodisivwn 10 sunousiva, wj~ a[ra touvtou e{neka e{tero~ ejtevrw/ caivrei sunw;n ou{tw~ ejpi; megavlh~ spoudh`~: ajll a[llo ti boulomevnh ejkatevrou hj yuch; dhvlh ejstivn, o} ouj duvnatai eijpeiǹ, ajlla; manteuvetai o} bouvletai, kai; aijnivttetai. 1 Welnu, wanneer zowel de jongensminnaar als ieder ander werkelijk juist hem, zijn eigen wederhelft, ontmoet, dan ook zijn zij ongelooflijk uitgelaten door vriendschap, intimiteit en verliefdheid, terwijl ze niet willen, om zo 5 te zeggen, gescheiden worden van elkaar, zelfs geen korte tijd. En zíj zijn degenen die het leven met elkaar tot het einde toe doorbrengen, (zíj namelijk) die zelfs niet zouden kunnen zeggen wat ze willen dat hun van elkaar te beurt valt. Want aan niemand zou het toeschijnen dat dat is: de seksuele 10 omgang, alsof dáárom de éne blij is met de andere samen te zijn met zo hevige aandrang. Maar het is duidelijk dat de ziel van allebei iets anders wil, wat zij niet kan zeggen, maar een vaag vermoeden heeft wat zij wil, en er (slechts) op zinspeelt. 255