AVG, ojee, of valt het wel mee?

Transcriptie

1 AVG, ojee, of valt het wel mee? Risicomanagement bij geodetische en Geo-ICT projecten Achter de schermen bij Onzichtbaar Nederland Het gebruik van GIS in het Voortgezet Onderwijs Vakblad van Geo-Informatie Nederland 2017 jaargang 14 Nummer 1

2 GEODESIE OPLOSSINGEN WITH YOU ALL THE WAY PLANNING > SURVEY > DESIGN > LAYOUT > EXECUTION > INSPECTION Elk type project, elke bedrijsomvang, elke toepassing - Wij bieden een volledig programma met zeer nauwkeurige meeten positioneringsoplossingen die aan al uw behoeften voldoen. Ervaar net als andere professionals zelf onze technologie. topconpositioning.nl

3 Trumpetter Roelof Keppel Vandaag is het warme truiendag. De Hollandse winter slaat voor de tweede keer toe en doet opnieuw een aanslag op de aardgasbel in het Groningse gasveld. Laat Groningen niet zakken! En als de bodem daalt, meten we het op en dan weten we dat ook weer. We worden wat onverschillig, is mijn indruk. Elke dag worden we overspoeld met dit en ander nieuws uit eigen land en uit de wereld om ons heen. Schokkend, herhalend en vermoeiend en misschien wel te veel en via te veel kanalen. En wanneer je even niet oplet, loopt je twitterbox over van incontinent, eigengereid en megalomaan getrumpetter. Verzonden door een bevriend staatshoofd. Naar verluidt. Nog even of hij besluit het GPS-signaal down te halen (die bevoegdheid heeft hij of neemt hij) en dan raken nog meer mensen de weg kwijt. Blij dat er wat back-up systemen aanwezig zijn. Nu zitten we in Geo-Info niet zo boven op dat nieuws: dat is niet zo ons ding. Daar zijn we niet van. En dat is misschien maar goed ook. Zo krijgt u nog eens wat ander nieuws aangeboden. Met deze keer een vernieuwd colofon, want de redactie is in beweging evenals uw lidmaatschapstarief. Daarin geen daling, maar daar had u vast ook niet op gerekend. Wat verderop: een spannende bijdrage over gegevensbescherming. Onttrekt geo-informatie zich aan die discussie of is ze juist onderdeel van het probleem? Gevolgd door onderzoek naar het gebruik van GIS in het onderwijs en de daarbij uitgesproken verbeterwensen. Een paar heel scherpe columns elders in deze editie houden ons bij de les: een kaart is ook maar een mening!. Ook deze keer weer een paar must-reads voor managers en marketeers in het geo-werkveld. Voor de eerste groep inzicht in de risico s die zij lopen en hoe deze te minimaliseren? Voor de tweede groep een verkenning over marketing en sales in onze branche. Hot is zondermeer de betekenis van geo-informatie in de automotive-industrie. In een levendig verslag van de mede door GIN georganiseerde middag worden we onder andere bijgepraat over de mogelijkheden van SuperGPS. En de gevolgen van uitval van het GPS-signaal. Toch ook daar kennelijk enige vrees. Heel bij waren we met the making of van Onzichtbaar Nederland. Als u net als ik hebt uitkeken naar de reeks die de afgelopen donderdagavonden werd uitgezonden, kunt u hier lezen hoe dat in z n werk ging seconden visueel spektakel toegelicht. De blijvend boeiende rubriek Open Kaart over een eigenaardige landswap. En voor we deze editie besluiten met een aantal verslagen uit het verenigingsveld, het eerste deel van een serie over varioscale technologie. Ga daar maar eens voor zitten! Voor nummer zijn we nu al druk bezig met een themanummer over de betekenis van DSO voor het geo-werkveld. Kijkt u daar ook al naar uit? Geo-Info 1

4 Agenda GIN Cartodag 2017 Datum: 15 maart Locatie: Rotterdam Meer info: BeGeo (congres en beurs) Datum: 16 maart Locatie: Brussel Meer info: Agile 2017 Datum: 9 mei- 12 mei Locatie: WUR Meer info: FIG Working Week Datum: 29 mei t/m 2 juni Locatie: Helsinki, Finland Meer info: Commercial UAV Expo Europe 2017 Datum: juni Locatie: Brussel, België Meer info: GIN Themagroep Geschiedenis van de Kartografie - Studiemiddag Tuinkaarten Datum: 17 maart 2017 Locatie: Kasteel Huis Bergh, 's Heerenberg Meer info: Colofon Uitgever Geo-Informatie Nederland Redactieadres Redactie Geo-Info Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) gi@geo-info.nl Hoofdredacteur Roelof Keppel Redacteuren Adri den Boer, Ferjan Ormeling, Eric Hagemans, Sytske Postma, Frans Rip, Jonna Bosch, Felix van Veldhoven Bladmanagement MOS bv, Nijkerk Inzenden kopij Indienen en publiceren van artikelen en berichten in overleg met de redactie. Zie ook onder Geo-Info. Advertentie-exploitatie MOS bv Jan van de Vis Telefoon: (033) acquisitie@mos-net.nl of gi@geo-info.nl Advertentietarieven op aanvraag Vormgeving en druk VdR druk & print, Nijkerk AVG, ojee, of valt het wel mee? Risicomanagement bij geodetische en Geo-ICT projecten Achter de schermen bij Onzichtbaar Nederland Het gebruik van GIS in het Voortgezet Onderwijs Vakblad van Geo-Informatie Nederland 2017 jaargang 14 Nummer 1 Foto cover: Animatie uit het VPRO-Programma Onzichtbaar Nederland. Partners Geo-Informatie Nederland Abonnementen/inlichtingen Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) Fax: (033) administratie@geo-info.nl Het doorgeven van adreswijzigingen uitsluitend schriftelijk of via . Een abonnement of lidmaatschap kan op elk gewenst moment ingaan en wordt voor een jaar aangegaan. Een abonnement of lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij dit minimaal twee maanden voor de verlengingsdatum schriftelijk of per wordt opgezegd. Abonnementsprijzen per jaar voor 2017 Persoonlijk lidmaatschap: 67,50 incl. 6% btw. Abonnement op Geo-Info: 123,50 incl. 6% btw. Organisatielidmaatschap: 267,50 incl. 6% btw. Leden in het buitenland betalen extra kosten voor het toezenden van Geo-Info: binnen Europa 30,- (excl. 21% btw) en buiten Europa 55,- (excl. 21% btw). Kijk voor meer informatie op de website Bij automatische incasso krijgt u een korting van 2,- per jaar Het overnemen evenals het vermenigvuldigen uit dit tijdschrift is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van redactie en auteur. ISSN (print), ISSN (online) IBAN: NL55RABO Geo-Info

5 In dit nummer......en verder 4 7 TPG in Zuid-Holland heeft doelen bereikt 8 Het gebruik van GIS in het Voortgezet Onderwijs 11 Column Reinder Storm AVG, ojee, of valt het wel mee? 12 Risicomanagement bij geodetische en Geo-ICT projecten 15 Vakidiotie en T-shirts 16 Verslag NCG-symposium bij ITC vol kennis 20 Promotie Frederika Welle Donker (TUD) 24 Marketing en sales bij GEO-ICT en data-acquisitie bedrijven 33 Column Menno-Jan Kraak 22 Verslag Seminar Zelfrijdende Voertuigen 34 Verslag Jansoniuslezing Open Kaart Belgium and the Netherlands Swap Land, and Remain Friends 41 Column Tsoefiet van Beuningen 28 Achter de schermen bij VPRO-programma Onzichtbaar Nederland 42 Kaarten van de CIA 43 Cartodag In Memoriam Ruth de Smit-Bunkenburg 44 Wegennetwerken in vario-schaal structuren Geo-Info 3

6 AVG, ojee, of valt het wel In de afgelopen twintig jaar is geo-informatie veranderd van een plekje in de Bosatlas tot een culminatiepunt van data. Onder andere data die, zeker in onderling verband, in toenemende mate herleidbaar zijn tot een persoon. Anders gezegd: geo-informatie kan zo maar een persoonsgegeven zijn of worden. Daarmee is de adoptie, eind december 2015, van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) zeg maar de nieuwe Wet bescherming persoonsgegevens - ook voor het geo-werkveld van groot belang. Door Marc de Vries en Bastiaan van Loenen Wat houdt deze AVG in, wat verandert er en vooral ook wat betekent het voor de praktijk? Dat zijn de vragen die Bastiaan van Loenen en Marc de Vries (Geonovum) in dit artikel beantwoorden. Zij komen tot de slotsom dat het er zeker niet eenvoudiger op geworden is, maar dat de specifieke impact op het geowerkveld beperkt zal zijn. Met dit artikel hopen zij bij te dragen aan een beter begrip van wat er komen gaat, al treedt deze pas op 25 mei 2018 in werking. Ze baseren zich daarbij op het voorwerk dat reeds gedaan werd door de Werkgroep Impact Assessment van de Algemene Verordening Gegevensbescherming op het geo-werkveld (waarvan zij deel uitmaakten) die recent haar rapportage presenteerde [1]. Wat voor nieuws brengt de AVG? Bij de beschrijving daarvan hebben de auteurs uiteraard moeten kiezen, waarbij ze steeds de professional werkzaam in het geo-werkveld in gedachten hebben gehad. De contouren AVG Op 14 april 2016 is in Brussel de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) aangenomen. De regeling bouwt voort op het bestaande kader, maar introduceert ook een groot aantal nieuwe principes, begrippen en verplichtingen. Dus er gaat zeker het een en ander veranderen. Daar komt nog bij dat het weliswaar om een Verordening gaat. Deze behoeft dus, anders dan een Europese Richtlijn, geen omzetting in Nederlandse wetgeving. Maar tegelijkertijd laat deze op een aantal gebieden, inclusief een paar die zeer relevant zijn voor het geo-werkveld, ruimte voor de nationale wetgever af te wijken of nader in te vullen. De toepasselijkheid van de AVG op gebruik van geo-informatie De eerste vraag is uiteraard of er bij geoinformatie überhaupt wel sprake is van een persoonsgegeven? Immers, als dit niet het geval is, dan is de AVG niet van toepassing en zal deze dus ook geen impact hebben op het geowerkveld. Deze discussie is uiteraard niet nieuw, onder de werking van de huidige regelgeving (de Wet bescherming persoonsgegevens, Wbp) werd die ook al gevoerd. Daarbij staat wel vast of we het nu leuk vinden of niet dat geo-informatie in toenemende mate het oliemannetje is bij het koppelen van gegevens en koppeling leidt vaak weer tot gemakkelijkere identificatie van personen [2] [3]. De AVG verandert hier niet veel aan: de definitie van het begrip persoonsgegeven in de AVG lijkt erg op die van de Wbp. Het blijft een open definitie die naar de omstandigheden van het geval ingevuld moet worden. Wel introduceert de AVG een nieuw Geo-informatie: steeds vaker het oliemannetje bij identificatie. 4 Geo-Info

7 mee? Geo-data zijn in toenemende mate herleidbaar tot persoonsgegevens. element: locatiegegeven, nader omschreven als een mogelijke identificator waarmee een persoon zou kunnen worden geïdentificeerd. In dat geval moeten de regels van de AVG gevolgd worden. Kijkend naar de zogenaamde overwegingen bij de AVG, dan lijkt het erop dat met dit begrip gedoeld wordt op de locatie van een persoon of randapparatuur (zoals bedoeld in de e-privacy Richtlijn) [4] en niet op locatiegegevens in brede zin zoals topografische informatie, gebouwgegevens, en geologische gegevens. Algemene beginselen Ook waar het de algemene beginselen aangaat, is er een hoge mate van continuïteit tussen de Wbp en de AVG. Net als in de Wbp mogen onder de AVG persoonsgegevens slechts worden verzameld voor welbepaalde, uitdrukkelijk omschreven en gerechtvaardigde doeleinden en mogen deze vervolgens niet verder op een met die doeleinden onverenigbare wijze worden verwerkt. De eisen die aan die verdere verwerking worden gesteld, zijn in de AVG wel wat verder uitgewerkt dan in de Wbp. De accountability is een van de belangrijkste nieuwe aspecten van de AVG. Veel meer dan onder de Wbp thans het geval is, moet de verantwoordelijke steeds kunnen aantonen - dus vooral ook aan de voorkant van verwerkingsprocessen - dat de verwerking van persoonsgegevens in overeenstemming is met de regels uit de AVG. Er moeten passende organisatorische en technische maatregelen zijn getroffen, verwerking moet plaatsvinden voor vooraf welbepaalde doelen en de Vertaling van de regels naar de complexe praktijk is een grote opgave gegevens mogen niet langer bewaard worden dan strikt noodzakelijk is. En de verantwoordelijke moet vervolgens ook achteraf te kunnen aantonen dat dit werkelijk gedaan is. Daarmee verwant zijn de principes van gegevensbescherming by design en by default die de AVG introduceert. Dit verplicht de verantwoordelijke voor iedere nieuwe verwerking de bescherming van persoonsgegevens vanaf het begin in het ontwerpproces mee te nemen. Het principe van by default betekent bijvoorbeeld dat de persoonsgegevens niet toegankelijk mogen zijn voor een ongedefinieerd aantal individuen. De standaard wordt dus: niet ongebreideld delen van persoonsgegevens, tenzij. Ook de risk based approach past hierin: hierbij ligt de nadruk op enerzijds de eigen verantwoordelijkheid van de verwerker en anderzijds de verplichting tot het vooraf inregelen van de juiste randvoorwaarden, gestoeld op genoemde risico-inschatting. Ook stelt de AVG strengere eisen aan de verwerking voor persoonsgegevens voor de publieke taak. Indien namelijk de verwerking noodzakelijk is om te voldoen aan een wettelijke verplichting of noodzakelijk is voor de vervulling van een taak van algemeen belang dan moet het doel van de verwerking van de persoonsgegevens bij wet worden vastgesteld. Verder moet de verantwoordelijke een register bijhouden van de verwerkingsactiviteiten die onder zijn verantwoordelijkheid plaatsvinden. Deze verplichting vervangt de meldplicht die onder de Wbp gold. Tenslotte introduceert de AVG de verplichte voorafgaande Persoonsgegevensbescherming Impact Assessment (ook wel PIA s genoemd) voor verwerkingen met een hoog risicogehalte Geo-Info 5

8 Rechtsbescherming burgers Daarnaast versterkt de AVG de rechtspositie van de burger wiens persoonsgegevens verwerkt worden. Naast het bestaande recht op inzage en een kopie van zijn persoonsgegevens, introduceert de AVG het recht om te worden vergeten (recht op gegevenswissing/vergetelheid): persoonsgegevens die onder andere niet langer nodig zijn voor de doeleinden waarvoor zij zijn verzameld of die onrechtmatig zijn verwerkt, moeten verwijderd worden. Verder beschermt de AVG ook tegen profiling : het nemen van volledig geautomatiseerde besluiten over personen op basis van de algemene eigenschappen (bijvoorbeeld het zijn van een inwoner van een bepaald postcodegebied) is verboden. Verder kunnen burgers ook, met de AVG in de hand, overdraagbaarheid van gegevens afdwingen: een persoon heeft recht op een digitale kopie (machineleesbaar en gestructureerd) van door hemzelf verstrekte persoonsgegevens (bijvoorbeeld aan een zorgverzekeraar) en hij mag deze kopie ook weer aan een andere verwerkingsverantwoordelijke overdragen (bijvoorbeeld andere zorgverzekeraar). Dit recht geldt overigens niet tegenover de overheid. Toezicht, controle en sancties Het veel strengere toezicht- en controleregime moet bijdragen aan de naleving van al deze verplichtingen. Voor overheden betekent dit onder meer de verplichting tot het instellen van een functionaris voor gegevensbescherming (FG). Deze FG moet de betreffende overheid informeren en adviseren over de AVG en toezien op naleving van de AVG. Verder zijn de tanden van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP, voorheen het College Bescherming Persoonsgegevens) aangescherpt. Deze krijgt veel meer bevoegdheden en kan significant hogere boetes opleggen oplopend tot 10 of 20 miljoen of 2-4% van de wereldwijde omzet van een organisatie. Dit zal tegenover overheidsorganisaties niet zo snel gebeuren, maar toch goed om te weten Wat betekent de AVG concreet en specifiek voor het geo-werkveld? De balans opmakend zien we voor het geo-werkveld geen fundamentele materiële veranderingen in de AVG ten opzichte van de Wbp. De grootste veranderingen lijken zich te beperken tot een aanscherping of nadere invulling van de bestaande regels. Praktisch betekent dit vanaf medio 2018 dat werkprocessen accountable moeten worden ingericht volgens de principes van privacy by design en default: er moet heel duidelijk worden aangegeven waarom bepaalde gegevens voor welke periode worden verwerkt (voor welk doel), wie er van deze gegevens gebruik maken, en welke rechten betrokkenen hebben indien ze bijvoorbeeld bezwaar tegen de verwerking hebben. Optimistisch gesteld kunnen we zeggen dat de toepassing van het uitgangspunt privacy by design verder bijdraagt aan een goed georganiseerde en weldoordachte geo-informatievoorziening. Immers, op dit moment weten we vaak niet precies voor welke doelen we de geo-informatie nodig hebben en door wie ze gebruikt gaat worden. Negatief gesteld geeft de AVG de nodige extra bureaucratie rond het gebruik van gegevens die veelal niet direct tot een persoon zijn te herleiden (denk aan het vermelden van De grotere en scherpere tanden van de AP zullen bijdragen aan betere navolging de rechten van betrokkenen, het bijhouden van een register van verwerkingsactiviteiten). Dit kan ook leiden tot onderbenutting van de gegevens doordat naleving van de AVG tot nieuwe gebruiksvoorwaarden kan leiden om het misbruik te beperken. Ook zien we nog steeds een grote opgave in de vertaling van de regels naar de complexe praktijk. De bepaling of er sprake is van een persoonsgegeven en daarmee de toepasselijkheid van de AVG blijft contextueel bepaald en de opname van de term locatiegegeven brengt hierin geen verandering in vergelijking tot de situatie onder de Wbp. Dat is uiteraard een gemiste kans. Dat neemt niet weg dat de ruimte die de AVG laat aan nationale wetgevers om een aantal zaken zelf aanvullend en/of afwijkend te regelen wel eens een goede kans zou vormen voor het goed (her)gebruik van de grote geo-basisregistraties. Gecombineerd met het principe van risk based approach schept de AVG ons inziens de mogelijkheid om versterkt in te zetten op het door bronhouders breed en ruimhartig delen van deze gegevens, ook al bestaat het risico dat verderop in het datagebruik een andere partij iets doet wat niet mag. Het uitsluiten van aansprakelijkheid hiervoor in de relevante sectorale wetten bijvoorbeeld bij de reguliere evaluaties - zou in de rede liggen en zou deze bronhouders wat rustiger laten slapen. Kortom, als we de balans opmaken, zien we een gemengd beeld. Op een hoog abstractieniveau is er een hoge mate van continuïteit tussen de Wbp en de AVG, inclusief de niet beantwoorde vraag of geo-informatie een persoonsgegeven is: dat blijft contextueel bepaald. Als de AVG wel van toepassing is op het gebruik van de geo-informatie dan geldt een aantal nieuwe principes (privacy by default and privacy by design), nieuwe rechten (recht om vergeten te worden) en nieuwe verplichtingen (accountability). De grotere en scherpere tanden van de AP zullen bijdragen aan betere navolging. Zoals zo vaak zit the proof of the pudding in the eating en dat duurt nog even, maar het geo-werkveld doet er intussen wel goed aan dit dossier op de voet te volgen en waar mogelijk bijvoorbeeld bij het aanpassen van sectorale wetten - te beïnvloeden. Referenties [1] Deze Werkgroep werd in het voorjaar van 2016 ingesteld door het GI-Beraad en bestond uit vertegenwoordigers van het Kadaster, Dataland, het ministerie van BZK, het CBS, het ministerie van IenM, het ministerie van EZ, de VNG, Rijkswaterstaat, en Geonovum (secretariaat). Haar rapportage is hier beschikbaar. [2] Zie Jong J. de, 2001, Privacybescherming in de geo-informatiesector, Geodesia, Jaargang: 43, 1, p. 12-1; Zie ook van Loenen, B., Kulk, S. & Ploeger, H. (2016). article/pii/s x In: Government Information Quarterly: an international journal of information technology management, policies, and practices. 33, p [3] Uitgebreid over de relatie tussen geo-informatie en privacy: Privacy op zijn plaats, tussen willen, weten en wetten. [4] Richtlijn 2002/58/EC geamendeerd door Richtlijn 2006/24/ EC en Richtlijn 2009/136/EC. Marc de Vries is adviseur van Geonovum en partner in The Green Land en houdt zich in die hoedanigheid bezig met onderwerpen op het grensvlak van geo-informatie en recht en economie. Hij was secretaris van de werkgroep Impact Assessment van de AVG op het geo-werkveld. Marc is te bereiken via m.devries@geonovum.nl. Bastiaan van Loenen is adviseur van Geonovum en universitair hoofddocent aan de TU Delft Kenniscentrum open data. Hij is te bereiken via b.vanloenen@tudelft.nl. 6 Geo-Info

9 Topografie Producerende Gemeenten in Zuid-Holland heeft doelen bereikt Topgrafie Producerende Gemeenten in Zuid Holland (TPG) heeft sinds de oprichting in 2001 veel bereikt. Maar nu is er een natuurlijk moment aangebroken om te stoppen. De BGT is klaar. TPG heeft geen bijzondere financiële positie meer en het Gemeentelijk Geo Beraad (GGB) is er voor kennisdeling en inspraak in landelijke ontwikkelingen. Op de laatste gezamenlijke bijeenkomst van de TPG op 17 november 2016 in Gouda is daarom besloten om het overlegorgaan TPG op te heffen. De doelen zijn bereikt. Gerealiseerde doelstellingen TPG Zorgen voor hoogwaardige grootschalige topografie Correcte aansluiting van de gemeentegrenzen De TPG moet een bepalende invloed hebben op de landelijke topografie Totstandkoming van het informatiemodel IMGEO 2007 en objectgerichte BGT Verzorgen van goede dienstverlening aan de gebruikers van topografie Regionaal en landelijk samenwerken Samenwerken op het gebied van distributie en verkoop De laatste TPG-bijeenkomst. Kennisdeling Aanspreekbaar zijn voor vraagstukken in het Geo-veld Tot slot De deelnemers zijn het er unaniem over eens dat zij hun kennis en ervaring zullen inzetten voor het GGB. Als denktank bij een specifiek onderwerp, of als deelname bij een van de thema- of expertgroepen. Het is dus zeker geen droevig einde. In tegendeel. Tot ziens dus bij het GGB! Louis Smit Kuyper als verkiezingskartograaf Hoe de verkiezingen voor de Tweede Kamer nu gaan, hoort men tot vervelens toe. Pakweg in het eind van de 19 e eeuw was dat anders. Per regio stemde de mannelijke elite op één of meer leden (afhankelijk van het aantal inwoners). De kandidaten mochten best ergens anders wonen. Bij tussentijdse verkiezingen voor een nieuw Kamerlid was de Amsterdammer dr. Abraham Kuyper kandidaat in het kiesdistrict Gouda. Bij de eerste stemming was er geen volstrekte meerderheid. Bij de herverkiezing schreef de Goudse regio historie qua felheid van debat. Kuyper versloeg toen zijn liberale tegenkandidaat mr. H.C. Verviers van der Loeff, maar hij had dan ook eigenhandig een kaartje van zijn regio getekend (Kuyper-archief bij het Historisch Documentatiecentrum voor het Ned. Protestantisme bij de VU te Amsterdam.) Rectificatie In Geo-Info nummer 6, 2016 stond in het verslag over GeoBuzz 2016 een citaat van Johan van Schaaik (Nationale Politie). Het citaat was niet helemaal volledig en miste een verwijzing naar het Innovatieprogramma Satelliettoepassingen van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, waarin de mogelijke inzet van satelliettoepassingen voor brandweer en politie nader zal worden onderzocht. Zie voor meer informatie: bit.ly/2lazg4e. Adri den Boer Geo-Info 7

10 Het gebruik van GIS in het GIS kan goed ingezet worden in het Voortgezet Onderwijs, maar gebeurt dit ook vaak? Door Jessy Faas Als GIS wordt ingezet in het aardrijkskundeonderwijs, wordt het meestal ingezet bij een project. De leerlingen zijn dan bezig met zelfsturend leren en ontdekkend leren. Het gebruik van GIS in de les zorgt voor een rijke omgeving met veel hulpmiddelen, het zorgt voor een verbetering van het ruimtelijk inzicht van de leerlingen en het traint leerlingen in het oplossen van problemen. Daarnaast leren leerlingen beter om te gaan met geografische vraagstukken, kritische vragen te stellen en om te gaan met echte data [1]. Omdat GIS vaak ingezet wordt in combinatie met andere vakken zoals scheikunde en biologie, helpt het ook bij het vormen van een beter inzicht in bredere onderwerpen. Als laatste heeft het gebruik van GIS ook een positieve invloed op de toekomst van de leerlingen. Doordat ze leren over de technologie en de mogelijkheden die het biedt, hebben ze later meer kans op een baan [2]. Er zijn dus vele voordelen. Bekende nadelen zijn het gebrek aan tijd, geld en kennis bij de leraren en de beperkingen of complexiteit van software of webapplicaties. Hieronder volgen enkele toepassingen van GIS en digitale kaarten in het onderwijs en hoe vaak ze gebruikt worden. EduGIS In Nederland is vooral EduGIS bezig met het ontwikkelen van gratis lesmateriaal. EduGIS GIS kan in het onderwijs ingezet worden door projecten op te zetten waar de leerlingen GIS nodig hebben om de vragen te beantwoorden. De focus ligt niet op het leren hoe GIS werkt, maar op het vak zelf en het beantwoorden van ruimtelijke vraagstukken. heeft een begin gemaakt om samen te werken met Esri Nederland. Op de website is een kaartviewer (web-gis) te vinden met een basiskaart van OpenStreetMap. Hierbij is het mogelijk om een verscheidenheid van thematische kaarten over de basiskaart te leggen om zo geografische processen en verspreiding te bekijken. Voorbeeld van een opdracht met EduGIS: Voeg de laag 25 cm zeespiegelstijging toe. Wat gebeurt er met deze plaatsen bij zo n zeespiegelstijging? Liggen deze plaatsen boven of beneden NAP? Waardoor werd het mogelijk dat plaatsen zoals Mastenbroek konden ontstaan? [3] De website heeft ongeveer bezoekers per jaar, zo n 8% van alle leerlingen in het voortgezet onderwijs maakt er gebruik van. Voor het vmbo zijn geen lesmodules ontwikkeld door EduGIS, wat betekent dat ongeveer 12% van alle nietvmbo leerlingen gebruik maakt van EduGIS [4]. Dit zijn aardige aantallen, als eraan gedacht worden dat veel leerlingen in de bovenbouw niet voor aardrijkskunde kiezen en er nog weinig vakoverstijgend gewerkt wordt. Daarom zullen veel leerlingen EduGIS ook niet nodig hebben. Het aantal gebruikers van de laatste jaren is te zien in de grafiek van figuur 1, de data is afkomstig van EduGIS. EduGIS geeft ook aan dat er ongeveer 600 gebruikers per schooldag zijn en dat het gebruik minimaal is in de weekenden en vakanties. Ook in de avonden op schooldagen wordt het gebruikt, naar alle waarschijnlijkheid voor huiswerk. In april 2015 was er een piek in het gebruik, vermoedelijk vanwege de examens. Figuur 1 - Gebruikers EduGIS. 8 Geo-Info

11 Voortgezet Onderwijs Figuur 2 - Gebruik Esri GIS in de VS. Esri Eén van de grootste ontwikkelaars op het gebied van GIS is Esri. Ze ontwikkelen niet specifiek voor het Nederlandse onderwijs maar ze houden zich er wel mee bezig, hierover later meer. Voor ArcGIS Online zijn verschillende Engelstalige lesmaterialen ontwikkeld, te vinden op connected. In de VS zijn ongeveer scholen (23 december 2016) die gebruikmaken van de GIS-producten van Esri in het onderwijs, in juni 2016 waren dit er Om het in context te plaatsen, in de Verenigde Staten zijn er ongeveer scholen die te vergelijken zijn met het voortgezet onderwijs in Nederland [5]. Scholen kunnen in de VS een gratis Esri Organisation-account krijgen om GIS te gebruiken in het management van het onderwijs maar ook om het onderwijs voor de leerlingen betekenisvoller te maken. Via tinyurl.com/kaart-gis-usa is te zien welke scholen in Amerika hier gebruik van maken. Helaas is er tot nu toe geen Nederlandstalig lesmateriaal van Esri. Esri Nederland heeft echter hier in Nederland wel meegewerkt aan het ontwikkelen van Topografie in de Klas en Veldwerk 2.0. Topografie in de Klas is niet zozeer lesmateriaal, maar een oefenprogramma dat GIS gebruikt om leerlingen topografie te leren. Topografie in de Klas is helemaal gratis en er zijn in december 2016 rond de boekjes gedownload. Deze boekjes zijn een ondersteuning van de online topotrainer. Naar alle waarschijnlijkheid zijn er naast de leerlingen die het boekje hebben gedownload ook nog veel leerlingen die alleen de topotrainer gebruiken. Veldwerk 2.0 is een toepassing die gebruikt kan worden om leerlingen veldwerk te laten doen met hun mobiel. Ze gaan naar buiten maar hoeven niet meer moeilijk te doen met pen en papier in de wind. In de applicatie krijgen ze een kaart, de route en vragen die ze moeten beantwoorden. De antwoorden van de leerlingen worden, zodra er wifi is, gedeeld met de leraar. Van Veldwerk 2.0 zijn geen gebruikerscijfers bekend. Leerkrachten die gebruik willen maken van Veldwerk 2.0 kunnen een workshop volgen en hebben daarna een jaar toegang tot de software. Na een eerste introductie zijn aardrijkskundeleraren vaak erg enthousiast over de toepassing. Veldwerk 2.0 maakt gebruik van de Collector for ArcGIS app. Geo Future School Daarnaast is er een nieuwe stroming in het voortgezet onderwijs in opkomst, de Geo Future School, ontwikkeld door KNAG. Voor deze stroming wordt veel lesmateriaal gemaakt met daarin GIS dat gedeeld wordt met de deelnemende scholen. Ook maken ze gebruik van de kaarten en het lesmateriaal Grand Challenges waar alle modules van Geo Future School op gebaseerd zijn: energie; klimaat; water; gezondheid en voedsel; en natuurlijk altijd gericht op de toekomst [6]. van EduGIS in de lessen en projecten. In het schooljaar 2016/2017 zijn rond de 24 scholen (9 in 2015/2016) aangesloten bij Geo Future School en hebben nog eens tientallen scholen interesse of proberen een module uit. In verhouding met het totaal aantal scholen in het voortgezet onderwijs, namelijk 642 in 2015, is dit nog een kleine groep [7]. Deze stroming die veel gebruik maakt van GIS en digitale kaarten is echter wel sterk aan het groeien. Lesmethodes en curriculum Maar ook grote educatieve uitgeverijen zijn begonnen met het gebruik van GIS in hun methodes. Enkele zijn nog zoekende naar de juiste manier van implementeren, maar bijvoorbeeld Malmberg is al begonnen met het geven van workshops aan leerkrachten voor het gebruik van QGIS. De lessen met QGIS zijn in de methode Humbold uitgewerkt [8]. Een groot voordeel van QGIS is dat het gratis te installeren is en ook analysefuncties heeft, iets wat vaak ontbreekt bij web-gis. Noordhoff uitgevers is met de Grote Bosatlas ook Geo-Info 9

12 deels digitaal gegaan. Ze leveren nu licenties om verschillende kaarten digitaal te bekijken en te vergelijken. In 2005 is GIS toegevoegd aan het curriculum van Finland [7]. Dit schooljaar is voor het eerst gebruik gemaakt van een digitaal examen voor aardrijkskunde. Hierin kwamen ook aardig wat vragen voor over de interpretatie, gebruik en verwerking van geo-media. Dit is een verandering in vergelijking met het voorheen meer op feiten georiënteerde examen. Daarom was er ook redelijk wat kritiek van leerlingen en leraren. Maar ook in China, India, Noorwegen, Zuid Afrika, Taiwan, Turkije en het Verenigd Koninkrijk is GIS onderdeel van het aardrijkskunde curriculum [9]. Er zullen nog andere landen volgen. In Nederland werd GIS tot voor kort niet genoemd in het aardrijkskunde curriculum. In het vernieuwde curriculum dat in het schooljaar 2017/2018 ingaat, wordt GIS en Geo-ICT duidelijk genoemd. De vaardigheden zullen in het schoolexamen getoetst worden, aangezien het centrale examen (nog) niet digitaal afgenomen wordt. Dit is een grote stap in het gebruik van GIS in het Voortgezet Onderwijs. Docenten Een groot struikelblok voor het gebruik van GIS in het voorgezet onderwijs is de GIS-kennis van docenten, en het gebrek aan tijd en geld. Vooral het eerste, de kennis van docenten in GIS is iets wat er voor zorgt dat GIS relatief gezien nog maar weinig wordt toegepast. Dit is zeer begrijpelijk, GIS kan complex zijn en het kan een uitdaging zijn om ermee te beginnen. Veel aardrijkskundedocenten hebben onvoldoende GIS-kennis, dit zouden ze kunnen oppikken door zelfstudie en/of workshops. Hier is helaas niet altijd geld en tijd voor. De GISdidactische kennis is lastiger aan te leren. Hier is vaak veel oefening voor nodig en de hulp van een ervaren collega is zeer gewenst. Zo n expertcollega kan dan uitleggen waarom een leerling vastloopt of hij kan voorbeelden geven hoe een concept het beste uitgelegd kan worden [11]. Voor bestaande docenten is het lastig GIS toe te passen omdat in de lerarenopleiding aardrijkskunde GIS niet aangeleerd werd. Tegenwoordig is het sinds enkele jaren bij sommige opleidingen een onderdeel van het lessenpakket. Advies Kwalitatief goed en gratis lesmateriaal ontwikkelen. Webapplicatie maken, speciaal voor het onderwijs. Medewerking van reguliere educatieve uitgeverijen. GIS in de lerarenopleidingen aardrijkskunde verplichten. Regelmatig workshops voor bestaande leerkrachten organiseren. Blijven communiceren waarom GIS en digitale kaarten belangrijk zijn in het aardrijkskundeonderwijs. GIS in het Voortgezet Onderwijs wordt nog onvoldoende gebruikt maar is zeker in opkomst. Zodra er grote stappen genomen worden om het beter te faciliteren, zal een groter deel van de aardrijkskundedocenten hier gebruik van kunnen gaan maken. Bibliografie [1] Kerski, J. J. (2015). Why GIS in Education Matters. Opgehaald van Esri: bit.ly/2jvcnwi. [2] Favier, T. (2013). Geo-informatietechnologie in het voortgezet aardrijkskundeonderwijs: Een brochure voor docenten. [3] EduGIS. (sd). Ruimte voor de rivier de IJssel. Opgehaald van EduGIS: bit.ly/2jfx13v. [4] Stamos. (2016, 02). Leerlingen/studentenaantallen. Opgehaald van Stamos: bit.ly/2jjynti. [5] National Center for Education Statistics. (2015, 01). Number and enrollment of public elementary and secondary schools, by school level, type, and charter and magnet status: Selected years, through Opgehaald van National Center for Education Statistics: bit.ly/2jk1u7d. [6] Adriaens, R. (2016, 06 05). Geo Future School en persoonvorming. Opgehaald van Leraren Ontwikkel Fonds: bit.ly/2juyvws. [7] CBS. (2015, 04 07). Hoeveel scholen telt Nederland? Opgehaald van CBS: bit.ly/1wtpqzx. [8] Korenvaar, W. (2016, 06 05). Op veler verzoek: vervolgcursus QGIS voor onderwijs. Opgehaald van De Aardrijkskunde Community: bit.ly/2k0txlv. [9] Johansson, T. (2003, 06). GIS in Teacher Education Facilitating GIS Applications in Secondary School Geography. Helsinki, Finland. Opgehaald van tinyurl.com/zdghnyb. [10] Milson, A. J., Demirci, A., & Kerski, J. J. (2012). International Perspectives on teaching and learning with GIS in secondary schools. New York City: Springer. [11] Favier, T., & van der Schee, J. (2012). Op zoek naar een kennisbasis voor lesgeven met GIS. In L. E.-e.-C. Geografie, Aardrijkskundeonderwijs onderzocht (p. 135). Enschede: Printpartners Ipskamp. Opgehaald van bit.ly/1zmkceq. Jessy Faas is blogger en student Geo Media and Design. Ze is te bereiken op Twitter Belgenmonument ingemeten Geomaat heeft opdracht gekregen voor de documentatie van het Belgenmonument in Amersfoort. Het grootste monument van Nederland werd in 1916, twee jaar voor het einde van de Eerste Wereldoorlog, door de Belgische overheid aangeboden aan Nederland als blijk van waardering voor de gastvrijheid. Gedurende de oorlog bood Nederland onderdak aan ruim gevluchte militairen en bijna een miljoen burgers uit België. Geomaat heeft de gedenkmuur tot in detail ingemeten en gedocumenteerd met behulp van een 3D-scan, zodat Heijmans alle stenen en natuursteenonderdelen kan reinigen, demonteren, nummeren en opslaan. De bestaande fundering is slecht en wordt verbeterd. Met alle originele onderdelen bouwt Heijmans vervolgens de gedenkmuur weer volledig op. De gedenkmuur is exact gedocumenteerd en gefotografeerd met de Faro Focus laserscanner. De meting is gecombineerd met een nauwkeurige landmeetkundige grondslag. Op deze manier is het monument altijd opnieuw te bouwen. David van Dijk 10 Geo-Info

13 Column Alleen op de wereld in kaart Recentelijk is er nogal wat aandacht geweest voor het boek Alleen op de wereld. Een geactualiseerde versie ervan werd als televisieserie uitgezonden. Een geheel nieuwe bewerking met plaatjes van de populaire Frans-Nederlandse illustratrice Charlotte Dematons prijkt in grote stapels in de boekwinkel. Wat de aanleiding is voor die aandacht weet ik eigenlijk niet. Het boek dateert oorspronkelijk uit Het is geschreven door de Fransman Hector Malot ( ) die het de titel Sans famille meegaf, letterlijk vertaald dus Zonder familie. Malot schreef meer dan zeventig boeken, maar Sans famille maakte hem onsterfelijk. Al twee jaar na verschijning van het Franse origineel verscheen een vertaling in het Nederlands en die heette meteen al Alleen op de wereld. De vertaling was, net als het origineel, een doorslaand succes. Hoe vaak het boek ook werd herdrukt, opnieuw vertaald, bewerkt, verkort in een omnibus gebundeld en geheel herzien, de titel was en bleef Alleen op de wereld. Zonder op de merites van de diverse vertalingen en bewerkingen in te gaan, kunnen we wel vaststellen dat die titel alleen op de wereld eigenlijk nergens op slaat. De hoofdpersoon van het boek, de vondeling Rémi, is vrijwel nooit alleen. Integendeel. Nog los van het feit dat helemaal niemand alleen op de wereld is gezien de ruim zeven miljard mensen die er momenteel op onze planeet rondlopen (en toen Hector Malot zijn boek schreef waren het er ook al meer dan een miljard...). Wat dat aangaat is de oorspronkelijke titel, Zonder familie, veel toepasselijker. Want ook al is niemand zonder familie, voor Rémi in het boek duurt het toch heel lang voor hij zijn familie gevonden heeft. Het is verleidelijk te filosoferen over wat het over Nederland en de Nederlanders zegt, dat alleen op de wereld kennelijk erger is dan zonder familie. Ook in andere talen heeft het boek trouwens een andere titel: in het Engels heet het Nobody s boy, in het Duits Heimatlos. Maar goed, terug naar de context van de geo-informatie. door Frankrijk, met de atlas bij de hand, om Remi s tocht na te volgen, ter inspiratie voor haar illustraties bij het boek (zie Dit gegeven onderstreept, heel in het kort geformuleerd, de bijzondere en unieke kracht van geo-informatie. De kaarten maken van het sprookje over Rémi een reële en tastbare geschiedenis, waardoor de lezer zich nog beter in het verhaal kan inleven. Dit is zo sterk, dat als van een compleet verzonnen regio een kaart wordt vervaardigd, ook dat het realiteitsgehalte verhoogt. Denk bijvoorbeeld aan de kaart die behoort bij het boek In de ban van de ring van J.J.R. Tolkien, met Eriador, Haradwaith, Mordor en de baai van Belfalas. Kaarten en andere vormen van geografische informatie bieden houvast, maken de wereld om ons heen begrijpelijker en toegankelijker en maken ook duidelijk dat we niet alleen op de wereld zijn. Aan het geval van Rémi zien we ook dat kaarten een brug slaan tussen de fictieve en de echte wereld. Daarom pleit ik ervoor om elke vorm van communicatie: boek, artikel, blog, column, vergezeld te doen gaan van geoinformatie. Die geo-informatie maakt boeken, artikelen, blogs en columns beter te begrijpen. De bronnen hiervoor zijn eindeloos. Boeken, kranten, tijdschriften, prenten, plattegronden En natuurlijk websites van bibliotheken en gespecialiseerde documentatie-instellingen, maar ook heel veel vrije internetbronnen bevatten een weelde aan geografische en kartografische producten, gratis of niet. De keerzijde van die weelde is de ondoorgrondelijke onoverzichtelijkheid van het aanbod. Daarin enige orde scheppen, in nationaal verband, tezamen met collega s van relevante erfgoed-instellingen, is en blijft een ambitie van me - daarover weer een andere keer. Intussen kan de nieuwste uitgave van Alleen op de wereld van Hector Malot compleet met kaarten van Frankrijk uitgangspunt zijn voor een originele vakantie. Leuk en dan vooral niet zonder familie! Reinder Storm De nieuwe bewerking die verscheen bij uitgeverij Gottmer heeft niet alleen aantrekkelijke illustraties: de schutbladen van het boek vóór en achter bevatten een landkaart. Er is op te zien welk traject Rémi aflegt op zijn avontuurlijke zwerftocht door Europa, met name Frankrijk. En daardoor gebeurt er iets bijzonders. Het verzonnen, dramatische verhaal over de arme vondeling Rémi die telkens weer op andere wijze, met andere lotgenoten, dieren, vrienden en kennissen moeizaam in zijn levensonderhoud moet voorzien, wordt door de kaarten voor- en achterin het boek opeens echt. En dit gaat nog verder: op de website van de uitgeverij is een filmpje te zien waarin illustratrice Charlotte Dematons vertelt over haar reis Reinder Storm Conservator Cartografie, Geografie en Reizen Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam r.storm@uva.nl Geo-Info 11

14 Risicomanagement bij geo Geo-ICT projecten De risico s bij geodetische en Geo-ICT projecten zijn groot, zoals velen van ons aan den lijve hebben moeten ondervinden. De risico s zijn groot, omdat het bij geodetische en Geo- ICT projecten meestal om veel data gaat. Data moet vaak erg nauwkeurig worden ingewonnen en geregistreerd. Het kleinste niet ontdekte foutje bij de inwinning en de proeflevering kan grote gevolgen hebben! Met recht kan dus bij geodetische en Geo- ICT projecten worden gezegd The devil is in the detail! Dit artikel gaat in op diverse vragen rondom risicomanagement bij geodetische en Geo-ICT projecten. Door Jos Anneveld en Ronald Vroom Wat moeten we als betrokken partijen (opdrachtgever, opdrachtnemer, adviseur) doen om de risico s bij geodetische en Geo-ICT projecten te beheersen? Wat is het nut van een proeflevering? Hebben de opdrachtgever en de leverancier wel dezelfde verwachting van het project? Maken de geodetische en Geo-ICT leveranciers hoge winstmarges? Is het verstandig als opdrachtgevers leveranciers uitknijpen als de winstmarges helemaal niet zo hoog zijn? Werken nationale of Europese aanbestedingen een te geringe winstgevendheid in de hand? Blijft het uiteindelijk niet de verantwoordelijkheid van de leverancier om voldoende winstgevendheid te begroten en te genereren? Op deze vragen hoopt dit artikel een antwoord te geven. Ook de commissie Elias heeft in oktober 2014 in haar eindrapport het een en ander gezegd over het risicomanagement van ICT-projecten, door opdrachtgevers bij de Rijksoverheid. Zijn deze adviezen toepasbaar op Geo-ICT projecten? En moet niet alleen naar de belangen van de opdrachtgevers worden gekeken, maar ook naar de belangen van leveranciers? Aspecten van risicomanagement Het is verstandig dat op de volgende drie plaatsen aan risicomanagement wordt gedaan: bij de opdrachtgever; bij de leverancier; bij opdrachtgever en leverancier gezamenlijk. In dit artikel wordt eerst besproken wat de opdrachtgever zelf kan doen, vervolgens wat de geodetische of Geo-ICT leverancier zelf kan doen en tenslotte wat opdrachtgever en leverancier gezamenlijk kunnen doen. Het is trouwens niet de bedoeling van de auteurs de indruk te wekken dat de ene plek belangrijker is dan de andere. Alle drie de plaatsen zijn belangrijk! Risicomanagement bij de opdrachtgever Boete- en bonusclausule Vaak grijpt de opdrachtgever naar de boeteen bonusclausule, maar hier valt wel wat over te zeggen. Natuurlijk is het goed voor de opdrachtgever om een boeteclausule te hebben, maar de opdrachtgever moet hier heel voorzichtig mee omgaan. Deze dient vooral als stok achter de deur te worden gehouden en pas te worden ingeroepen als er echt wat mis is, duidelijk te verwijten aan de leverancier. In veel gevallen wanneer een project niet aan de vereiste kwaliteit voldoet of te lang duurt, heeft de leverancier al heel wat niet begrote kosten moeten maken en de boete komt daar nog eens als kostenpost bovenop. De boete is dus zeker niet symmetrisch aan de bonus! Adviezen commissie Elias De commissie Elias komt in haar eindrapport met een waslijst aan adviezen voor ICT-projecten waar de rijksoverheid opdrachtgever is. Mutatis mutandis gelden deze adviezen ook voor Geo-ICT projecten met opdrachtgevers 12 Geo-Info

15 detische en op de andere niveaus van de overheid, ja zelfs voor geodetische projecten. 1. Ontsnappings- en wijzigingsclausules (p. 32 eindrapport commissie Elias). Het advies om wijzigings- en ontsnappingsclausules op te nemen in het contract tussen opdrachtgever en leverancier geldt onverkort voor geodetische en Geo-ICT projecten. 2. Verdeel projecten in kleine, overzichtelijke delen (p. 100 eindrapport commissie Elias). Allereerst moet worden opgemerkt dat de Commissie Elias spreekt over projecten van dimensies groter dan gebruikelijk in de Geo- ICT. Met inachtneming van deze relativerende opmerking is het advies zeker bruikbaar voor Geo-ICT projecten. Wel is het advies enkel gericht op de opdrachtgever. De leverancier is juist gebaat bij wat grotere projecten met in elk geval een eenvoudig deel, zodat hij zijn leergeld kan terugverdienen. Het is leven en laten leven. 3. Schakel voor risicomanagement een onafhankelijke derde in (p. 119 eindrapport commissie Elias). Dit is een waardevol advies, zeker wanneer de opdrachtgever weinig ervaring heeft met risicomanagement voor het desbetreffende soort projecten en een onafhankelijke derde deskundige kan worden gevonden. Ook kan de acceptatie door de leverancier groter zijn, wanneer het risicomanagement namens de opdrachtgever door een onafhankelijke derde deskundige wordt gevoerd. 4. Eisen met betrekking tot certificering (p. 147 eindrapport commissie Elias). Het is goed als met eisen op het gebied van certificering de leverancier wordt gedwongen systematisch te werken en structureel te communiceren met de opdrachtgever. Maar er moeten ook geen wonderen worden verwacht van eisen met betrekking tot certificering: we kennen allemaal de voorbeelden dat keurig volgens het certificaat het verkeerde werd gedaan. Voor geodetische en Geo-ICT projecten wordt door de desbetreffende Nederlandse organisaties (met name KING, SVB-BGT, Geonovum, geledingen vanuit het Ministerie van I&M en Geo-Business Nederland) aangesloten bij de ontwikkelingen op Europees niveau (CLGE). 5. Eisen met betrekking tot permanente educatie (p. 147 eindrapport commissie Elias). Hier spelen voor Geo-ICT vooral ontwikkelingen op Europees niveau (CLGE). Beide auteurs zijn warm voorstander van de verplichting tot permanente educatie, nu de technologische ontwikkelingen op het gebied van geodesie en Geo-ICT zo snel gaan. 6. Pas op voor overspecificatie van opdrachten (p. 159 eindrapport commissie Elias). Zie hiervoor de paragraaf Risicomanagement door opdrachtgever en leverancier gezamenlijk. 7. Zorgplicht afdwingen (p. 163 eindrapport commissie Elias). Zie hiervoor de paragraaf Risicomanagement door opdrachtgever en leverancier gezamenlijk. Aanbestedingswet 2012 en Gids propor tionaliteit: verdeling van risico s In aanbestedingen door overheden en specialesectorbedrijven hebben we, zodra de waarde van de aan te besteden opdrachten de drempels voor nationaal en Europees aanbesteden overschrijden, te maken met de Aanbestedingswet 2012 (AW2012) en de Gids Proportionaliteit (GP). De AW 2012 is de Nederlandse implementatie van de Europese richtlijnen met betrekking tot aanbesteden en de GP is in AW2012 aangewezen als flankerend beleid ten aanzien van proportionaliteit. De GP geeft dwingende voorschriften ( comply or explain ) over hoe het begrip Proportionaliteit in de praktijk in te vullen. Als we het hebben over de risico s die kunnen optreden bij de uitvoering van een aanbestede opdracht geeft AW2012 niet thuis. Wel wordt er in de GP aandacht besteed aan deze risico s. De GP is er helder in: het uitgangspunt is dat de risico s moeten worden belegd bij de partij in de overeenkomst die deze het best kan beheersen of beïnvloeden (Voorschrift 3.9A). Daarnaast kent de GP de volgende voorschriften ten aanzien van risico s: Geschiktheidseisen mogen alleen gesteld worden indien zij een verband hebben met de risico s die de opdracht met zich meebrengt (Voorschrift 3.5B) Zekerheidsstellingen (zoals bankgaranties) mogen alleen gevraagd worden als ze daadwerkelijk verband houden met de opdracht (Voorschrift 3.5D) In de praktijk zien we in aanbestedingen ten aanzien van risico de meeste discussie bij het onderwerp Aansprakelijkheid, en meer in het bijzonder wat er in de overeenkomst of Algemene Voorwaarden moet worden opgenomen over aansprakelijkheid. De GP is hier helder in: de aanbestedende dienst moet toestaan dat inschrijvers wijzigingen kunnen voorstellen (dus geen slik of stik - overeenkomsten (Voorschrift 3.9B) en als er paritaire (door brancheverenigingen en afnemers) opgestelde algemene voorwaarden zijn dan moet daar onverkort bij worden aangesloten (Voorschrift 3.9C). Denk in dit verband aan de UAV-voorwaarden. Risicomanagement bij de leverancier Ontsnappings- en wijzigingsclausules Over de ontsnappingsclausules: een leverancier moet zonder al teveel kleerscheuren kunnen stoppen met een project, wanneer dit boven zijn macht blijkt. Dit zal in de praktijk niet zonder slag of stoot gebeuren, maar pas na de nodige narigheid bij de leverancier, waarbij deze al flinke kosten heeft gemaakt. Over de wijzigingsclausules: een opdrachtgever zal niet snel een wijzigingsclausule accepteren waarbij het contract wordt gewijzigd op initiatief van de leverancier. Ondergrens Het is in het belang van de leverancier dat de projecten niet te klein zijn: de leverancier moet immers de mogelijkheid hebben om zijn leergeld terug te verdienen. Voor de leverancier heeft de projectomvang dus een ondergrens. Hier geldt dus: If you pay peanuts you get monkeys! Bovengrens Anderzijds is er ook een bovengrens: hoe groter het project is, des te meer risico brengt het project met zich mee. Bij overschrijding van de bovengrens worden de risico s onacceptabel groot. Immers, een bedrijfsvoering die drijft op een heel grote kurk kan wel eens snel kopje onder gaan! Kritische projecten De leverancier kan kritische projecten formuleren. Het gaat hierbij om projecten die strak worden gevolgd en gemonitord van bovenaf (directie). Hoewel alleen aandacht al goed werkt, bestaat bij de formulering van kritische projecten gevaar voor toenemende bureaucratie Geo-Info 13

16 Certificering Het is goed als met eisen op het gebied van certificering met betrekking tot de hoofdprocessen de leverancier wordt gedwongen systematisch te werken en structureel te communiceren met de opdrachtgever. Maar hierbij moet de kanttekening worden gemaakt dat geen wonderen moeten worden verwacht van eisen met betrekking tot certificering: we kennen allemaal de voorbeelden dat keurig volgens het certificaat het verkeerde werd gedaan. Voor geodetische en Geo-ICT projecten wordt door de desbetreffende Nederlandse koepelorganisaties van opdrachtgevers en leveranciers (respectievelijk namens de opdrachtgevers en Geo-Business Nederland namens de leveranciers) aangesloten bij de ontwikkelingen op Europees niveau (CLGE). Permanente educatie Beide auteurs zijn hiervan groot voorstander, gezien de snelle technologische ontwikkelingen in geodesie en Geo-ICT. Risicomanagement door opdrachtgever en leverancier gezamenlijk Opdracht en wijze van aanbesteden: Design, Build, Finance and Maintain (DBFM) en Best Value Procurement (BVP) Risico s kunnen beheerst worden door de wijze waarop een opdracht wordt aanbesteed. Niet alleen als een aanbesteding nationaal of Europees moet, maar ook als deze meervoudig onderhands plaats kan of moet vinden. Het gaat te ver om alle mogelijkheden hiertoe te bespreken, maar er zijn er twee die we aanstippen. Zo kan een aanbestedingsvorm waarin de leverancier na het opleveren van het resultaat het risico draagt ten aanzien van het beheer helpen om de risico s in de uitvoering van de opdracht te beheersen. De leverancier zal immers wel twee keer nadenken om te bezuinigen op de mogelijkheden van beheer aangezien hij zelf de rekening zal moeten betalen! Dit principe zien we bijvoorbeeld terug in DBFM (Design, Build, Finance and Maintain)-projecten. Ook een aanbestedingsmethode als BVP (Best Value Procurement) kan helpen risico s te beheersen. Immers, in een BVP-aanbesteding vragen we niet alleen aan de inschrijver (die als geen ander de risico s van de opdracht zou moeten kennen) om de risico s die hij ziet in kaart te brengen, maar ook om te beschrijven hoe hij denkt de impact van deze risico s te minimaliseren, zonder deze risico s over te nemen. Dat dit in de prijs tot uitdrukking komt is niet vreemd, want risico s managen kost geld! Pas op voor overspecificatie Overspecificatie heeft de volgende effecten: er blijft weinig ruimte over voor inbreng van de geodetische en Geo-ICT markt; opdrachten worden te complex; er wordt toegeschreven naar een specifieke leverancier. Functionele omschrijvingen in het bestek Zie hiervoor het artikel met als titel Functioneel aanbesteden door de commissie Elias verplicht, de zorgen verlicht? van Jos Anneveld en Ronald Vroom in Geo-Info nummer 2, Functioneel aanbesteden geeft het grote voordeel, dat de leverancier zijn innovatief vermogen kan inbrengen in het project. Boete- en bonusclausules: kansen en risico s Het zal vooral de opdrachtgever zijn die naar deze clausules grijpt, zie dan ook onder opdrachtgever. Hier is het belangrijk te benadrukken dat een boete voor een leverancier doorgaans het topje van de ijsberg is omdat deze al hoge kosten heeft bij een project dat niet goed loopt. Permanente educatie Vanwege de snelle technologische ontwikkelingen op het gebied van geodesie en Geo-ICT zijn beide auteurs er groot voorstander van dat binnen de gehele branche, dus zowel bij opdrachtgevers als bij leveranciers, verplicht wordt gedaan aan permanente educatie. Benoem de risico s en formuleer oplossingen van te voren Het is goed als opdrachtgever en leverancier -voorafgaand aan het project- het project als een film afspelen. Hierbij moeten opdrachtgever en leverancier aangeven welke risico s zij aan het project zien kleven, hoe zij de risico s minimaliseren en welke acties zij ondernemen bij realisatie van de risico s. Proeflevering Een proeflevering van een geodetisch project is uiterst belangrijk. Het project betreft doorgaans grote hoeveelheden data en, zoals in de inleiding al aangegeven, the devil is in the detail. Het is essentieel dat alle typen data van het project in de proeflevering voorkomen. De proeflevering is ook een goed middel om de verwachtingen van opdrachtgever en leverancier op elkaar af te stemmen! Genoeg contactmomenten Het is belangrijk dat de leverancier en de opdrachtgever genoeg contactmomenten hebben. Deels zullen deze contactmomenten fysiek moeten zijn, deels hoeft dit niet. Zo kunnen opdrachtgever en leverancier een digitaal logboek bijhouden, waarmee zij een bestek kunnen verfijnen. Immers, input van beide partijen is nodig bij een geodetisch of Geo-ICT project. Essentieel hierbij is een snelle, eerste proeflevering. Hiermee kan veel onbegrip worden voorkomen of weggenomen. Gezonde tijdsdruk Zoals bij elk project, is bij een geodetisch of Geo-ICT project een gezonde tijdsdruk belangrijk. Te hoge tijdsdruk leidt tot fouten. Bij te lage tijdsdruk verslapt de aandacht en dat veroorzaakt ook fouten. Vanuit het project bestaat een gezonde tijdsdruk bij een snelle proeflevering van een klein deel waarbij alle essentiële elementen van het project aan de orde komen. Wanneer de proeflevering succesvol is verlopen, wordt de productie fors opgevoerd. In de laatste fase van het project is de productie een stuk lager en kan al een groot deel van het personeel van het project af. Zorgplicht afdwingen Zie hiervoor het artikel De zorgplicht van leveranciers van geo-software, Jos Anneveld en Ronald Vroom, Geo-Info nummer 3, 2016, pagina 45 en verder. Slotopmerkingen Uit het voorgaande zal duidelijk zijn dat op drie plaatsen aan risicomanagement voor geodetische en Geo-ICT projecten, met andere woorden aan beheersing van risico s bij deze projecten, kan worden gewerkt: Bij de opdrachtgever Bij de leverancier Bij de afspraken tussen opdrachtgever en leverancier Gezien het feit dat realisatie van de risico s vaak hoge kosten en een aanzienlijke vertraging bij de projecten met zich meebrengt, is het goed dat ook daadwerkelijk de risico s worden beheerst op deze drie plaatsen. mr.ir. Jos C. Anneveld is associate bij AeroVision BV. Hij is te bereiken via jos.anneveld@aerovision.nl. Ronald Vroom is als senior procurement specialist verbonden aan Procure-IT, onderdeel van Emeritor. Hij is gespecialiseerd in IT-sourcing en aanbestedingsrecht. Hij is te bereiken via R.vroom@procure-it.com. 14 Geo-Info

17 Vakidiotie en T-shirts De laatste jaren zijn er in het tijdschrift De Hollandse Cirkel verspreid al tegen de tien foto s van moderne T-shirts voor landmeters geplaatst. (Dat waren nog niet de bijgaande kledingstukken!) Shirtselectie bleef niet tot dat seniorentijdschrift beperkt: een shirt met real women marry land surveyors stond al in Geo-Info in een bijdrage Vakidiotie en tatoeages. Door Adri den Boer Het eerste hierbij opgenomen kledingstuk is een T-shirt van Never underestimate a old man who is also a surveyor. $24,65 maar! De tweede is gehaald van dat het bestaan van een shirt over die dúre goedkope landmeter gráág doorgaf. Het derde kledingstuk is een heren T-shirt, te koop op fairtrade gecertificeerd. Vermesser - weil Superheld kein anerkannter Beruf ist, aldus de bedrukking. De volgende twee van weer snap ik niet. Zou het kiezen van een meer passend fotomodel voor Proud Father of a SURVEYOR echt klanten kosten? Vervolgens geeft de Metamorfosa van voor hen die oud mogen worden de levenslijn aan. Dan volgt met op de webstek de kromme vast automatische vertaling de_landmeter_van_het_land_van_de_vrees. Tot slot een ladies T-shirt van dezelfde bron! Online kopen kan, maar toch blijf ik met velen op GeoBuzz een knuffellandmeterskraam missen. Mankeren van déze buitenlandse T-shirts geldt ook voor het winkeltje op GeoFort, al houdt de polsbandtekst GeoFort grensverleggend daar veel open! Geo-Info 15

18 Verslag NCG-symposium bij ITC vol kennis Op 30 november 2016 vond bij de faculteit ITC van de University of Twente (Enschede) het NCG-symposium plaats. Er waren tegen de 150 (gratis) inschrijvers. Het programma telde twee plenaire sessies: de Baardalezing en de uitreiking van de Tienstra-prijs. Daarnaast waren er in de science-community tientallen verbindende parallelle onderzoeksessies. De voertaal was Engels en dat zal next year Delft wel weer zo zijn, alleen al vanwege de vele jonge buitenlandse onderzoekers in Nederland! Prof. Baarda-lezing NCG-voorzitter Arnold Bregt (WUR) liet Ramon Hanssen (TUD) de Baarda-lezing introduceren. Prof. Dr.-Ing. h.c. Bernhard Heck (Karlsruhe) hield Baarda-lezing. Het ging tot tonen van een zwart-wit portretfoto en memoreren van de Delftse School toe. In 2004 is op het NCG-jubileumsymposium de Prof. Baarda-lezing ingesteld. De nu daarvoor uitgenodigde top-wetenschapper was Prof. Dr.-Ing. h.c. Bernhard Heck van het Karlsruhe Institute of Technology. Zijn titel was Monitoring the Changing Earth From Observations to Modelling. Zijn deel van de aarde was de tri-nationale Boven-Rijn in een seismisch-actief gebied met veel traditionele onderzoeksresultaten (en nog meer potential economic use ). Tot op heden beweegt de aardkorst in het gebied van de Boven-Rijnslenk. Kolen-, zilveren potasmijnen zorgden ook voor beperkte massaverschuivingen. Heck ging nader in op de inwintechnieken waterpassen, GNSS en insar met elk hun eigen karakteristieken en combinatiemogelijkheden. Een kaart met de historische waterpastrajecten liet direct al zien dat Duitsland het meeste mat, ook na Franse data was er alleen uit de periode Uiteraard hadden Duitsland, Zwitserland en Frankrijk verschillende precisiestandaards. De karakteristiek van punten op lijnen is bekend en de precisie van millimeter per kilometer bij heen- en -terugwaterpassen eigenlijk ook. Opvallend was dat er bar weinig over de grensscheidende Rijn werd gemeten! Verder is er dit type data van al honderd jaar. Voor het Global Navigation Satellite System (GNSS) zijn er 75 permanente stations in de Conceptueel wordt er ook al gewerkt aan 4D met objecthistorie drie landen. De karakteristiek is puntsgewijs 3D. GPS-data is er sinds 2002 met weer heel andere verstoringen van aardbevingseffecten door bijvoorbeeld sneeuwval. De tijdbasis is Uitreiking Tienstra-prijs aan winnaar dr. ir. Martijn Meijers (TUD) en zijn lezing met de trofee op de katheder. 16 Geo-Info

19 dat zeer oude concept gehandhaafd en voor elke andere schaal de hele gegevensbulk van een kaart afzonderlijk geproduceerd en opgeslagen. Dat is niet alleen arbeidsintensief en dus kostbaar, maar leidt ook tot inconsistenties. Het nieuwe concept vario-schaal, waarin de gegevens maar een keer worden opgeslagen in een vario-schaaldatastructuur, wordt gebruikt voor het genereren van alle schalen ( no gaps and overlaps ). Codering van deze geo-informatie kan in een datastructuur tgap (topologische Generalized Area Partition) of op de volledige 3D-geometrie in een structuur Space Schaal Cube (SSC). Conceptueel wordt er ook al gewerkt aan 4D met objecthistorie. Don t forget your Award waren met een blik op de katheder - de afsluitende woorden van voorzitter Bregt. Voor de bijbehorende 3000 leek dat kennelijk niet nodig Centrale sheet van lezing Martijn Meijers. dus nog maar een tot twee decennia. SARinterferometrie (insar, waarin SAR=Synthetic Aperture Radar) heeft ook een puntsgewijze karakteristiek van twee decennia en een temporele resolutie van dagen. Integratie van de drie technieken is uiterst complex, gebeurt stapsgewijs en daarbij voorzag Heck zijn lezing van de wetenschappelijk gezien broodnodige formules... Vergelijken met kinematische modellen gebeurt nu ook. Zijn conclusie was dat de geodetische benadering hoge potenties heeft voor Monitoring System Earth, dat interdisciplinair werken nodig is ( We have one Earth! ), maar dat de DVW - zeg het Westfaalse GIN - ook koos voor een eigen brand : Arbeitsplatz Erde. Hiddo Velsink (HU Onderzoek) signaleerde in de vragenronde wel de relatie met Baarda gemist te hebben, maar daar waren redenen voor, tot die van beschikbare software toe. Prof. Tienstra-prijs Na de lunch werd in de tweede plenaire sessie een juryprijs uitgereikt aan de in het programma al genoemde winnaar: dr. ir. Martijn Meijers. Dat deed Menno Tienstra, betiteld als son of award name giver. Hij citeerde ook uit het werk van zijn in 1951 overleden vader Jacob Menno (de Prof. Tienstra-prijs reikte de NCG voor het eerst uit op een TUD-jubileumsymposium in 1998). Winnaar Martijn Meijers sprak vervolgens over Vario scale geo-information can be made to work. Tijdens deze presentatie werden de resultaten getoond van het STW-project Varioscale geo-informatie (varioscale.bk.tudelft.nl/). De schaal van de kaart wordt gedefinieerd als de verhouding van een afstand op de kaart tot de overeenkomstige afstand in het terrein. Bij transitie naar een digitale omgeving werd Stripbeeld diende als voorbeeld. Totaal en selectie Er waren 44 parallellezingen in twaalf sessies op vier locaties gepland (en maar enkele sprekers lieten verstek gaan). Een overzicht van alle lezingen wordt bij dit artikel in een kader gepubliceerd. Het is een analoog toegankelijk actueel vakonderzoeksoverzicht: zie voor de inhoud de pdf s op de website Mijn selectie van bezochte presentaties was goed en leuk. Sanne Hettinga (VU, SPINlab) sprak over Using a 3D serious game to involve citizens Geo-Info 17

20 in renewable energy transition management. Ze vond uit 2011 een definitie van een serious game : game used for a purpose. Het verhaal van Geocraft op het Zaanlands Museum is in dit blad al meer aangehaald. Vermeldenswaardig is nog wel dat de buurkinderen haar baan wel wilden hebben toen die haar in de tuin met Minecraft bezig zagen! Aji Putra Perdana (UT) sprak over Crowdsourcing in National Names Authority: OSM Data and Topographic Map Data. Het volk geeft rivieren en steden vaak andere namen dan de bestuurlijke elite en dat is lastig als grote groepen niet vooraf gespecificeerde individuen data doorgeven. Hij wist van meervoudige namen uit zijn eigen vaderland én had een mooie sheet uit Wales. Sanne Hettinga (VU) over een serious game : één van de vrouwelijke sprekers. Volunteered Geographic Information (VGI) and Crowdsourcing is een van de onderwerpen besproken in The Working Group on Toponymic Data Files and Gazetteers van UNGEGN (United Nations Group of Experts on Geographical Names) op de tiende United Nations Conference on the Standardization of Geographical Names (UNCSGN) in 2012 in New York. Arun Pratihast (WUR) sprak over Community based tropical forest monitoring using emerging technologies. Het bosverlies is bar met 2100 vierkante kilometer per jaar. Er is voor ontwikkelingslanden een programma REDD+ (Reducing Emissions from Deforestation and forest Degradation). Voor monitoring komt er steeds meer beschikbaar, dus daaraan zal het verlies niet liggen... Vanuit zijn faculteit voor GIS(cience) én remote sensing sprak hij logisch over combinaties van grond- en satellietdata en van community collected data plus remote sensing. Wilco Quack (TUD) sprak over Spatial Data in NoSQL databases. Hij memoreerde uit de grotere wereld dat bij Google twee gebruikers eenzelfde vraag verschillend beantwoord krijgen. De vraag Spatial is special? werd toch weer positief beantwoord. Voor alles is een RDMS geen oplossing. One size fits all gold volgens Quack ook niet bij auto s. Ruimtelijk indexeren blijft nodig en ruimtelijke faciliteiten in PostGIS en Oracle duurden meer dan tien jaar. Zijn afgewogen conclusie was: When all else fails, try NoSQL. Indonesiër Aju Putra Perdana liet ook een aardrijkskundige naam uit Wales zien. Adri den Boer Hoe verplaatst een drone zich? Op de inschrijfbalie van het NCG-symposium lag niet alleen een stapel GIS-magazines, maar ook een drone. A5-reclamekaartjes met Gratis drone legden het uit: deze werd weggegeven bij het afsluiten van een jaarabonnement. Na de ruimte voor de NAW-gegevens volgde een vak met Ik wil de drone graag op een ander adres laten bezorgen. Hoe zal die drone zich dan verplaatsen? (AdB) 18 Geo-Info

21 Overzicht van de parallel-presentaties, met name gepubliceerd als actueel onderzoeksoverzicht in Nederland. Zie voor de inhoud de pdf s op Let ook op de vele buitenlandse namen voor de afkortingen van de Nederlandse universiteiten. Crowd sourcing Using a 3D serious game to involve citizens in renewable energy transition management (Sanne Hettinga, VU) Crowdsourcing in National Names Authority: OSM Data and Topographic Map Data (Aji Putra Perdana, UT) Community based tropical forest monitoring using emerging technologies (Arun Pratihast, WUR) Feature extraction Finding and fitting wall planes in airborne point cloud data (Jochem Lesparre, TUD) Solving mobile mapping positioning issues in urban canyons (Phillipp Jende, UT) Automatic Feature Extraction from Mobile Laser Scanning Data and Aerial Imagery (Zill Hussnain, UT) Scene understanding Integrating UAV point clouds and imagery: an application for informal settlement mapping (Caroline Gevaert, Claudio Persello, Richard Sliuzas, George Vosselman, UT) Automatic interpretation of pole-like street furniture (Fashuai Li, UT) Deep learning for semantic scene understanding (Michael Yang, UT) A dyn Earth Global Isostatic Adjustment in Fennoscandia and northern Europe (Karen Simon and Riccardo Riva, TUD) Atmospheric mapping with SAR interferometry (Gert Mulder; Freek J. van Leijen, Freek and Ramon F. Hanssen, TUD) Global water re-distribution with satellite gravimetry and other remote sensing techniques (Pavel Ditmar, et al., TUD) Data representation How to efficiently store and disseminate massive terrains? (Kavisha Kumar, TUD) Smart database and transmission techniques for fast rendering of large 3D datasets in web clients (Marian de Vries, TUD) Spatial data in NoSQL databases (Wilco Quak, Peter van Oosterom, Martijn Meijers, Irene de Vreede, Oscar Martinez Rubi, TUD) nd-pointclouds (Peter van Oosterom, TUD) Monitoring Thermal remote sensing for soil salinity assessment (Konstantin Ivushkin, WUR) High-resolution remote sensing image classification using collaborative representation with a locally adaptive dictionary (Mingxue Zheng, TUD) Terrestrial LiDAR and 3D Reconstruction Models for Large Individual Tree Biomass Estimation in Tropics (Alvaro Lau, Martin Herold, Harm Bartholomeus, Jose Gonzalez de Tanago, WUR) Comparison of snow cover products from PROBA-V, Landsat and MODIS on big data platforms (Stef Lhermitte, TUD) Indoor point clouds Permanent indoor structure detection in cluttered point clouds from indoor mobile laser scanners (Shayan Nikoohemat, UT) Semantic enrichment of a point cloud based on an octree for multi-storey path-finding (Florian Fichtner, TUD) Structural health monitoring on a geospatial scale using BIM and point clouds (Thomas Krijnen, Jakob Beetz, TUE) Point clouds for indoor modelling and obstacle detection: towards real indoor navigation (Lucia Díaz-Vilariño, TUD) Land and Sea Levels Explaining observed sea level trends and variability in the North Sea (Thomas Frederikse, TUD) Risk-based hydrographic surveying (Reenu Toodesh and Sandra Verhagen, TUD) Height system connection between island and mainland using a hydrodynamic model (Cornelis Slobbe, Roland Klees, Martin Verlaan, Firmijn Zijl and Hassan Hashemi Farahani, TUD) Vertical datum connection at tide gauges: connecting InSAR (Ramon Hanssen, Freek van Leijen, Hans van der Marel and Karsh Patel, TUD) 3D modelling A global perspective on 3D cadastral development (Mila Koeva, Rohan Bennett, Jaap Zevenbergen, UT) Automatic valid LOD2 building models from aerial point clouds with the 3D Medial Axis Transform (Ravi Peters, TUD) Challenges for updating 3D cadastral objects using LIDAR and image-based point clouds (Mila Koeva, Sander Oude Elberink, UT) A voxel-based approach to automatically repair CityGML LOD2 buildings (Damien Mulder, Hugo Ledoux, Jantien Stoter, TUD) Big geodata On route to big(geo)data: a socio-technical trajectory of GIS and the questions it poses (Christine Richter, UT) Distributed processing of Dutch AHN laser altimetry changes in the built-up area (Máté Cserép, Roderik Lindenbergh, TUD) Dense Matching Quality Evaluation - Towards Updating National Point Clouds (Zhenchao Zhang, UT) Using a Space Filling Curve for the management of dynamic point cloud data in a Relational DBMS (Styliani Psomadaki, TUD) Indoor navigation The effect of A* path-finding characteristics on the path length and performance in an octree representation of an indoor point cloud (Olivier Rodenberg, TUD) Extraction of free space for 3D indoor navigation on BIM models (Abdoulaye Diakite, TUD) Accuracy Evaluation methods for Pedestrian Localization in Indoor Space (Jinjin Yan, TUD) Point clouds for indoor modelling and obstacle detection: towards real indoor navigation (Sisi Zlatanova, TUD) Positioning, stability and deformation GNSS and applications: Cheaper, Faster, More and Better (Sandra Verhagen, TUD) Automatic railway monitoring using satellite radar (Ling Chang, Rolf Dollevoet, Ramon Hanssen, TUD) Uniformization of geodetic data for deformation analysis (Freek van Leijen, Sami Samiei-Esfahany, Hans Van der Marel, Ramon Hanssen, TUD) Expert elicitation to improve mathematical models (Luciana Toyoda and Ramon Hanssen, TUD) Geo-Info 19

22 Verslag Promotie Frederika Welle Donker Ir. Frederika Welle Donker van het Kenniscentrum Open Data van het OTB van de TU Delft is bij die universiteit op 6 december 2016 gepromoveerd. From access to re-use: a user s perspective on public sector information availability is de titel van haar proefschrift. Haar promotor was prof. dr. W.K. Korthals Altes. Toegankelijkheid van overheid(geo)data is niet alleen essentieel voor een effectieve en efficiënte overheid, maar wordt ook geassocieerd met een transparante overheid, burgerparticipatie in democratische processen en (gezamenlijk) aanpakken van maatschappelijke vraagstukken. Daarnaast wordt er verwacht dat het bedrijfsleven overheidsdata zal hergebruiken voor het creeren van producten met toegevoegde waarde en van dito diensten, en daarmee de economie een boost zal geven. Vooral die laatste ambitie is het onderwerp van veel literatuur geweest, waarbij de enorme potentiële economische waarde van hergebruik van overheidsinformatie werd benadrukt. Eerder onderzoek had aangetoond dat die economische waardecreatie achter bleef op de verwachtingen, omdat hergebruikers van overheidsdata juridische, financiële, organisatorische en technische barrières ondervonden. Met name de juridische en financiële barrières werden vaak genoemd als één van de hoofdredenen waarom die waardecreatie in Europa achterbleef in vergelijking met de Verenigde Staten. De licenties die door overheden werden gebruikt voor geodata waren restrictief, complex, en vormden een grote barrière voor hergebruikers die data van verschillende bronnen wilden combineren. Daarnaast vormden de licentiekosten een te hoge drempel voor (startende) ondernemers. Gelukkig komt er steeds meer overheidsdata beschikbaar als open data, dat Overheidsinformatie is breed wil zeggen gratis en zonder beperkingen, en is er een voorzichtig stroompje van producten en diensten met overheidsdata als grondstof waar te nemen. Echter, de voorspelde toevloed van producten en diensten met toegevoegde waarde is nog steeds niet zichtbaar. Dit proefschrift had als doel te onderzoeken met welke barrières hergebruikers van overheidsinformatie nog steeds worden geconfronteerd na de introductie van open data en wat kan worden gedaan om deze beperkingen te verlichten zodat de volwassenheid van open data naar een hoger niveau kan worden getild. Lekenpraatje In het lekenpraatje vooraf legde de promovenda in een kwartier uit waar ze in de afgelopen acht jaar aan had gewerkt (en waar ze mee doorgaat!). Dat gebeuren was in het Nederlands en vertaling gold ook al de titel: Overheidsinformatie en wat kan de gebruiker ermee? Dát praatje omvatte ook sheets en een filmpje met veel herkenbaars uit Bij de sheets was die met hergebruik door een Rotterdamse bakker een mooie: 3D-chocolaatjes van de kubuswoningen. Soms was er ook de toevoeging: staat niet in mijn proefschrift. Open Data heette een politieke term uit 2009 van Obama, die weleens 20 Geo-Info

23 (TUD) wilde weten wat de Republikeinen gedaan hadden. Het woord geo kwam halverwege in het woord overheidsinformatie niet voor, omdat daarin haast altijd al wordt gerefereerd aan de plek op aarde. Overheidsinformatie is breed en omvat ook sensordata van burgers en bedrijven die ongevraagd bij de overheid terechtkomt (naast vrijwillig aangeleverde data, bijvoorbeeld over vogels). Compact vatte ze samen waarom overheden hergebruik toelaten: omdat t moet, zou moeten (voor transparantie), kan, effectief is en geld oplevert. Zoals te verwachten, is de overheid ook de grootste hergebruiker. Financiële verwachtingen als data is het nieuwe goud van Nelie Kroes uit 2010 vielen trouwens tegen. Vickery wist in 2011 dat het potentieel Europabreed 117 miljard opleverde. Dat was volgens Welle Donker helaas nog niet gebeurd. Verdediging Minstens zo leuk was de presentie van twee zussen - één tweelingzus zelfs - als paranymfen en ze kregen enkele van de stellingen voor te lezen. Bij de gedegen verdediging viel op dat opponenten (en dus de promovenda) het veel over niet-ingenieursonderwerpen hadden: van politiek tot rechten en verdienmodellen. Prof. dr. ir. Joep Crompvoets (KU Leuven) analyseerde de titel van het proefschrift en stelde een vraag bij het These propositions are regarded as opposable and defendable, and have been approved as such by the supervisors prof. dr. W.K. Korthals Altes and dr. B. van Loenen. 1. The main barriers to re-use of public sector information are found in the limitations of the re-user with respect to technological skills and knowledge and business acumen (this dissertation). 2. Given the complex nature of data and technological development it is nigh impossible for data providers to predict whether in the future their data will be traceable to personal data, especially when their data are combined with other data. 3. The resources employed by governments to establish open data portals could be better invested in publishing data as linked open data. 4. The potential economic benefits become overrated when the slogan open data are the new gold is used (this dissertation). 5. The risk of drawing up rankings based on performance indicators is that only the ranking position and the final score are considered and not the message behind the rankings. 6. It is a public task to establish and implement policies regarding data infrastructures, but the private sector is better equipped to manage such data infrastructures more effectively. 7. Augmented reality would not have become commonplace without the availability of reusable government data. 8. The price paid for a racing bike by recreational cyclists is in direct correlation with their waist circumference multiplied by their age. Het proefschrift is te vinden op repository.tudelft.nl. gebruikersperspectief. Dé gebruiker bestond toch niet volgens de promovenda en the users verschillen van individuele activisten tot megabedrijven ( User is anyone ). Het gebruikersperspectief verscheen toen overheidsinformatie tijdens de acht jaar studie verder veranderde van supply driven to demand driven. Prof. mr. dr. Jaap Zevenbergen (UT-ITC) vroeg of open data een nieuw concept was of een nieuwe politieke term. Volgens de promovenda was het (ook) geen nieuws en startte het met het eerdere open access ( Old concept with new label ). Op een wel wat technische portalvraag van hem was Welle Donker ook duidelijk: more linking as hosting User is anyone portals. Haar collega en copromotor dr. ir. Bastiaan van Loenen vroeg tevergeefs naar hét ideale open datasysteem: dat is bij voorbaat niet statisch, maar dynamisch, aldus Frederika Welle Donker. Tot slot: lang leek het hooggeleerde opponent het enige Nederlands tijdens de promotie, maar toen volgde toch correct: The Omgevingswet comes. Adri den Boer Geo-Info 21

24 Verslag Seminar Zelfrijdende Voertuigen De rol van navigatie en lokalisatie Het Seminar Zelfrijdende Voertuigen: De rol van navigatie en lokalisatie werd op 9 december 2016 georganiseerd op de Automotive Campus in Helmond. Zo n 100 geïnteresseerden bezochten het evenement dat werd georganiseerd door het Nederlands Instituut voor Navigatie (NIN), Geo-Informatie Nederland (GIN) en AutomotiveNL. De zelfrijdende auto staat in het middelpunt van de belangstelling, maar wat is de rol van navigatie en plaatsbepaling hierin? Nederland heeft een sterke historie op het gebied van plaatsbepaling en navigatie, maar hoe ziet de toekomst eruit? Wat is de rol van de Nederlandse automotive- en verkeersindustrie hierin? Hoe zorgen we voor de verdere ontwikkeling, zodat we op dit gebied internationaal aansprekend blijven? Zes expert sprekers gingen hierop in. Is Nederland er klaar voor? Als eerste sprak drs. Edwin Nas, Projectleider Connected and Automated Driving bij het Ministerie van Infrastructuur & Milieu. Hij ging vanuit het overheidsperspectief in op de vraag of Nederland klaar is voor de zelfrijdende auto. Wat doen we vanuit de beleidskant hieraan (via bijvoorbeeld de Declaration of Amsterdam ) en hoe werkt de overheid samen met marktpartijen en kennisinstellingen? Duidelijk is dat de Nederlandse Overheid internationaal een bindende rol zoekt en kennisdeling belangrijk vindt. Nederland is voorstander van learning by doing en gaat dus geen uitgebreide wetgeving vooraf formuleren. Gebruik van kaarten in de auto De tweede spreker, ir. Martijn Mortier, Director Product Management van TomTom, ging in op de historische evolutie van het gebruik van kaarten in de auto. Van de papieren kaart tot aan de nieuwe HD Maps voor autonoom rijden. Een kaart is immers een randvoorwaarde voor autonoom rijden. De voordracht ging in op hoe TomTom haar HD Maps maakt en vali- Edwin Nas ging vanuit het overheidsperspectief in op de vraag of Nederland klaar is voor de zelf rijdende auto. Kees Gehrels ging specifiek in op de verschillende ADAS-sensoren en hoe deze technologieën automatisch rijden kunnen faciliteren. 22 Geo-Info

25 deert en wat de rol van sensoren hierin kan zijn. Veel in het nieuws is Road DNA : een techniek waar men met gecomprimeerde 3D kaarten en Lidar-sensoren zichzelf weet in te passen op de kaart. Dit resulteert in nauwkeurigheden van 15 centimeter dwars op de rijrichting, voldoende om op de juiste rijbaan te blijven. Martijn Mortier. Stand der techniek Dr. ir. Christian Tiberius, Associate professor aan de Faculty of Civil Engineering and Geosciences bij de TU Delft, nam het publiek mee in de wereld van de Globale Navigatie Satelliet Systemen (GNSS). Specifiek ging hij in op Precise Point Positioning (PPP) en Real Time Kinematic (RTK). Wat is de ontwikkeling en de stand der techniek? Hoe verhouden de verschillende technologieën zich tot elkaar en wat zijn de ambities in aansprekende projecten zoals het SuperGPS-project? en kan sub-decimeter nauwkeurigheden brengen, zelfs bij sterke bebouwing en in tunnels. Na de koffiepauze pakte ir. Kees Gehrels, Senior Director ADAS Business Development bij NXP, de draad op. NXP is wereldleider op het gebied van semiconductors voor automotive en beschikt vanuit die positie over een compleet portfolio op het gebied van de auto van de toekomst. Hij ging specifiek in op de verschillende ADAS-sensoren (camera, Lidar, radar) en hoe deze technologieën automatisch rijden kunnen faciliteren. Automated Driving vraagt om zowel het gebruik van diverse sensoren als een goede integratie hiervan. Zijn conclusie was dat de markt voor auto-radar snel groeit en positionering in de toekomst mogelijk is met radartechnologie. Belang van communicatie en lokalisatie De vijfde spreker, dr. ir. Jeroen Ploeg, Senior Research Scientist van TNO, sprak over de rol van lokalisatie voor Cooperative Automated Driving. Vanuit de praktijkervaringen opgedaan bij het i-game project en de Grand Cooperative Driving Challenge (GCDC) in het voorjaar van 2016, werd het belang van communicatie en lokalisatie onder de aandacht gebracht. Er zijn praktijkproeven gedaan met zowel zipping (invoegen / ritsen) als cooperative intersection, het zonder menselijke besturing nemen van kruisingen door meerdere voertuigen tegelijkertijd. Alle voertuigen moeten hiervoor altijd via communicatie met elkaar verbonden zijn. Lokalisatie van alle voertuigen met behulp van GPS is daarbij essentieel. De nauwkeurigheid hoeft niet heel hoog te zijn, maar de betrouwbaarheid wel. Bij uitval van GPS zouden de experimenten niet lukken. Autonoom en coöperatief rijden Tenslotte gaf prof. dr. Henk Nijmeijer, Hoogleraar Dynamics and Control aan de TU Eindhoven, een voordracht over de verschillen tussen autonoom en coöperatief rijden. Cruciaal is dat autonoom uitgaat van actie-reactie, terwijl een coöperatief Henk Nijmijer gaf een voordracht over de verschillen tussen autonoom en coöperatief rijden. voertuig juist pro-actief, anticiperend, handelt. Het STW i-cave programma (integrated Cooperative Automated Vehicles), medio 2016 formeel gestart, zal via verschillende werkpakketten hierop ingaan. Zeer belangrijk is hierbij het Living Lab, het uittesten in de praktijk. Prof. Nijmeijer zet zich ook in om de Grand Driving Challenges vaker te herhalen en zo de kennis levend te houden. Informatief netwerkevent Moderator Bram Hendrix, Manager Smart Mobility bij AutomotiveNL, zorgde ervoor dat deze middag in goede banen werd geleid. Het was een zeer informatieve middag, gericht op een specifiek thema binnen de ontwikkeling van de zelfrijdende auto, namelijk de plaatsbepaling. Dit zonder hierbij het overzicht te verliezen. AutomotiveNL wil juist op dit soort specifieke onderwerpen aandacht leggen, omdat men in de wereldwijde ontwikkelingen moet blijven kijken hoe er vanuit de Nederlandse industrie geacteerd kan worden. Waar kunnen we vanuit onze eigen kracht, zoals karteren, semiconductors en onderzoek, het verschil maken? Daarnaast was het natuurlijk een mooi netwerkevent voor onze gasten. Jean-Paul Henry Christian Tiberius. Focus bij de TU Delft ligt op de goedkopere één frequentie (L1) GNSS board ontvangers. Met PPPtechnieken weet men snel de noodzakelijke nauwkeurigheid op rijbaanniveau te realiseren. RTK brengt hogere nauwkeurigheden, maar ook meer uitdagingen met zich mee, omdat men fasemeerduidigheden moet zien op te lossen. SuperGPS is een concept idee met lokale zenders, glasvezelnetwerken en zeer nauwkeurige klokken Bram Hendrix zorgde dat deze middag in goede banen werd geleid Geo-Info 23

26 Marketing en sales bij Geo-ICT Marketing is heel wat anders dan sales. En de dynamiek van de sales is bij Geo-ICT bedrijven en data-acquisitie bedrijven totaal verschillend. Waarom gaat het dan in één artikel zowel over Geo-ICT als data-acquisitie bedrijven? En waarom wordt dan toch in één artikel zowel de marketing als de sales behandeld? Door Jos Anneveld De doelgroep van Geo-Info bestaat onder andere uit mensen die werken bij Geo-ICT bedrijven, bij data-acquisitie bedrijven, bij hun adviseurs en bij hun relaties (potentiële klanten); allemaal mensen in één sector, in één keten! Voor deze mensen is het belangrijk te weten waarom de Geo-ICT en data-acquisitie bedrijven handelen zoals ze handelen, met sales die zo van elkaar verschillen. Daarentegen zijn de in het artikel bepleite aanpak van de marketing en sommige aspecten van de sales juist heel goed vergelijkbaar. En de opbouw vanuit zo uniek mogelijke product-marktcombinaties (PMC s) is zowel voor Geo-ICT bedrijven als voor data-acquisitie bedrijven cruciaal! De vraag waarom in één artikel zowel de marketing als de sales wordt besproken, kan als volgt worden beantwoord. Het onderscheid tussen marketing en sales is voor technici weleens onduidelijk. Alleen daarom al is het goed dat marketing en sales in één artikel worden besproken en onderscheiden. Dan kan het onderscheid goed worden gemaakt. Product-Markt Combinaties (PMC s) Zoals gezegd is het zowel voor Geo-ICT bedrijven als voor data-acquisitie bedrijven cruciaal om de activiteiten van het bedrijf logisch onder te verdelen in een aantal zo uniek mogelijke productmarkt combinaties (PMC s) en clusters daarvan. PMC s vormen de basis voor zowel de marketing als de sales. Daarom wordt eerst op PMC s ingegaan, daarna pas op de marketing en de sales zelf. De onder verdeling in PMC s moet zorgvuldig gebeuren. Voor de vaststelling van de PMC s mag dus best wat tijd worden uitgetrokken! Meer over de PMC s Eerst behandelen we de P (Product). We kunnen voor het woord Product beter het woord Dienst lezen. In marketingtermen is het verschil tussen een product en een dienst, dat een dienst in samenspraak tussen leverancier en klant tot stand komt en een product enkel door de leverancier. Zelfs een topografische kaart wordt meestal in samenspraak tussen leverancier en klant gemaakt en is dus eerder een dienst dan een product. Er moet voor het concrete geval worden bepaald of sprake is van een product of van een dienst. Dit onderscheid heeft ook praktische betekenis: een product en een dienst behoren nooit tot dezelfde PMC. Nu bespreken we de M (Markt) uit PMC. Het gaat hier overigens eerder om Marktsegment dan Markt. Het is zaak om hierbij die marktsegmenten te onderscheiden, waarbij relaties horen met dezelfde dynamiek. We kunnen hierbij, zonder uitputtend te willen zijn, denken aan de volgende marktsegmenten: overheid, wegenaannemers, woningaannemers, installatiebedrijven, railinfrabedrijven, railaannemers, olie- en gasbedrijven, infrabedrijven op het gebied van kabels en leidingen (gas. water, elektriciteit, data, telecom). Tenslotte komen de P en de M samen bij de C van combinatie. Het is zaak om de combinaties, de PMC s, zo te kiezen en gelijksoortige PMC s zo te clusteren dat optimaal wordt voldaan aan de volgende eisen: De PMC s moeten een aantal jaren ongewijzigd blijven, om ze financieel goed te kunnen monitoren. Het is verstandig om gelijksoortige PMC s te clusteren zodat een stabiele eenheid, een cluster, kan worden gevormd waarvandaan de PMC s worden geproduceerd en/of verkocht. Zo n cluster dient een gezonde omvang te hebben, staat onder leiding van een clustermanager, en er zijn hieraan voor langere tijd (1 tot 2 jaar) mensen en middelen gealloceerd (budget voor ontwikkeling, sales, productie van software, onderhoud etc.) Alles wat de clustermanager niet kan beïnvloeden moet financieel uit het cluster van PMC s worden gehaald (algemene overhead, deel kosten huisvesting, deel kosten personeelszaken, kosten kantoorautomatisering etc.). Er zijn grote voordelen verbonden aan het sturen op (clusters van) PMC s : deze zijn commercieel en financieel makkelijk te monitoren, en er kan makkelijk worden beslist of, en zo ja welke capaciteit (ontwikkeling, kwantiteit en manier van sales, productie, onderhoud) 24 Geo-Info

27 en data-acquisitie bedrijven moet worden uitgebreid (Question Mark, Star), gecontinueerd en uitgenut als Cash Cow, verminderd of gestopt (Dog) [1]. PMC s werken ook structurerend voor en vergemakkelijken de verkoop. Het geheel aan PMC s is als het ware wat het desbetreffende Geo-ICT bedrijf of data-acquisitie bedrijf in de etalage heeft liggen. Het is zaak om hiervoor zo uniek mogelijke PMC s te kiezen, hierover verderop in dit artikel meer. De PMC- en clusterbenadering heeft ook een groot nadeel: deze benadering kan verstarrend werken en kan innovatie in de weg staan. Het gevaar is namelijk levensgroot dat teveel aandacht uitgaat naar bestaande PMC s en te weinig of geen aandacht naar nieuwe. Het hogere management c.q. de directie moet actief op vernieuwing van de PMC s sturen. Marketing en sales Marketing Marketing omvat eigenlijk alles in onderlinge samenhang en afstemming waarmee een Geo-ICT of data-acquisitie product of dienst maximaal verkocht kan worden. Er wordt weleens gezegd dat de marketing de leer van de overvloed betreft en de economie de leer van de schaarste. Marketing omvat dus veel meer dan de spiegeltjes en kraaltjes bij beurzen waarmee marketing door technici weleens wordt geassocieerd. De invloed van marketing hoort al te beginnen bij de keuzes met betrekking tot ontwikkeling. Het is zaak met de hulp van de marketeers een zodanig product of een zodanige dienst te ontwikkelen dat deze zo gepositioneerd kan worden dat er zo min mogelijk concurrentie is. Dit wordt ook wel de blue ocean strategie genoemd [2]. De blue ocean wordt tegenover de red ocean gesteld. Bij de red ocean kleurt de oceaan rood omdat er teveel vissen zijn (teveel concurrentie) die elkaar afmaken. Een ander voordeel van het vroegtijdig contact tussen marketing en ontwikkeling is dat dit goed is voor het evenwicht tussen technology push (technologische ontwikkeling) en market pull (marketing op basis van behoeften uit de markt). Zowel de Geo-ICT als de data-acquisitie business wordt weliswaar gedreven door voortdurende technologische ontwikkelingen, maar er moet wel een (latente) behoefte uit de markt zijn! Zo uniek mogelijke positionering van het nieuwe product of de nieuwe dienst kan plaatsvinden met behulp van de vijf P s van de marketingmix (Product, Prijs, Plaats, Promotie en Personeel). Er is dus veel meer van belang dan alleen het product of de dienst zelf (wat technici nog wel eens willen denken!). Het is nu zaak om met een uitgekiende mix van de vijf P s een op het product of de dienst geoptimaliseerde marketingstrategie te ontwikkelen. Een groot gevaar bedreigt de marketing, zowel bij Geo-ICT bedrijven als bij data-acquisitie bedrijven: als het eens wat minder gaat, wordt vaak aanzienlijk bezuinigd op marketing of worden de marketingactiviteiten zelfs helemaal stop gezet. Marketing wordt dan gezien als een kostenpost. Uit het voorgaande zal duidelijk zijn dat deze benadering kortzichtig en gevaarlijk voor de continuïteit van de onderneming is! Sales Zowel voor de Geo-ICT als voor de data-acquisitie bedrijven ligt de sales in het verlengde van de marketing. Ook geldt voor beide typen bedrijven dat de PMC-benadering zowel voor de marketing als voor de sales cruciaal is. Maar voor het overige is sales voor een Geo-ICT bedrijf of eenheid heel wat anders dan voor een data-acquisitie bedrijf of eenheid. De financiële dynamiek verschilt namelijk sterk van elkaar. In essentie komt het verschil erop neer dat data-acquisitie bedrijven gericht zijn op de verkoop van aanwezige of op korte termijn verkrijgbare uren en Geo-ICT bedrijven op de verkoop van software. Bij Geo-ICT bedrijven verloopt de inkomstenstroom en de cash-flow veel grilliger. Er zijn inkomsten bij verkoop, terwijl bij data-acquisitie bedrijven de inkomsten en de cash-flow vaak gelijk op lopen met de verkochte uren, meestal veel gelijkmatiger. De verkoop is, vanuit het Geo-ICT bedrijf gezien, haast onbeperkt. Immers, voor een extra verkoop van een licentie of een product hoeft, simpel gezegd, alleen maar een extra kopie te worden gemaakt (uiteraard zijn nog wel meer handelingen nodig). Vanuit de markt, en het te bereiken marktaandeel, zijn er Geo-Info 25

28 natuurlijk wel beperkingen. Over het verschil in financiële dynamiek tussen Geo-ICT en data-acquisitie bedrijven moeten nog een paar opmerkingen worden gemaakt. Eerst het data-acquisitie bedrijf. Stel, de kosten van een volledig vrijgestelde medewerker voor de sales bij een data-acquisitie bedrijf bedragen 100k/jaar (salaris, werkgeverslasten, auto, onkostenvergoeding enzovoorts) en er wordt 10 procent rendement op de omzet voor een project begroot (dat is al veel). Dan moet deze medewerker 1 miljoen/jaar aan projecten acquireren, die dan ook nog allemaal volgens budget, zonder ongelukken onderweg, moeten worden uitgevoerd, wil de sales-medewerker zijn of haar kosten terug verdienen. En dan hebben we nog geen enkele winst gemaakt! Dit maakt, dat sales bij data-acquisitie bedrijven vaak gecombineerd wordt met andere (overhead-) functies, zoals algemeen directeur, afdelingshoofd, clustermanager of projectmanager, met alle gevaren van dien die er zijn bij een combinatie van verschillende taken. Voor Geo-ICT bedrijven is de som totaal anders, ook nog eens per Geo-ICT bedrijf sterk verschillend (afhankelijk van percentage eigen producten ten opzichte van in- en wederverkoop, aantal te verkopen licenties en producten enzovoorts). Daarom kan een eenvoudige som als voor de data-acquisitie bedrijven niet worden gemaakt. Wel is het goed hier te benadrukken dat, zeker bij de Geo-ICT bedrijven met grotere omzet in specifieke producten en licenties, er vaak meerdere mensen enkel en alleen met sales bezig zijn. Omdat de hoeveelheid verkochte licenties en producten vrijwel alleen wordt gelimiteerd door de markt en het te bereiken marktaandeel, zal het aantal salesmedewerkers ook hierdoor worden bepaald. Het aantal sales-medewerkers zal bij Geo-ICT bedrijven meestal fors groter zijn dan bij data acquisitiebedrijven. Het onderhoud van de software wordt meestal geheel bekostigd uit de onderhoudscontracten. Het is uiteraard van groot belang dat de sales zo efficiënt mogelijk en dus zo kosten efficiënt mogelijk gebeurt. Voor de data acquisitie bedrijven is dit in ieder geval een must. Voor de Geo-ICT bedrijven is de dynamiek weliswaar anders, maar zal men altijd efficiënter moeten werken dan de concurrentie Zowel een data-acquisitie bedrijf als een Geo- ICT bedrijf verkoopt vertrouwen en dat wordt belichaamd door de mensen die er werken. Goede geo-informatie is vaak in stresssituaties cruciaal. Hierbij zijn zowel indruk als reputatie en vakkennis van belang. Daarom is een actueel en uitgebreid LinkedIn-profiel van de sleutelfiguren nodig, maar dit is niet genoeg! Persoonlijk contact is nodig. Dit staat los van de integriteitsgedachte. Elke relatie moet af en toe worden bezocht. Een offertefase kan uiteraard beperkingen voor het contact oproepen. Vakkennis is belangrijk bij de sales. De relatie krijgt pas vertrouwen als de leverancier vakkennis uitstraalt, omdat immers gesproken wordt met een specialistische leverancier. Het is belangrijk dat een vertegenwoordiger van de leverancier met een vertegenwoordiger van de relatie spreekt, die over uitgebreide vakkennis beschikt, maar verder zoveel mogelijk het spiegelbeeld is van de relatie (leeftijd, manier van leven enzovoorts). Het is belangrijk dat het Geo-ICT bedrijf of het data-acquisitie bedrijf (de leverancier) de juiste hoeveelheid aandacht aan de relatie geeft, maar toch opvalt. Hier is sprake van een wankel evenwicht. Wanneer de leverancier te weinig aandacht geeft, dan weet de relatie op het beslismoment niet wie de leverancier is en wat deze kan. Wanneer de leverancier echter te veel aandacht geeft, dan komt deze opdringerig over en roept hij irritatie op. Het is dus zaak om de juiste balans te vinden en daarvoor helpt het volgende. Het is goed om voor de relaties te denken in concentrische cirkels (relaties) rondom een kern (het bedrijf). Hoe zwakker de relatie is, des te verder verwijderd is de desbetreffende concentrische cirkel van de kern. Het verst verwijderd van de kern is de concentrische cirkel met de vertegenwoordigers van die diensten of bedrijven, waarmee geen of slechts een zeer zwakke relatie bestaat. Hiernaar moeten toegesneden nieuwsbrieven (verzameling blogs en ander nieuws), weblogs, fotoblogs, vlogs, podcasts en/of s met nieuws over de relevante PMC s worden verstuurd. Er wordt één keer per jaar een bezoek aan de relatie afgelegd. Hoe hechter de relatie is, des te frequenter moet het contact zijn. Tijdens een gemeenschappelijk project moet er veelvuldig contact tussen leverancier en klant zijn, zeker wanneer meer sprake is van een dienst (die door leverancier en klant gezamenlijk tot stand wordt gebracht) dan van een product (geleverd door de leverancier). Het is zowel voor de klant als de leverancier goed om dit contractueel vast te leggen. Eerder is al bepleit om het hele Geo-ICT bedrijf of data-acquisitie bedrijf te structureren op basis van (clusters van) PMC s. Dit heeft diverse voordelen, ook voor de sales. Er kan gericht sales worden verricht voor die PMC s die relevant zijn voor de desbetreffende relatie op het desbetreffende moment. Beurzen zijn duur en meestal niet doelgericht. Uit het budget voor beurzen kunnen vaak heel wat specifieke, op de behoefte van de desbetreffende relatie toegesneden, voorlichtingsbijeenkomsten over PMC s worden georganiseerd. Het is daarom aan te raden om het accent te verleggen van beurzen naar specifieke voorlichtingsbijeenkomsten. Dit artikel heeft duidelijk gemaakt dat de structurering rondom zo uniek mogelijke PMC s cruciaal is, zowel voor Geo-ICT bedrijven als voor data acquisitie bedrijven. Dit geldt zowel voor de marketing als voor de sales. Benadrukt wordt dat marketing al in de ontwikkelingsfase moet worden betrokken. Het is belangrijk dat de sales zo toegesneden en efficiënt mogelijk gebeurt en dat de mogelijkheden van Internet optimaal worden benut. Referenties [1] Zie Boston Consulting Group Matrix, BCG-matrix, Wikipedia nl.wikipedia.org/wiki/bcg-matrix [2] Blue Ocean Strategy, W. Chan Kim, Renee Mauborgne, Harvard Business School, Boston, Massachusetts, USA. mr.ir. Jos C. Anneveld is associate bij AeroVision BV. Hij heeft in zijn verschillende functies altijd veel aandacht gegeven aan marketing en sales en adviseert hier graag over. Hij is te bereiken via jos.anneveld@aerovision.nl. 26 Geo-Info

29 oproep Remote Sensingprofessionals gezocht! GIN is op zoek naar enthousiaste vrijwilligers met passie voor remote sensing om een nieuwe themagroep in het leven te roepen. Tijdens GeoBuzz 2016 heeft GIN een remote sensing NL track georganiseerd. Ik was verbaasd hoeveel mensen tijdens die track aanwezig waren, vertelt Mark Verlaat, de moderator van de Remote Sensing NL track op GeoBuzz. Zelfs toen ik vertelde dat ik vooral van het publiek wilde horen, is iedereen blijven zitten. Dit was een duidelijk signaal voor GIN dat de remote sensing-community in Nederland een belangrijke onderdeel van GIN moet worden. We hebben gelijk actie ondernomen en het bestuur heeft groen licht gegeven voor het opzetten van de nieuwe themagroep: remote sensing. Themagroep? Wat is dat? In een themagroep zitten vooral mensen die iets voor elkaar willen betekenen, die actief willen bijdragen aan gezamenlijke ontwikkeling van het vak, vertelt Karolina van Schrojenstein, coördinator GIN themagroepen. Wat ze precies doen en hoe? Meerdere wegen leiden naar Rome. De ene themagroep organiseert events met lezingen, en een andere hackatons. De ene is vooral actief met het aanleveren van inhoudelijke artikelen en een andere vindt het veel leuker om een hele dag buiten te lopen met een GPS-ontvanger, aldus van Schrojenstein. Voel je je geroepen? Laat het weten! Klinkt dit als muziek in je oren? Wil je bijdragen? Laat het vandaag nog weten aan Karolina van Schrojenstein coördinator themagroepen Geo-Info 27

30 Achter de schermen bij VPRO-pr De afgelopen acht weken was het iedere donderdagavond dan zover. Op het puntje van de bank, televisie aan, klaar om me te laten meeslepen in een reis door het Nederland van toen en nu. Net als één miljoen mensen in Nederland genoot ik van deze visuele reis door de tijd, vormgegeven met fototransities, helikopterbeelden, droneshots, persoonlijke verhalen en dataanimaties. Voor mijn vriendin fungeerde ik iedere aflevering als tweede scherm. Na bijna een jaar betrokken te zijn geweest bij de voorbereiding van dit programma als datajournalist kon ik het niet laten om iedere animatie van het nodige commentaar te voorzien. Hoewel we het af en toe echt niet meer zagen zitten, was het terugkijkend een fantastische periode. Graag neem ik jullie mee in mijn ervaringen achter de schermen van Onzichtbaar Nederland. Door Tim Tensen De redactie bestond uit de hoofdredacteur, twee redacteuren, producer, datajournalist Frédérik Ruys en stagiair data Bob Veldkamp. Een data-borrel in Utrecht, waar ik Frédérik sprak, zorgde ervoor dat ik het team vanaf februari mocht komen versterken. Eerder hadden wij, ik We haalden alles uit de kast om het Nederland van vroeger tot leven te laten komen als stagiair, de data-animaties verzorgd voor de voorganger van deze serie: Nederland van Boven. Daarnaast was voor deze serie het animatiebureau 422S uit Bristol weer betrokken om de animaties daadwerkelijk te produceren. De ambitie was ditmaal torenhoog: vijf á zes animaties per aflevering (in tegenstelling tot de twee per aflevering voor Nederland van Boven). Om het Nederland van vroeger tot leven te laten komen, moest alles uit de kast gehaald worden. Frédérik had al een heel schema gemaakt van alle animaties die we wilden maken. Uiteenlopend van XXL tot S, van zeer gedetailleerde 3D-visualisaties op object- en straatniveau, via traditionele data-animaties zoals we die gewend waren naar fototransities en parallax foto-effecten. Vanuit onze ervaring met data-animatie, maar ditmaal vermenigvuldigd met vijftig, namen we ons voor om maar niet meteen in de stress te schieten maar gewoon ergens te beginnen. Stuwen en bunkers De redactie had een mooi verhaal naar boven gehaald over houten huizen in de omgeving van Utrecht. Leuk, dacht ik, maar waarom is dit interessant? Het bleek dat deze huizen van hout moesten zijn om snel afgebroken te kunnen worden ten tijde van oorlog. Zij stonden namelijk binnen een kleine cirkel rondom een van de vele forten die onderdeel waren van de Hollandse Waterlinie. Ik ging aan de slag: het verzamelen van GIS-bestanden van deze ringen om de forten zoals die destijds in de Kringenwet waren ingetekend op oude kaarten, puntlocaties van de forten zelf en grenspolygonen van de inundatiegebieden van alle waterlinies die we in Nederland hebben gekend. Ik ontdekte de IJssellinie, pas vanaf de jaren negentig in onbruik geraakt, aangelegd om ons te beschermen tegen de Russen uit het oosten. Het was een megalomaan project, inclusief geheime stuwen en bunkers, en in al die jaren nooit gebruikt. Een prachtig verhaal. Ik zette mijn data-bril op en begon alle panden te selecteren die bij een aanval onder water zouden komen te staan, bestudeerde oude Russische militaire kaarten en vergeleek deze met kaarten van onze Topografische Figuur 2 - Bounding boxes van de kaartbladen. Figuur 3-3D-model (door 28 Geo-Info

31 ogramma Onzichtbaar Nederland Zesduizend plattegronden Het in beeld brengen van sporen uit het verleden vraagt om historische datasets. Om de ondergrondse gangenstelsels van de mijnen in Limburg tot leven te wekken, hadden wij de beschikking over ruim zesduizend plattegronden. Het bij elkaar brengen van deze kaarten, weliswaar compleet maar van zeer uiteenlopende kwaliteit, heeft heel wat hoofdbrekens gekost. Het zien van de ligging van de kaarten door het tonen van de bounding boxes van alle plattegronden (met hulp van Webmapper) was erg nuttig. Frederik Figuur 1 - Pointcloud van een maquette van Maastricht. Dienst uit diezelfde periode. Daarnaast verdiepte ik me in de werking van afzinkbare caissons: aan de hand van technische tekeningen begon ik de constructie van stalen liggers en staalplaat in 3D te modelleren. Historisch Maastricht als puntenwolk Steeds was de uitdaging om het verleden voelbaar te maken in het landschap dat we nu kennen. Een smeulende kolenberg pal achter huizen in Limburg. Een bizar idee dat we ons nu niet meer kunnen voorstellen, evenals een snelweg dwars door het oude centrum van Utrecht, notabene dwars tussen de Domtoren en het oude schip door. Om te laten zien hoe dit zou zijn geweest, hebben we beelden van anno nu gecombineerd met een gemodelleerde wereld van de jaren zestig. Hiervoor hebben we gebruikgemaakt van 3D-modellen van de Domtoren (gemaakt door 3D archeoloog Daan Claessen) en de puntenwolk-data (pointcloud) van het AHN. Om het Maastricht van 1750 te beleven hebben we zelf een pointcloud gemaakt door een maquette van verschillende kanten te fotograferen met speciale camera s. Voor de fotogrammetrie hebben we een gewone fotocamera gebruikt: het computerprogramma maakte de berekening. De nauwkeurigheid hiervan was verbluffend. In tegenstelling tot het AHN bevatte de pointcloud van Maastricht ook informatie over de zijkanten van gebouwen evenals kleurinformatie. Met een speciaal ontwikkeld programma waarin het aantal punten strategisch kon worden uitgedund, was bureau 422S in staat dit model live op het scherm te kunnen bewegen. Steeds was de uitdaging om het verleden voelbaar te maken in het landschap dat we nu kennen heeft vervolgens hele infographics getekend en 3D-modellen gemaakt om alleen al inzichtelijk te krijgen hoe de verschillende lagen en schachten ten opzichte van elkaar gepositioneerd waren. Dit was allemaal nodig om uiteindelijk het storyboard voor de animatie te kunnen schrijven. Frédérik Ruys) om de ligging van schachten en lagen zichtbaar te maken. Figuur 4 - Beeld van de uiteindelijke animatie Geo-Info 29

32 Figuur 5a - Van storyboard. Figuur 5b - naar animatie. 30 Geo-Info

33 Figuur 6 - Visualisatie van gasvelden en boorgaten. torens, windmolens of 3D-reconstructies van middeleeuwse kastelen hebben gedigitaliseerd. Ook hebben wij zelf de nodige kaarten gegeorefereerd (herinrichtingsplannen, turfplassen en molens die Leeghwater had bedacht om de Haarlemmermeer leeg te pompen). In tegenstelling tot Nederland van Boven is nu slechts éénmaal gebruikgemaakt van GPS-loggers om zelf routes op te nemen. Ditmaal fietste onze stagiair Bob mee met de postbodes in de achterhoek, bij elke brievenbus een waypoint makend. Met de ontwikkeling van nieuwe technologieën in gedachten op het gebied van het digitaliseren van analoge kaarten, logboeken, foto s of maquettes kunnen we de komende jaren nog veel moois verwachten. De juiste vorm Het hebben van data is één ding. Bij het voorbereiden van een animatie draait het vervolgens om het vertalen van de data naar een visualisatievorm die het verhaal op een begrijpelijke wijze vertelt. Het was een uitdaging om de juiste vorm te vinden voor de animatie die het verhaal van afnemende reistijd per spoor en over de weg vertelt. Eén manier om dit te laten zien, is door middel van anamorfose: een verkorting van de reistijd tussen twee plaatsen wordt vertaald naar een verkorte afstand op de kaart. Hoewel hier prachtige voorbeelden van zijn, vonden wij dat de vertekening van de vorm van Nederland die hierbij ontstaat voor de kijker moeilijk te begrijpen zou zijn. Wij hebben ervoor gekozen om de reistijd te visualiseren door middel van hoogte. Hoe verder de reistijd daalde, hoe verder Nederland inzakte, gezien vanuit een beginlocatie. Gebruik van hoogte als visualisatiemiddel is ook gebruikt in de animatie die de werking van pompen na een flinke regenbui (KNMI-data) laat zien. Voordat een animatie door bureau 422S kon worden geproduceerd moest de timing en cameravoering van begin tot eind doorgedacht zijn en moest de data kloppen. Dit deden wij aan de hand van storyboards. In het maakproces was het continu een wisselwerking tussen redactie, regie, de zogenoemde data-boys en de editors. Het was bij deze serie van cruciaal belang om steeds Vertalen van de data naar een visualisatie-vorm die het verhaal op een begrijpelijke wijze vertelt Een andere prachtige historische dataset die werd gebruikt is de CLIWOC (Climatological database for the world s oceans). Het is wonderlijk om te bedenken dat we nu in staat zijn om de routes van zeevaarders uit de gouden eeuw op het scherm te toveren aan de hand van gedigitaliseerde logboekgegevens over windrichting en snelheid uit die tijd. Naast data van universiteiten, de RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), het Kadaster en de ministeries, waren wij in deze serie ook aangewezen op mensen die vanuit hun passie de locaties van bijvoorbeeld verdwenen kanalen, luchtwacht- Figuur 7 - Cameravoering in storyboard Geo-Info 31

34 Figuur 8 Storyboard. Figuur 9 Animatie. goed op de hoogte te zijn van de verhaallijnen en de overgangen tussen archiefbeelden, camerabeelden en data-animatie. Er is dan ook heel wat af gediscussieerd in de kelders van het VPRO-gebouw waar de serie uiteindelijk in elkaar is gezet. Aan het eind van de reeks uitzendingen kan ik terugkijken op een geslaagd project. Uiteindelijk zijn er 3920 seconden visueel spektakel gemaakt, verdeeld over in totaal 83 animaties. Tim Tensen is adviseur Ruimte & Informatie bij Over Morgen. Hij is te bereiken via tim.tensen@overmorgen.nl. 32 Geo-Info

35 Column Een kaart is ook maar een mening Dezer dagen worden we regelmatig geconfronteerd met meningen die niet op feiten zijn gebaseerd. Dit is op zich niet nieuw, maar wel verontrustend. Zeker omdat de verspreiding via sociale media tegenwoordig sneller en verder gaat dan voorheen. Zo hoor je ook steeds vaker de uitspraak Wetenschap is ook maar een mening. Verontrustend. Dat brengt me bij de kaart. Zijn kaarten gebaseerd op feiten? Zijn kaarten nog steeds de documenten met enige autoriteit van weleer? Mark Monmonier s boek How to lie with maps is hierbij niet echt behulpzaam. Eenieder die het boek gelezen heeft, zal alle kaarten met enig wantrouwen tegemoet zien. Is dat terecht? Ja en nee. Als kartograaf realiseer ik me natuurlijk dat er beperkingen zijn. Soms weten we niet alles en moet je interpoleren of extrapoleren om toch nog een duidelijke kaart te maken. Dit eerste gebeurt dagelijks op weerkaarten waarvan het totaalbeeld is gebaseerd op de waarneming van een aantal weerstations. Ook weten we, als je naar een bodemkaart kijkt, dat een grens tussen twee bodemeenheden in werkelijkheid meestal niet een scherpe grens is tussen bijvoorbeeld zand en klei, maar dat er een overgangszone tussen beide bodemsoorten bestaat. Soms is het nodig de feiten voordat ze afgebeeld worden te bewerken. Een bekend voorbeeld is de choropleet-kaart waarbij verschillende classificatiemethoden of een verschillend aantal klassen gebruikt kan worden. Iedere aanpak zal een ander ruimtelijk patroon opleveren. Er zijn overigens optimale oplossingen mogelijk en daarom zien we als kartografen deze kaarten niet als verkeerd. Ze zijn immers gebaseerd op betrouwbare methoden en we realiseren ons dat onder bepaalde omstandigheden de ene methode meer geschikt is dan de andere. Zelfs een neutrale topografische kaart levert bij verschillende gebruikers al een ander beeld van het landschap op, dit afhankelijk van de achtergrondkennis van de kaartlezer. En ook dit beschouwen we niet als verkeerd, eerder nog als de kracht van de topografische kaart. Toch waarschuw ik mijn studenten altijd om zeer kritisch naar kaarten te kijken. Kunnen ze beredeneren waarom de kaart eruitziet zoals deze doet. Mark Monmonier schreef zijn boek niet voor niets. Soms zijn de fouten te wijten aan onwetendheid (de standaard instellingen van software), soms is de manipulatie bewust (omdraaien van kleuren rood-groen bij veilig en gevaar) en soms zijn objecten bewust verplaatst (misleiden van de vijand). Als je je bewust bent van deze zaken, is er mee te werken. Het ergste is wanneer je de gekozen aanpak probeert te verantwoorden en je kaart in handen valt van samenzweringgezinde personen. Dan blijkt elk (wetenschappelijk) argument zinloos. Dit overkwam mijzelf onlangs na een interview met CNN. CNN benaderde mij in mijn capaciteit als president van de International Cartographic Association en vroeg of ik iets over de Mercator-projectie wilde vertellen. Natuurlijk deed ik dit en legde keurig uit wat voor projectie het is (een cilinderprojectie met zeer sterke vervorming aan de polen), waarvoor de projectie was gemaakt (navigatie) en waarvoor je deze juist niet moet gebruiken (als wandkaart in de klas). Bovendien heb ik ook nog aangegeven waarom deze projectie zo populair is bij Google en co. (de eigenschap dat lengte- en breedtegraden loodrecht op elkaar staan maakt dat je makkelijk en snel voorbereide vierkanten (tiles) kan aanleveren aan de mapservers). Slechts feiten zou je zeggen. Maar in het interview werd ik geplaatst tegenover een meer activistische mening die verkondigde dat de projectie gebruikt werd om Afrika te kleineren. Als je dan met tegenargument komt dat Afrika juist goed is afgebeeld maar de rest van de wereld niet, richt je alleen maar meer schade aan. Ondanks dat CNN enkel mooie interactieve kaarten genereerde waarmee de gebruiker de effecten van verschillende projecties kan zien, ging het toch mis. Binnen de kortste keren hadden allerlei samenzweringswebsites (nep nieuws sites) verhalen over de slechte Mercator-projectie overgenomen met koppen als ICA geeft toe dat westerse kartografen Afrika met opzet hebben gekleineerd en ook ICA-president geeft Afrika-kaartfraude toe. De Facebookpagina van de Universiteit Twente waar een link naar het CNN-interview stond had binnen de kortste keren meer dan 40,000 hits. Dat is best veel voor een wetenschappelijke pagina. En dit geeft ook aan waarom een wetenschapper met een achterstand begint. Bovenaan in de column gaf ik antwoord op mijn eigen vraag met ja en nee. Verwarrend? Ik bedoelde te zeggen dat het antwoord niet zwart-wit is. Meestal zeggen we Ja, maar, of Nee, want.... Nuance. Maar het lijkt er sterk op dat mensen niet alleen zwart-wit antwoorden willen, maar ook nog antwoorden die hen bevallen. En dat lukt natuurlijk niet. Toch moeten we kaarten blijven maken gebaseerd op feiten waarop geschikte kartografische methodieken zijn toegepast zodat de (verstandige) kaartgebruiker de informatie kan begrijpen, in een context kan plaatsen en op waarde kan schatten. Is dat een naïeve gedachte? Een kaart is een gefundeerde mening. Prof.dr. Menno-Jan Kraak ITC International Institute of Geo-Information Science and Earth Obeservation, Department of Geo-Information Processing kraak@itc.nl Menno-Jan Kraak Geo-Info 33

36 Verslag Jansoniuslezing 2017: de Noord- Hollandse kartografenschool De jaarlijkse Jansoniuslezing, waarmee de Explokart onderzoeksgroep van de Afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam zich elk jaar presenteert, werd op 27 januari 2017 gehouden door Günter Schilder, emeritus hoogleraar historische kartografie. Zijn onderwerp was de Noord-Hollandse kartografenschool, een verzamelnaam voor de kartografen uit de streek tussen Enkhuizen en Edam die van zeekaarten vervaardigden. Schilder heeft over dat onderwerp een monografie geschreven, Early Dutch Maritime Cartography, die ook bij deze bijeenkomst werd gepresenteerd. De groep kartografen uit Noord-Holland bestond in de eerste plaats uit Lucas Jansz. Waghenaer, die met zijn Spieghel der Zeevaert (1584), Thresoor der Zeevaert (1592) en Enkhuizer Zeecaertboeck (1599) geschiedenis schreef zijn werken werden overal in Europa vertaald en nagevolgd. Misschien minder belangrijk, maar zeker zo indrukwekkend kaartmateriaal werd vervaardigd door Cornelis Doedsz., Evert Gijsbertsz., Harmen en Marten Jansz., Claes Pietersz. en Joris Carolus. Om meteen een consistente ontwikkeling van de maritieme kartografie in de Nederlanden te kunnen geven, worden ook de in Amsterdam op het gebied van de zeekaarten werkzame kartografen in deze studie betrokken: Petrus Plancius, Willem Barentsz. en Jan Huygen van Linschoten. De maritieme kartografie in noord Noord-Holland begint met de productie van leeskaarten oftewel zeil-aanwijzingen, waar kustprofielen in kunnen worden opgenomen en waar geleidelijk aan ook zeekaarten aan werden toegevoegd. Waghenaer vervaardigt voor het eerst een systematische atlas van West- en Oost-Europa met kaarten op de uniforme schaal van 1: , verbonden met kustprofielen en zeilaanwijzingen. Bij de andere kartografen uit Enkhuizen en Edam ging het meer om manuscriptkaarten op groot formaat, op perkament, van Europa, de vaart naar Amerika en op Indië. Ze werden zowel uitgebracht voor gebruik aan boord daar zijn er slechts enkele van bewaard gebleven als voor representatieve doeleinden. In dat laatste geval zijn ze prachtig versierd en gelukkig ook bewaard. Maar helaas zelden in Nederland. Het is de grote verdienste van Günter Schilder dat hij in de laatste veertig jaar overal ter wereld bij zijn bezoeken aan kaartverzamelingen door de Noord-Hollandse kartografen vervaardigd kaartmateriaal heeft weten te traceren, en dit nu als een totaalproduct kon presenteren. De monografie Early Dutch Maritime Cartography. Bij die presentatie viel vooral op hoe knap veel van de bewaarde representatieve manuscriptkaarten waren gedecoreerd, met vignetten, landschapstekeningen of allegorieën, vaak aan de hand van bestaande gedrukte voorbeelden. Schilder heeft die voorbeelden weten te 34 Geo-Info

37 traceren, en op die manier ook vastgesteld tot welke gedrukte bronnen de Noord-Hollandse kartografen toegang moeten hebben gehad moesten hoe dat materiaal echter in Edam en Enkhuizen terecht kwam is nog niet duidelijk. Geleidelijk aan gaat de kaartproductie van Edam en Enkhuizen over naar Amsterdam eerst werkt men voor Amsterdamse uitgevers, later verhuist men ook daarheen de voordelen van schaal, contact met andere kartografen en direct toegang tot bronnen werden blijkbaar steeds belangrijker. Na afloop van de lezing bood Schilder het eerste exemplaar van zijn boek aan aan Prof. Schilder (rechts) overhandigt het eerste exemplaar van zijn nieuwe boek aan kapitein ter zee Van der Donck. kapitein ter zee M.C.J. van der Donck, chef der Hydrografie van de Nederlandse Zeestrijdkrachten. In zijn dankwoord verwees Van der Donck naar het feit dat de mensen van zijn dienst (opgericht in 1860 in Batavia) de rol van de Noord-Hollandse kartografen nu hebben overgenomen. De lezing werd gehouden in de Doopsgezinde Singelkerk, waar meer dan 200 belangstellenden bijeenkwamen. Na afloop werden ze met een drankje ontvangen aan de Oude Turfmarkt, bij de Afdeling Bijzondere Collecties van de UvA, waar de Explokart onderzoekgroep onderdak heeft gekregen. Ferjan Ormeling Recordaantal nieuwe woningen onder NAP In de laatste tien jaar is er een recordaantal woningen onder NAP gebouwd, terwijl de zeespiegel blijft stijgen. Dat komt vooral door een tekort aan woningen en bouwgrond boven NAP. Het Planbureau voor de Leefomgeving wil daarom meer bewustzijn creëren over de risico s van bouwen onder NAP. Volgens het bureau gaan economische belangen vaak boven de gevolgen van overstromingsrisico s. Meer dan 25 procent van alle woonhuizen in Nederland komt bij overstroming onder water te staan. Ook grote delen van Friesland en Groningen liggen onder NAP. Of het een verstandige zet is om steeds meer onder NAP te bouwen is nog maar de vraag, zegt Joost Knoop, senior wetenschappelijk onderzoeker bij het Plan Bureau voor de Leefomgeving. Als het mis gaat, gaat het heel erg mis en dan is dit soort gebouwen als eerste aan de beurt om onder te lopen. Maar we bouwen er ook niet voor niets; we verdienen heel veel geld in het gedeelte van Nederland dat echt kan overstromen.. In het zogenaamde overstromingsgevoelige gebied wordt 70 procent van het BNP verdiend. Thijs Baas in Esri GIS nieuwsbrief, december Toch zijn er zowel in de Randstad als in het noorden genoeg plekken waar je naartoe kunt vluchten als het je echt te nat onder de voeten wordt, zegt Esri-directeur Ed van Ingen. Zijn bedrijf maakte een digitale kaart waarop iedereen kan zien of zijn eigen woning boven of onder zeeniveau ligt. Van Ingen wijst erop dat liefst een derde van alle woningen die tussen 2000 en 2010 zijn gebouwd onder NAP ligt. Van de woningen uit de periode na 1960 is dat maar 25 procent. Dat heeft ermee te maken dat veel Vinex-wijken en nieuwbouwlocaties eigenlijk oude polders zijn en onder NAP liggen Geo-Info 35

38 OPENkaart Belgium and the Netherlands Swap Land, and Remain Friends Onder deze titel publiceerde de New York Times op 28 november 2016 een artikel over de grenswijziging in de Maas die op die dag door beide landen werd ondertekend. Bij dit artikel een kaartje dat de situatie voor de Amerikaanse lezer inzichtelijk maakt. Benieuwd naar de weergave in de Nederlandse en Belgische media ontdekten wij dat die Amerikanen best genuanceerd verslag kunnen doen over een buitenlandse kwestie. Jan-Willem van Aalst (imergis.nl en opentopo.nl): Hoe rijk de kartografische traditie van zowel Nederland als België ook mag zijn, vergeleken met de toelichtende kaart van de New York Times is de rest toch weinig meer dan prutswerk. Zo heeft de kartograaf van de NYT (die, laten we eerlijk zijn, de enige is die echt neutraal naar het bericht kijkt), ingezien dat deze grenswijziging vraagt om een kwartslag kanteling van het kaartbeeld: onze monitoren zijn tenslotte ook breedbeeld. Hoezo noord altijd boven? Naast een keurig gedimde luchtfoto, die voor de nieuwsgierigen die dat willen Kaart NOS. Kaart New York Times. vele details toont, dacht de kartograaf ook aan standaard elementen zoals een heldere aanduiding van de typen grenslijnen, een noordpijl, een schaalbalk, én een indexkaartje met zowel Nederland als België! Daar kan een mens nog ns wat van leren. Een parel van een kaartje bij een parel van een grenswijziging. Laten we de vele gekke gemeentegrenzen die we nog hebben (denk aan Ommen/Hellendoorn/ Twenterand en Vlissingen/Borsele) ook zo gaan oplossen (Baarle-Hertog zal niet haalbaar zijn). Dat maakt niet alleen het leven van kartografen een stuk prettiger, maar ook van vele ruimtelijke planvormers en bestuurders. Marijn Bosma (BosmaGrafiek.nl): Het gaat hier om de uitruil van drie schiereilandjes die lange tijd aan de overkant van de Maas lagen. Strikt genomen waren het geen enclaves, maar in de praktijk waren deze rafelranden lastig bereikbaar vanuit hun respectieve moederlanden. De nieuwe landsgrens is nu opnieuw vastgelegd op de middenlijn van de huidige Maas. Is dat een wijs besluit? Het lijkt mij dat deze grens houdbaar is tot het moment dat de Maas de ruimte krijgt om haar grillige loop te hernemen. De tussenstand-van-dit-moment is op verschillende manieren gevisualiseerd. Het kaartje van de New York Times biedt meer details én meer overzicht dan de kaartjes in de Nederlandse en Vlaamse media. Eigenlijk snapte ik het VRT-kaartje pas nadat ik het kaartje van de New York Times had gelezen RTLZ en NOS noemen op hun kaartjes slechts twee van de drie schiereilanden. Op het NOSkaartje is wel een leuk kaasvlaggetje geplant op de nieuwe landaanwinst! Maar waarom dan niet ook een Belgisch vlaggetje op het verloren land zoals in het VRT kaartje? RTLZ noemt in haar tekst dat het noordelijkste schiereilandje vijftien voetbalvelden groot is. Het zou extra informatief zijn als ze op het 36 Geo-Info

39 kaartje een legendavlakje hadden toegevoegd ter grootte van een voetbalveld. Winifred Broeder (landkaartje.nl): Het kaartje uit de NYT valt op. Amerikanen, die denken toch dat Kinderdijk in Amsterdam ligt? Bij het zien van het kaartje over de grenswijziging bij de Maas vraag ik mij af in hoeverre dit vooroordeel klopt. Het beeld vult ondanks de eenvoudige opzet het artikel inhoudelijk aan en vermeldt de relevante geografische namen. Ook de grafische uitwerking deugt. De weggedrukte luchtfoto, duidelijk kleurverschil in bestaande en nieuwe grens, consequent doorgevoerd onderscheid in typografie en de complete randinformatie maken dat je snel ziet wat de grenswijziging inhoudt. Simpel toch, zou je zeggen. Maar als je de kaartjes van wat Nederlandse Kaart RTLZ. en Belgische media bekijkt, blijkt dat toch nèt even anders te liggen. De sites NOS.nl en RTLZ. nl tonen slechts een deel van het gewijzigde grensgebied. De Redactie.be is wat dat betreft beter, alhoewel ook dat kaartje geen namen van eilanden toont en in verhouding een erg groot overzichtskaartje heeft. Het NRC liet alleen wat foto s zien van de betreffende vrijplaatsen. Trouw plaatste een door de provincie Limburg gemaakt filmpje met daarin goede achtergrondinformatie, maar een snelle indruk van de grenswijziging ontbreekt. Kaart Redactie.be. Links New York Times: nyti.ms/2iwxw2y. NOS: bit.ly/2iwxuyk. RTLZ: bit.ly/2jedpox. Redactie.be: bit.ly/2iwzsig. Zie ook Geo-Info nummer 2, 2016, p Voorbeeld? Onze collega s van het Verband Deutscher Vermessungsingenieure gaven ook voor 2017 in pdf via hun website een wandkalender uit. Rechts daarop prijken vijf omslagen uit 2016 dat wel - van hún vaktijdschrift VDVmagazin. ( Wer einen Wandkalender benötigt kann den Druck in beliebiger Größe selbst organisieren. ) GIN heeft in Nederland nog geen behoefte daaraan geconstateerd, al zijn ook onze tijdschriftomslagen het waard! Redactie Geo-Info Geo-Info 37

40 advertorial Hoe in Alkmaar de BGT-victorie begon... In Alkmaar werd op 9 november 2016 opnieuw een historische mijlpaal bereikt: Alkmaar volledig in de LV opgenomen. - - Livegang Geo-Info

41 advertorial Beheerfase Geo-Info 39

42 GEOBUZZ IN S-HERTOGENBOSCH 21 & 22 NOVEMBER ONDERWEG NAAR GEOBUZZ 2017 Op dinsdag 21 en woensdag 22 november vindt de vierde editie van GeoBuzz plaats. Hét evenement voor professionals op het gebied van geo-informatie. GeoBuzz vindt dit jaar wederom plaats in congrescentrum 1931 in s-hertogenbosch. Inmiddels een vertrouwde locatie met kwalitatief hoogwaardige beursmogelijkheden en uitstekende congresfaciliteiten. De voorbereiding voor GeoBuzz 2017 is momenteel in volle gang. Het congresprogramma is in voorbereiding en beursplaatsen kunnen vanaf nu gereserveerd worden. Uw tips en suggesties voor het programma zijn van harte welkom. SAMENVATTING 2016 BEURS De beursplattegrond voor GeoBuzz 2017 is op onze website gepubliceerd. Beursplaatsen kunnen vanaf heden gereserveerd worden. De beurs biedt naast de normale standplaatsen diverse extra mogelijkheden, zoals het Innovatieplein en een StartUp Zone. Daarnaast zijn er speciale sponsor zones voor mooie plaatsen. BEGEO In Brussel vindt op 16 maart as. de tweede BeGeo plaats. Dit is de Belgische variant van GeoBuzz. Nederlandse bedrijven zijn welkom als exposant. Ook deelnemen aan het congres is de moeite waard. Er is een gevarieerd programma. Ga eens de grens over en bezoek BeGeo. Voor meer info: Gemiddelde waardering is een 7,2 (in 2015 was dit 7,1). Samenstelling van de aanwezigen: 20% overheid, 22% exposanten, 39% bedrijfsleven en 19% onderwijs. 95% van de geënquêteerden geeft aan in 2017 weer naar GeoBuzz te komen. De omvang en de breedte van het programma wordt goed gewaardeerd, evenals de opzet en het aanbod van de beurs. De aanwezigheid van studenten wordt als waardevol ervaren. De opening werd matig bezocht. Uit de enquête blijkt wel dat een plenaire opening belangrijk wordt gevonden. 40 Geo-Info

43 Column Emografie Het schemert. De wind begint zachtjes te waaien en streelt je wangen. Ondanks dit ogenschijnlijk teder en bemoedigend gebaar ben je toch wat op je hoede. Je had immers allang op plaats van bestemming moeten zijn. Met de kaart in je handen kijk je naarstig om je heen. Waar is toch die Tempel van Zelfinzicht waarna je rechtsaf moet slaan bij de Rots van Zelfstandigheid en dan rechtdoor richting je eindbestemming: de Woestijn van Zingeving? Je loopt door terwijl de duisternis toch echt begint in te vallen. En blijkt de plattegrond in je handen niet écht helemaal te kloppen. Waar heb je deze kaart eigenlijk gekocht? Even feedback geven aan de kartograaf, want dit is echt heel onhandig. Dan maar op gevoel je weg proberen te vinden. En dan BAM!... met je snufferd in het Moeras van Kortdurende Misère.Je trekt jezelf er snel uit (natuurlijk, anders heet het geen Moeras van Kortdurende Misère). Na even rondkijken zie je lichtgevende paddenstoeltjes langs het pad. Daarop staat: Toren van Tevredenheid nog maar acht bochten!. Dat klinkt als een prettige bestemming en je besluit de lichtgevende paddenstoelen te volgen. Kort daarna klop je aan bij de Toren en als de deur opengaat, word je verwelkomd door de gloed van een open haardvuur, gezellige geroezemoes en een geurende maaltijd. Met een glimlach stap je over de drempel. Verfrissend, dit soort beschrijvingen van non-geografische plekken. Dit type plattegronden en kaarten, zijn visualisaties van zaken die we niet rechtstreeks met onze ogen kunnen waarnemen. We zijn er vaak wel geweest en we kunnen de tekenen dat we er zijn geweest ook wel verwoorden, maar de plek zelf omschrijven, dat is lastig. Ten minste, ik neem aan dat we allemaal wel een keer in de Toren van Tevredenheid zijn geweest, zonder dat we het als object kunnen omschrijven. Een dergelijke plek is ook de Romantische Liefde, en dan bedoel ik de huidige romantische liefde. Ik bedoel de liefde die je bloed laat borrelen van opgetogenheid en je huid laat schitteren van plezier. Dit type romantische liefde in de kern is ongrijpbaar en daarom een uitdaging om te visualiseren in een kaart. Hoewel.rond 1645 heeft Madeleine de Scudéry een poging gedaan om haar land van de liefde vast te leggen in Carte du pays de Tendre. De kaart bestaat voornamelijk uit wateren en steden. De reis begint bij de stad Nieuwe Vriendschap. Dan zijn er twee routes: één naar de stad van Erkenning en de ander naar de stad van Waardering. De routes bestaan uit verschillende rustpunten bijvoorbeeld de dorpen Respect, Groot Hart en Goedaardigheid. Een foute keuze is naar het zuiden richting de Rotsen van Hoogmoed. Ruim honderd jaar later heeft Johann Gottlob Immanuel Breitkopf het iets groter aangepakt door Das Reich der Liebe (1777) uit te brengen. Niet één enkel land komt aan bod, nee, het Rijk beslaat maar liefst zeven landen. Te beginnen met het Land van de Jeugd, waar men onder andere het Kusveldje, de Bron van Plezier en het Kasteel van de Waarschuwing vindt. Men reist onverbiddelijk door en kan terechtkomen in het Land van Rust, het Land van Treurende Liefde, het Land van Lust, het Land van Gelukkige Liefde, Vrijgezellen Land of het Land van Obsessies. In het Rijk zijn meren, bergkammen, rivieren, moerassen, woestijnen en steden aanwezig met duidelijke benamingen. Het is een uitgebreide en gedetailleerde kaart. En bijna objectief zou ik zeggen. Maar goed, Johann was geïnteresseerd in wiskunde, dus heel verbazingwekkend is dat dan ook niet. Een minder objectief beeld schetst de kaart Open Country of a Woman s Heart (tussen ) uit de Verenigde Staten door D.W. Kellogg. Poeh, dat is niet niks, hoor. Het grootste deel van het vrouwenhart bestaat uit Egoïsme, Liefde voor Bewondering, Liefde voor Etaleren en Liefde voor Jurken. Daarnaast blijken ook de grootste wateren Sea of Wealth en Lake of Self concern te zijn. En we weten allemaal, zonder water geen leven, dus dit geeft niet het meest positieve beeld van een vrouw. Gelukkig biedt de regio van Sentiment nog enig soelaas. Helaas wordt deze aan alle kanten omringt door een redelijke afschrikwekkende bergrug die niet héél makkelijke te passeren lijkt. Tja doorzettingsvermogen en briljante navigatie waren onontbeerlijke kwaliteiten voor een man om de uiteindelijke City of Love te mogen betreden. Hoe zou een liefdeskaart anno 2017 er uitzien? Misschien is een Emotional Positioning System handig om Liefde in kaart te brengen. Geen angst om te verdwalen en met één druk op de knop nieuwe gebieden vastleggen. Of zou er toch wat schoonheid verloren gaan van de ontdekkingstocht in de Liefde? Zouden we werkelijk beter af zijn zonder het land van Liefdesverdriet? Of is het net als backpacken in de verre streken? Sommige ervaringen zijn schokkend, pijnlijk of gewoon moeilijk, (hoewel Facebook hier niks over rept). Misschien zorgen die ervaringen juist voor meer waardering voor andere delen en routes van de Liefde. Wat zou u doen: ronddolen of de kortst mogelijke route kiezen? Tsoefiet van Beuningen Assistent-onderzoeker bij Laboratory of Geo-information Science and Remote Sensing van Wageningen University and Research tsoefiet@gmail.com Tsoefiet van Beuningen Geo-Info 41

44 Verslag Kaarten van de CIA Ter gelegenheid van de 75e verjaardag van de CIA zijn 130 van de door deze dienst vervaardigde kaarten op het web gezet en in te zien bij tinyurl.com/jnaffra. De selectie van deze kaarten is dusdanig dat er een representatieve keuze uit elke periode is gemaakt, middels tien tot twintig kaarten uit elk decennium. De geschiedenis van de CIA wordt geacht begonnen te zijn met het Office of Strategic Services, dat in 1942 werd ingesteld. Uit de eerste periode, de jaren veertig van de vorige eeuw, stamt bijvoorbeeld bijgaande kaart van de verdeling van Italianen en Joegoslaven in het gebied rond Triëst. Deze kaart is vervaardigd ten behoeve van de onderhandelingen over de nieuwe grens tussen Italië en Joegoslavië na de Tweede Wereldoorlog. Uit de overige perioden zijn er bijvoorbeeld kaarten van Vietnam uit de jaren vijftig, van Cuba in de jaren zestig (met Russische raketten), van de Bantoestans uit de jaren zeventig, van Moskou (met andere maten dan de officiële maar vertekende Sovjet-Russische plattegronden!) uit de jaren tachtig en van de opdeling van de Sovjetunie in de jaren negentig. Uit de eerste tien jaar van de 21 e eeuw zijn er kaarten van de verspreiding van de Koerden, van Syrië en de Golan en uit het tweede decennium kaarten van de geleidelijke versnippering en kolonisatie van de West Bank (opmerkelijk dat de CIA deze kaart erbij gezet heeft, gezien de denkbeelden van president Trump). Daar tussendoor zitten ook foto s van presidenten of veiligheidsadviseurs, zoals Kennedy, Reagan, generaal Powell en Condoleezza Rice die tijdens briefings of persconferenties plaatsen aanwijzen op door de CIA vervaardigd kaartmateriaal. Naast de kaarten is er een serie van meer dan tweehonderd foto s van kartografisch gereedschap, gebruikt in de eerste tien jaar dat de kartografische afdeling van de CIA operationeel was. Het gereedschap bestaat uit (trek)pennen, (reken)linealen, verdeelpassers, gradenbogen, coördinatografen en zelfs gummetjes. Hoewel de kartografisch Kaart van Cuba vervaardigd tijdens de Cuba-crisis. CIA-kaart van de verspreiding van Italiaans- en Sloveenstaligen rond Triëst. Kaart van het Konardal in Afghanistan. 42 Geo-Info

45 tekenaars in de praktijk in de Verenigde Staten met andere instrumenten werkten dan hun collega s in Europa, zorgt deze verzameling afbeeldingen toch ook hier voor een gevoel van nostalgie. Het zijn over het algemeen geen controversiële kaarten, er ontbreekt bijvoorbeeld grootschalig kaartmateriaal over militaire acties. Er zitten veel economische kaarten tussen, om de staatslieden een idee te geven van het potentieel van bepaalde gebieden en, met hetzelfde doel, ook kaarten van de bevolkingsdichtheid. Daarnaast wordt de grootste groep van thematische kaarten gevormd door kaarten van de etnische samenstelling van de bevolking van de Kaukasus, Slovenië en Centraal-Azië. Maar veel van dit materiaal zouden we ook in schoolatlassen kunnen aantreffen; de Bosatlas heeft bijvoorbeeld ook kaarten van de etnische samenstelling van de bevolking in Bosnië, de Kaukasus of Centraal-Azië. Dat geeft al aan dat we deze kaarten niet als echt geheim kaartmateriaal kunnen betitelen. Ook kartografisch gezien zijn de kaarten traditioneel, de 3D-kaarten van Afghanistan misschien uitgezonderd. Maar het is een aardige collectie die toch ook voor de wereldgeschiedenis van de laatste 75 jaar een goede begeleiding vormt. Ferjan Ormeling Cartodag 2017 Open is gratis; ja toch, niet dan? In Nederland is de beschikking over gratis, vrij downloadbare geodata vanzelfsprekend aan het worden. Loop je toch nog tegen een betaalmuur of een gesloten dataset aan, dan is dat meer uitzondering dan regel. Dat er gretig gebruik wordt gemaakt van open data, blijkt onder andere uit de download-statistieken van PDOK. Dit moet haast wel van invloed zijn op de kaartproductie in ons land. Entree met Marcel Wolters, Cartodag Tot ethische keuzes verleid door Arnold Bregt, Cartodag Op de Cartodag 2017 staat de invloed van open geodata op de kaartproductie centraal. Wie zijn er met deze open data aan de slag? Is er een explosieve toename te bespeuren van kaarten in de media of valt dat juist tegen? Hoe ga je het beste om met de diverse dataformaten? Wat valt er te zeggen over de kwaliteit van de gegevens en last but not least: welke invloed heeft dit alles op de workflow? Aan de hand van wat theorie, maar vooral door aansprekende praktijkvoorbeelden laten wij ons licht schijnen op de stand van zaken anno De Cartodag 2017 vindt plaats op 15 maart in het recent geopende Timmerhuis in het centrum van Rotterdam. We zijn daar te gast bij de gemeente Rotterdam, die deze prachtige locatie beschikbaar Tjeerd Tichelaar is op Bosatlas-wijze de Map- Challenge aangegaan, Cartodag heeft gesteld. In de zaal is plaats voor maximaal 90 deelnemers, dus wacht niet te lang met aanmelden! De toegangsprijs is 40 p.p. en de eerste twintig studenten die zich aanmelden betalen slechts 15 p.p. Meer informatie en aanmelden op Heb je zelf een nieuwe werkwijze bedacht, een bijzondere ervaring met open geodata of heb je er een kaart mee gemaakt? We horen graag jouw verhaal! Er is gelegenheid voor het geven van een presentatie, workshop of zeepkist-presentatie. Sprekers kunnen zich aanmelden op cartodag.nl of per mail: cartodag@gmail.com. Auteur: Winifred Broeder. Foto s: Marga te Woerd Geo-Info 43

46 Wegennetwerken in vario- Zo n vijf jaar gelden is voor het eerst in Geo-Info het concept van vario-schaal geo-informatie beschreven (Van Oosterom en Meijers, 2012). In dit eerdere artikel werd de eerste echt geleidelijke vario-schaal structuur gepresenteerd: een delta schaal geeft een delta in de kaart (en hoe kleiner de delta schaal hoe kleiner de delta kaart). De afgelopen vijf jaar is er veel R&D verricht om het concept van vario-schaal geo-informatie te realiseren: ontwikkelen van prototypen en testen met echte data. In het kader van het Open Technologieprogramma (OTP van STW, Stichting Technische Wetenschappen [1]) project Vario-scale geoinformation is er de afgelopen jaren veel vooruitgang geboekt. De belangrijkste resultaten zullen in een serie beknopte artikelen worden gepresenteerd. Dit is het eerste artikel in de serie. Door Radan Šuba, Martijn Meijers en Peter van Oosterom De artikelen zijn gebaseerd op de meer uitgebreide, Engelstalige, versies. De bijbehorende software is vrij beschikbaar; zie varioscale.bk.tudelft.nl/software/. Hiermee is het vario-schaal geo-informatie concept van het meer theoretische startpunt (met zeer bescheiden eerste prototype zowel qua kwaliteit als omvang) nu doorgegroeid naar een meer volwassen oplossing, klaar om in de praktijk ingezet te worden. Hierdoor komt het hoofddoel van het onderzoek heel dichtbij: het realiseren van een paradigmaverschuiving van gebruik van serie discrete kaartschalen naar gebruik van geïntegreerde vario-schaal representatie. Verschillende manieren van representatie Sinds de introductie van het concept van vario-schaal geo-informatie is de inhoudelijke kaartkwaliteit een punt van aandacht geweest. De tgap structuur (een hiërarchische vlakkenpartitie) was oorspronkelijk alleen geschikt voor de representatie van vlakobjecten. Dat is lastig voor meer kleinschalige representaties van wegennetwerken, die doorgaans een lijnrepresentatie gebruiken voor de wegen. Daarom is de tgap structuur uitgebreid met de expliciete representatie van lijnobjecten en dit is nu voor het eerst ook daadwerkelijk geïmplementeerd (eerder was al aangeven dat dit mogelijk was, maar nog niet uitgevoerd). Het vullen van de tgap structuur is het resultaat van een generalisatieproces. In eerdere tgap prototypen werd er hierbij geen kennis over het wegennetwerk (structuur: connectiviteit, hiërarchie) meegenomen, wat tot kwalitatief minder goede representaties leidde op de midden en kleinere schalen. In dit artikel wordt beschreven hoe wegennetwerken kwalitatief wel goed meegenomen kunnen worden in een vario-schaal representatie. Voor andere onderzoekers en ontwikkelaars van wegennetgeneralisatie is het hoofddoel meestal om van de ene vaste schaal (grootschalige brondata) naar een andere vaste schaal te komen (midden- of kleinschalige data). Dit kan dan leiden tot behoorlijk grote verschillen in inhoud en weergave van twee opeenvolgende kaartschalen. Bijvoorbeeld, een plotselinge verandering van de representatie van wegdelen als vlakken op de ene schaal naar lijnen op de volgende (kleinere) schaal. Of het weglaten van een bepaalde categorie wegen. Deze grote veranderingen in opeenvolgende kaartinhoud kunnen gebruikers verwarren bij het in- of uitzoomen; zie figuur 1. Daarom richten wij ons op een meer geleidelijke generalisatie van het wegennet voor het gehele schaalbereik, van de meest grootschalige representatie waar wegen worden voorgesteld als vlakken, tot middenen kleinschalige representaties waar wegen steeds vaker worden voorgesteld als lijnen. Het gevolg van deze geleidelijke aanpak is dat er een tussenliggend schaalbereik is, waarbij tegelijkertijd sommige wegen nog worden gerepresenteerd als vlakken, terwijl andere al als lijnen worden gerepresenteerd. We hebben een nieuw datamodel, met bijbehorende datastructuur en software ontwikkeld, waarin voor alle kaartobjecten, een bereik/range van geldige kaartschalen wordt opgeslagen. Figuur 1 - Twee kaartfragmenten van opeenvolgende stappen uit OpenStreetMap (OSM, links de meer gedetailleerde representatie, bedoeld voor grotere kaartschaal). Merk op dat alleen het water en het wegennet worden weergegeven, beide komen rechtstreeks uit de oorspronkelijke multi-schaal OSMdatabase zonder enige verandering aan inhoud (styling: MapBox Studio). 44 Geo-Info

47 schaal structuren Face A Face A Face A Face B Face B Face B Figuur 2 - Fijnste granulariteit bij generaliseren van een weg op basis van verschillende wegdelen: van vlakken op de meest gedetailleerde schaal (links) via gemixte representatie halverwege (midden) naar lijnen op de uiteindelijke schaal (rechts). Dit model is gebaseerd op de geïntegreerde en expliciete voorstelling van twee basisstructuren: (1) een hiërarchische vlakkenpartitie (tgap) en (2) een lineair wegennetwerk. Hierdoor kan tijdens het generalisatieproces de kennis van het lineaire wegennetwerk worden meegenomen voor betere beslissingen bij vullen van deze vario-schaal structuur. Generalisatie van het wegennetwerk De wegen, als lineaire infrastructuur objecten, zijn de ruggengraat van velen kaarttypes. Ze verbeteren de leesbaarheid van kaarten en helpen gebruikers te oriënteren. Vaak is ook de wegennetwerkgeneralisatie een eerste basis voordat andere topografische generalisatie kan plaatsvinden en is dus een fundamentele operatie in het totale proces van de kaart- en databaseproductie [3]. Op grootschalige kaarten in landen zoals Nederland, België, Engeland of Tsjechië, worden wegdelen door vlakgeometrie gepresenteerd. Gezamenlijk vormen alle wegdelen het wegennetwerk. Deze gebieden vormen een impliciete wegennetwerkgraaf bestaande uit knopen en verbindingen. Op kleinschalige kaarten worden de wegdelen gerepresenteerd door lijngeometrieën. Deze lijnen corresponderen direct met de verbindingen van de wegennetwerkgraaf. De overgang van een vlakrepresentatie naar een lijnrepresentatie kan worden gerealiseerd via een algoritme, dat de hartlijn (of meer algemeen, het skelet) van een vlak berekent. Bijvoorbeeld via het eerder gepubliceerde SplitArea algoritme [4]. Hierbij moet er dan wel op worden gelet dat het geheel weer een correcte vlakkenpartitie wordt; effectief worden de buurvlakken dan iets groter. Op kleinere kaartschalen kan bij generalisatie van het wegennetwerk het accent liggen op: (1) de lineaire wegrepresentatie zelf; of (2) de gebieden tussen de wegen (zoals begrensd door minimale wegcycli, die bijvoorbeeld delen van bebouwde kom, bos of terrein representeren). Beide aanpakken hebben hun eigen voor- en nadelen [5] en in onze aanpak worden ook beide toepast. Granulariteit We noemen de hoeveelheid kenmerken (objecten) die veranderen in één stap van het generalisatieproces, de granulariteit. Hierbij onderscheiden we de volgende niveaus: Grove granulariteit, wanneer alle betrokken objecten, bijvoorbeeld alle wegen, tegelijk worden verwerkt (weggelaten). Gemiddelde granulariteit, wanneer alle objecten van een bepaalde (sub)klasse tegelijk worden verwerkt, bijvoorbeeld, alle lokale wegen met zelfde maximumsnelheid worden verwijderd. Fijne granulariteit wanneer één enkel object wordt verwerkt, bijvoorbeeld een specifieke doodlopende weg wordt verwijderd. B B A C D A C D b B A C D A C D Fijnste granulariteit, wanneer een deel van één object wordt verwerkt, bijvoorbeeld één wegdeel wordt verwijderd. Omdat we in het vario-schaal concept streven naar meer geleidelijke overgangen zonder visuele schokken, moeten de veranderingen zo klein mogelijk zijn. In ons geval is de fijnste granulariteit dan optimaal. Hierbij passen we dan operaties toe per wegdeel, wat kan resulteren in een enkele weg die op bepaalde schaalniveaus kan bestaan uit delen van verschillende aard: zowel lijnen als vlakken; zie figuur 2. Classificatie van wegdelen (schaal onafhankelijk) De wegdelen worden geclassificeerd op basis van hun rol in het wegennetwerk. Omdat de ruimtelijke representatie kan verschillen (vlak/ face, lijn/edge, punt/node), moeten zorgvul- (a) (b) (c) (d) Figuur 3 - Een viertal wegdelen gedurende de generalisatie: in de planaire partitie (bovenste rij) en in de wegennetwerkgraaf (onderste rij: cirkel=kruising, rechthoek=verbindingsweg). b B C D a A C D b B a c d A C D Geo-Info 45

48 dige definities worden gegeven op basis van het aantal incidenties met andere wegdelen (onafhankelijk van het type ruimtelijke representatie): Een wegdeel is geclassificeerd als geïsoleerd wanneer het geen incidenties heeft met andere wegdelen. Een wegdeel is geclassificeerd als doodlopend wanneer het precies één incidentie heeft met een ander wegdeel. Het wordt gerepresenteerd door of een vlak (face) of een lijn (edge) in de topologische datastructuur. Een wegdeel is geclassificeerd als verbindingsweg wanneer het precies twee incidenties heeft met andere wegdelen. Het wordt gerepresenteerd door of een vlak (face) of een lijn (edge) in de topologische datastructuur. Een wegdeel is geclassificeerd als kruising wanneer er meer dan twee incidenties zijn met andere wegdelen. Het wordt gerepresenteerd door of een vlak (face) of een punt (node) in de topologische datastructuur. De classificatie van de wegdelen en hun rol in het wegennetwerk is van belang omdat in het generalisatieproces, het vullen van de tgap structuur, er afhankelijk van de rol een beslissing wordt genomen. Hoewel dus de ruimtelijke representatie van een wegdeel kan veranderen, bijvoorbeeld van vlak naar lijn, blijft de classificatie als verbindingsweg gelijk (voor en na deze verandering); zie figuur 3. Vullen tgap structuur Het basisgeneralisatieproces om de inhoud voor de vario-schaal datastructuur te genereren is gebaseerd op het generieke tgapprincipe [6]: begin met de meest grootschalige representatie -in een vlakkenpartitie- en zoek steeds naar het minst belangrijke vlakobject en pas generalisatie-operaties toe (verwijderen/ samenvoegen, hartlijn berekenen/splitsen, betrokken edges versimpelen, enzovoorts) en blijf dit herhalen. Bij het vaststellen van de belangrijkheid van de objecten, bij de keuze welke generalisatie-operaties toe te passen en bij het vinden van meest compatibele buur, wordt kennis van de wegennetwerkgraaf meegenomen. Afhankelijk van het type van het geselecteerde minst belangrijke vlakobject, wordt een van de volgende acties uitgevoerd (zie ook figuur 4): Het geselecteerde vlakobject is een kruispunt. 1. samenvoegen met een direct buur-kruispunt vlakobject (indien bestaand); of Least important face selected What is the type of object? No Other road junction adjacent? No Other road connection adjacent? No Other non-road adjacent? Yes Yes Other water adjacent? Yes No All adjacent other road collapsed? No Collapse Yes No Collapsed road between? Yes Yes Raise importance Merge Collapsed road between removed Back to queue Face processed Figuur 4 - Visuele weergave van het generalisatieproces. 46 Geo-Info

49 2. vervang vlak (face) door punt (node) representatie (indien alle buur-verbindingswegen inmiddels lijn/edge zijn); of 3. stel verwerking object uit door deze (kunstmatig) belangrijker te maken (om zo later nogmaals aan de beurt te komen). Het geselecteerde vlakobject is een verbindingsweg. 1. samenvoegen met directe buur-verbindingsweg (indien bestaand); of 2. bereken hartlijn en vervang vlak (face) door lijn (edge) representatie voor dit wegdeel. Het geselecteerde vlakobject is een waterdeel. 1. samenvoegen met directe buur-waterdeel (indien bestaand); of 2. bereken hartlijn en vervang vlak (face) door lijn (edge) representatie voor dit waterdeel. Het geselecteerde vlakobject is een ander type object. 1. voeg samen met een direct buur ook van ander type, niet zijnde weg of water (indien dergelijke buur aanwezig); of 2: bereken hartlijn en vervang vlak (face) door lijn (edge) representatie voor dit object. Door toepassen van dit algoritme gebeurt er grofweg het volgende met de wegdelen gedurende het generalisatieproces van grootste naar kleinste schaal: in eerste instantie worden aangrenzende wegvlakken samengevoegd, daarna worden de hartlijnen berekend (van vlak naar lijn) en ten slotte verdwijnen de (lijn) wegdelen impliciet, door de samenvoeging van het minst belangrijke vlak met ander vlak (beide van type niet-weg). Bij deze laatste operatie wordt overigens eerst gekeken naar directe buurvlakken waar geen lijn (edge) tussen zit, die een wegdeel voorstelt. Indien deze lijnen allen wegdelen voorstellen, dan wordt een keuze gemaakt om het minst belangrijke lijn-wegdeel te verwijderen (en zo buurvlakken samen te voegen). Bij het bepalen van de belangrijkheid van een lijn-wegdeel, wordt gekeken naar zowel de lokale configuratie Figuur 5 - Resultaat generalisatie (op zelfde schaal getoond): het visuele resultaat na toepassing van kartografische styling van de vlak- en lijnobjecten ( DCM, links) en de onderliggende tgap structuur ( DLM, rechts met in rood lijn-wegdelen extra benadrukt). Bovenste kaartfragment is de input, die naar onder toe steeds verder wordt gegeneraliseerd. (verbindingen, connectiviteit) als naar de lengte van dit wegdeel [7]. Resultaten De met kennis van het wegennetwerk verrijkte tgap structuur en het bijbehorende algoritme zijn getest met een aantal verschillende type topografische data sets (Top10NL), voor zowel stedelijke als landelijke gebieden. Figuur 5 toont de generalisatie van landelijk gebied met daarbij de inhoud van de onderliggende tgap structuur als de daarvan afgeleide cartografische weergave op een viertal niveaus. Merk op dat hoewel in het midden-schaal gebied er veel wegen zijn die deels door vlakken en deels door lijnen worden gerepresen- (a) (b) (c) (d) Figuur 6 - Generalisatie van een rotonde Geo-Info 47

50 gebruikt gedurende het proces; zie figuur 8 met de operaties aantallen samenvoeg (merge) en berekenen hartlijn (collapse/split). Conclusie Tot nu toe kon onze vario-schaal aanpak alleen worden gebruikt voor kaarten bestaande uit vlakobjecten. In dit artikel is aangetoond dat ook lijnobjecten naadloos in deze structuur passen. We hebben een algoritme ontworpen dat tijdens het generalisatieproces volledig automatisch de kenmerken van een wegennetwerk maximaal behoudt voor alle schalen. Wegdelen kunnen zowel als vlakken als als lijnen worden voorgesteld, om zo zeer geleidelijke generalisatiestappen te kunnen nemen. De nieuwe aanpak is getest met echte data en zowel visueel als kwantitatief geanalyseerd. Figuur 7 - Aantallen lijn-wegdelen gedurende het generalisatieproces. Bronnen [1] Inmiddels bekend als domein Toegepaste en Technische Wetenschappen (TTW) binnen de vernieuwde Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). [2] Dit artikel is gebaseerd op een Engels paper: Radan Šuba, Martijn Meijers, Peter van Oosterom, Continuous Road Network Generalization throughout All Scales, In: ISPRS International Journal of Geo-Information, MDPI AG, 5(8), pp. 145, [3] Roy Weiss en Robert Weibel (2014). Road network selection for small-scale maps using an improved centrality-based algorithm. J. Spat. Inf. Sci. 2014, 2014, [4] Martijn Meijers en Peter van Oosterom (2013). SplitArea: een algoritme om vlakken te splitsen voor de tgap datastructuren, Geo-Info, 10(3), pp , [5] Alistair Edwardes en William Mackaness (2000). Intelligent road network simplification in urban areas. In Proceedings of the GIS Research UK 2000 Conference (GISRUK 2000), Pittsburgh, PA, USA, 4 8 April [6] Radan Šuba, Martijn Meijers, Lina Huang en Peter van Oosterom (2014). Continuous road network generalisation. In Proceedings of the 17th ICA Workshop on Generalisation and Multiple Representation, Vienna, Austria, 23 September 2014; pp [7] Peter van Oosterom en Martijn Meijers (2012). Variableschaal geo-informatie, Geo-Info, 9(10), pp , Radan Šuba is promovendus GIS technologie bij de TU Delft. Hij is bereikbaar via R.Suba@tudelft.nl. Figuur 8 - Verhouding van de verschillende generalisatieoperatoren. teerd (figuur 5, rechts), dit verschil nauwelijks zichtbaar is in de kaart (figuur 5, links) en dus een hele geleidelijke indruk geeft. Figuur 6 toont een meer gedetailleerd voorbeeld van de verwerking van een rotonde. Hoewel deze als concept niet expliciet bestaat, verandert de representatie op een elegante manier van vlakken, via een gemixte naar lijnen representatie. Naast visuele analyse, zijn er ook verschillende kwantitatieve analyses uitgevoerd, zoals aantallen en oppervlakten van de verschillende typen objecten gedurende het proces. Figuur 7 toon het aantal lijn-wegdelen: bij aanvang zijn er nog geen lijn-wegdelen, maar dit aantal groeit gestaag gedurende de generalisatie tot een bepaald maximum, waarna het weer daalt bij verdere generalisatie. Ook is er geanalyseerd welke type generalisatie-operatoren worden Martijn Meijers is onderzoeker GIS technologie bij de TU Delft. Hij is bereikbaar via B.M.Meijers@tudelft.nl. Peter van Oosterom is professor GIS technologie bij de TU Delft. Hij is bereikbaar via P.J.M.vanOosterom@tudelft.nl. 48 Geo-Info

51 In Memoriam Ruth de Smit-Bunkenburg ( ) Ze staat nog onder haar eigen naam vermeld Mej. R.P.C. Bunkenburg, Lutherse Burgwal 26, Den Haag - in de deelnemerslijst van de eerste Nederlandse kartografendag die op 25 januari 1958 werd gehouden in het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam. Daarnaast de namen van haar man en schoon vader en van haar werkgever, Ing. G. Falk uit Hamburg, de oprichter van het roemruchte Falk Verlag (van de stadsplattegronden). Geboren in Hamburg volgde ze daar een opleiding tot technisch tekenaar en na een baan bij een architectenbureau was Ruth in 1946 bij het Hamburgse Falk Verlag gaan werken. In het kader van de samenwerking met het Cartografisch Instituut Bootsma (CIB) uit Den Haag (een onderdeel van Uitgeverij Mouton & Co), kwamen ook Nederlandse kartografen over de vloer, waaronder Marinus de Smit. Toen de samenwerking van het Falk Verlag met het CIB geïntensifieerd werd, werd ze in 1956 bij het CIB in Den Haag gedetacheerd. Daar leerde ze De Smit nader kennen. Ook na het huwelijk met Marinus in 1958 bleef ze als kartograaf werken bij Falkplan CIB, en ze was zeker even actief bij de jonge Kartografische Sectie van het KNAG betrokken als haar man, de langjarige secretaris van de Kartografische Sectie. Samen hadden ze een groot aandeel in de organisatie van het eerste -en tot nu toe enige- internationale kartografische congres van de Internationale Kartografische vereniging dat in Nederland werd gehouden (namelijk in 1967 in de RAI in Amsterdam). Mede vanwege diens succesvolle financiële afwikkeling van het congres, wat in het Schokkenkampfonds resulteerde, werd haar man tot erelid van de vereniging benoemd. Samen met haar man heeft ze de onder oudere kartografen nog bekende Doos van De Smit samengesteld, officieel de Map Documentation of the Netherlands. Dieter Ludwig ontworp de lay-out. De doos werd uitgedeeld op het internationale ICA-congres. Met zo n 75 opgeplakte kaartfragmenten gaf het de buitenlandse deelnemers een idee van de kwaliteit van de Nederlandse kartografie. Hoewel Ruth de laatste jaren niet meer mobiel was, bleef ze zeer geïnteresseerd in het wel en wee van de Nederlandse kartografen. Ze overleed op 27 januari 2017 in de leeftijd van 92 jaar. Ferjan Ormeling Triangulatie? Normaal gesproken groeien bergen, maar op dit moment is er een expeditie om te checken of er een berg aan het krimpen is. Het gaat nota bene om de Mount Everest, de hoogste berg ter wereld, die te vinden is in de Himalaya. India is de berg nu opnieuw aan het meten, meldt PTI. Nieuwe expeditie In april 2015 was er een aardbeving van 7,9 op de schaal van Richter in Nepal. Er werden 80 miljoen mensen getroffen door de aardbeving, het is de ergste aardbeving in 80 jaar. Maar nu lijkt het erop dat de beving niet alleen mensen treft: waarschijnlijk is een groot gebied in de Himalaya een meter korter geworden. Inclusief de Mount Everest. Op dit moment wordt de hoogte van de Mount Everest gehouden op 8848 meter. Dat werd 62 jaar geleden vastgesteld door een bureau in India. De overheid van het land heeft nu een tweede expeditie gestuurd om te checken of dat nog steeds het geval is. Nog steeds de hoogste De meting wordt gedaan met een combinatie van GPS en triangulatie. Dat laatste houdt in dat er meerdere onderzoeksresultaten worden samengevoegd. Het moet dan wel gaan om data. Het gaat een maand duren om te onderzoeken of de berg echt gekrompen is. Dan duurt het nog vijftien dagen tot de data gecombineerd zijn. Mocht de Mount Everest zijn gekrompen, dan is deze hoogstwaarschijnlijk alsnog de hoogste berg ter wereld. De op één na hoogste berg ter wereld is de K2, die reikt 8611 meter in de lucht. De berg ligt in de Karakoram op de Pakistaans-Chinese grens. Metro Nieuws, januari 2017 Tot 19 maart 2017: Het begin van Gin Gin is hot! Het is op dit moment de meest gedronken gedistilleerde drank in Nederland. Maar gin is meer dan dat. Het drinken ervan is bovenal een beleving! Gin is uitgegroeid van een traditioneel Engels product tot een wereldwijd geproduceerde drank. Maar waar komt gin vandaan? En wat is de relatie tussen gin en jenever? De tijdelijke tentoonstelling Het Begin van Gin geeft antwoord op deze en andere vragen.

52 Kenniskring: leren - interactie - (geo)netwerken 8 tot 10 kennissessies per jaar actuele geo-gerelateerde thema s aansprekende gebruikersomgevingen inleiders en moderatie van niveau visies en ervaringen van technologie tot proces & organisatie Zien we jou ook bij onze deel & creëer sessies? sluit je aan: kenniskring@ruimteschepper.nl Antea Nederland Gemeente Almere GeoFort Kadaster ESRI SpingSmart Staatsbosbeheer AGEL adviseurs Havenbedrijf Rotterdam Vitens Prisma GeoCensus Waterschap Hunze en Aa s InArea Ordina Nationale Politie Facto Geo Gemeente Almelo Atos Nederland Geo Academie CycloMedia Technology Geodan Wetterskip Fryslân HAS University of Applied Sciences GeoNovation Gemeente Lingewaard Realworld Systems BV Spatial Insight Merkator, GeoSpatial IT-Solutions Wageningen Environmental Research ZLTO GE Energy Connections GeoFoxx Crotec Intergraph Benelux Royal HaskoningDHV Sandd Geon Nieuwland Automatisering Spatial Eye UvA Vicrea Solutions mtenv Siers Infraconsult PIM info Unafact IntellinQ Imagem ESC GeoServices & meer dan 100 zelfstandige professionele ondernemers. Geo kenners & kunners Postbus AB Rosmalen +31 (0) kenniskring@ruimteschepper.nl Let op: nieuwe opleidingen! Nieuwe opleidingen op het gebied van de BGT: BGT: de basis Voor beginnende BGT-beheerders 1 dag BGT beheren kun je leren Voor gevorderde BGT-beheerders 2 dagen Verdiep je kennis van BGT-beheer Verdiepingsopleiding voor gevorderden 1 dag Belastingen & Basisregistraties Nieuwe opleiding voor belastingmedewerkers bij gemeenten, samenwerkingsverbanden en waterschappen. Duur: 1 dag Maar natuurlijk o.a. ook weer: De BAG in een dag (1 dag) Los met de WOZ (1 dag) Het Stelsel van Basisregistraties in gebruik (2 dagen) Meer opleidingen, informatie & aanmelden: dataland.nl/opleidingen