C. Blaauboer EGMONDSE DUIKERS NAAR }]ET LUTINE.GOUD

Transcriptie

1 Kees Blaauboer dook voor Geestgronden in zijn familie-archief om gegevens over de betrokkenheid van Egmonders bij de berging van de kostbare lading van het in 1799 vergane schip Lutine te boekstaven. De eilanden Vlieland en Terschelling hebben 1999 uitgeroepen tot 'het jaar van de Lutine'. De musea besteden aandacht aan de ramp en de bergingspogingen. Het museum van Egmond zal een kleine expositie aan de Egmondse duikers wijden. (Red.) C. Blaauboer EGMONDSE DUIKERS NAAR }]ET LUTINE.GOUD ln het jaar 1785 werd in Frankrijk het fregat La Lutine voor de marine gebouwd. Acht jaar later werd het schip bij Toulon door de Engelsen buitgemaakt, opnieuw uitgerust als een fregat met 32 stukken en ingedeeld bij de Engelse marine onder de naam Lutíne. De lengte over de kiel was 118,6 voet (36 meter), over het kanonnendek 143,3 voet (43 meter); de breedte was 38,10 voet (11,40 meter) bij een diepte van 12 voet (3.60 meter) en een inhoud van 950 ton. Voor die tijd was het een schip van gemiddelde grootte. In oktober 1799 richtten kooplieden in Londen een verzoek aan Lord Duncan, de toentertijd bevelvoerende admiraal over het Noordzee-eskader. Zlj verzochten de marine een grote lading gouden zilverstaven over te brengen naar Hamburg. De Lutine werd als goudschip aangewezen. Het fregat vertrok uit Yarmouth onder bevel van kapitein Lancelott Skynner. Aan boord waren zilveren en gouden munten ter betaling van soldij van de Engelse troepen bij Texel (het was de tijd van de Russisch- Engelse invasie) en de ingeladen gouden zilverstaven dienden handelsdoeleinden in Hamburg. De handel maakte een hevige crisis door, die verschillende Hamburger bankiers aan de rand van faillissement bracht. In de stormnacht van 9 op l0 oktober 1799 verging het schip op de Westergronden tussen Vlieland en Terschelling (zie afb.4). Rond de 275 mannen vonden hun graf in de golven. Slechts één bemanningslid spoelde op een wrakstuk aan. Hij kon nog mededelen dat de Lutine een kostbare gouden zilverlading aan boord had. Kort daarop overleed ook hij. 10 Geestgntnden, 6 ( 1999), nr. I

2 .Í,r- tt 'íjn :," n, {l 11i cf.1 I a er*'rg,a',_ s _..l d. f r Afb.4; De ligging van de Lutíne op een kaartje uit 1886 (uit: S.J. van der Molen, Goud in de golven.'s Gravenhage, Rotterdam, z.j. p.96) Het rapport van de Engelse vlootvoogd op de rede van Texel meldt, dat het voor vissersschepen en andere vaartuigen niet mogelijk was geweest hulp te verlenen. Toen het dag werd, waren er van het schip slechts wrakstukken te zien. De berichten over de precieze waarde van het goud en zilver stemmen niet alle overeen, hoewel algemeen van een zeer kostbare lading wordt gesproken. De totale waarde van de lading werd geschat op ruim een miljoen pond, dus / De exacte gegevens zljnin 1838 bij de grote brand van het Londense beursgebouw, waarin ook de kantoren van verzekeringsmaatschappij Lloyd's gevestigd waren, verloren gegaan. GeesÍgrr.tnden, 6 ( 1999), nr. I ll

3 De Lutine en de kostbare lading vervielen volgens oorlogsrecht aan het Nederlandse rijk. Onder rijkstoezicht werd in de jaren voor de staat voor een waarde van f geborgen. De berging werd door verzanding zeer bemoeilijkt. Toch slaagde men er nog in met behulp van primitieve middelen zoals tangen, haken en schepnetten een hoeveelheid munten op te halen. Het gelukte zelfs om nog 59 gouden 35 zilverstaven te bemachtigen. Maar het wrak verzandde meer en meer en bij gebrek aan duikers, zuigers en dergelijke was men genoodzaakt de bergingspogingen tenslotte te staken. Het wrak raakte diep onder het zand en voor de Ltttine betekende dit een rustperiode die duurde tot Toevallig werd toen ontdekt, dat door veranderde stromingen veel zand van het wrak was weggespoeld. Een nader onderzoek op 20 juli van dat jaar leerde, dat het wrak aanmerkelijk onder de waterspiegel op de bodem van een nieuw gevormde geul lag. Voor- en achterschip, dekken en zijstukken waren geheel weggeslagen. Slechts de kiel met zaathout (zware balk ter versteviging over de bodem in de lengterichting) en enige daaraan verbonden inhouten (ribben) waren overgebleven. Die rustten op een harde veenlaag en waren klaarblijkelijk door het gewicht van de daarover verspreide roestkorst op hun plaats blijven liggen. Het onderzoek werd uitgevoerd door een onderneming die beschikte over een bij Koninklijk Besluit in 1821 al verstrekte concessie tot 'Redding van de schatten van de Lutine'. Opperstrandvonder P. Eschauzier was de verantwoordelijke man. Hij was tevens burgemeester van Terschelling, waar hij op 2l juli 1837 overleed. Hij had enkele malen geprobeerd een deel van de lading naar boven te halen, maar met weinig resultaat. De concessie ging over naar de nabestaanden van Eschauzier en naar de onderneming. De sinds kort bij de onderneming in dienst getreden ir. Louis J.M. Taurel kreeg de leiding. Na een laatste algemeen onderzoek op 5 augustus 1857 werd diezelfde dag besloten en ook schriftelijk vastgelegd opnieuw bergingspogingen te doen. Egmondse duikers Taurel had zich verzekerd van de medewerking van een groep Egmondse duikers. De Alkmaarsche Courant van l7 augustus 1857 meldt daarover het volgende: Den l0e Augusíus is van Egmond aan Zee uitgezeild de vischerst2 Geestgronden, 6 ( 1999), nr. I

4 pink'egmond's Hoop'van de reeders G. de Groot en Commissie, met bemanning voorzien van helmen en duikerstoestel om zo mogelijk de schatten te bergen van het in 1799 bii Terschelling gestrande Engelse schip..lutine". Er was niet zomaar de medewerking van een willekeurige groep Egmondse duikers ingeroepen. Er waren in Egmond enkele reders die zich al meerdere jaren bezighielden met het bergen van schepen en op dat gebied over een grote ervaring en deskundigheid beschikten. Van hen richtte met name Gerrit de Groot na contacten met Terschelling een Egmondse ondememing op om te trachten de Lutine-schatten te bergen. De Groot was eigenaar van de bomschuit Egmond's Hoop. Hij beschikte tevens over een duikerstoestel dat via een luchtslang met de koperen helm van de duiker in verbinding stond. De duiker maakte bij het afdalen gebruik van met lood verzwaarde schoenen. AÍb. 5: Een schilderij van reder Gerrit de Groot (uit collectie C. Blaauboer) Het scheepstype bomschuit was uitermate geschiktvoor bergingswerk- lomp gebouwd. zaamheden. Beste zeilers waren het niet. Ze warenwat Maar ze konden tegen een stootje. Voor het aanlandenop het strand waren ze stevig genoeg. En ze lagen stabiel op het water. Geest,qronden, 6 ( 1999), nr. I t3

5 Gerrit de Groot is mijn betovergrootvader. Het unieke kasboek over de Lutine is in bezit van de familie Blaauboer. Daardoor kan ik nu een aantal namen noemen van mensen die betrokken waren bii de onderneming: J. Bakker te Nieuwediep, J. H. Ibink te Alkmaar. G. Conijn te Haarlem, J. Conijn te Egmond, T. Planteijdt te Egmond, J. Koeman te Egmond, deelhebber voor l17 deel deelhebber voor llj deel deelhebber voor l/14 deel deelhebber voor ll7 deel deelhebber voor llj deel deelhebber voor l/14 deel Egmondse medewerkers bij hetbergen van de lading waren: reder G. de Groot ( ), deelhebber voor l/7 deel duiker A. Wijker ( ), deelhebber voor l/14 deel duiker G. Wijker ( ), deelhebber voor l/28 deel duiker P. ZwarÍ ( ), deelhebber voor l/28 deel duiker J. van der Plas ( ) schipper Job de Groot van bomschuit Egmond's Hoop. Na de nodige voorbereidingen zeilde de bomschuit dus richting Terschelling, een onbekend avontuur tegemoet. Na een voorspoedige reis ging men op l3 augustus bij kalme zuidoostenwind onder leiding van de heer Taurel naar de plaats waar de Lutine ten onder was gegaan. De plaats van het wrak was met boeien aangegeven. De duikers gingen direct aan het werk. Taurel had hun gewezen op een klomp roest waarin waarschijnlijk geldstukken verborgen zaten. Merkwaardigerwijs weigerden de duikers hardnekkig de roestbrokken naar boven te halen. Ze beweerden, dat het alleen maar stenen waren. In werkelijkheid wilden de Egmonders echter eerst nader onderzoek verrichten. En ze hadden de opdracht geen zaken naar boven te halen, voordat er een akkoord was gesloten. Reder G. de Groot was op Terschelling. Hij leidde namens de Commissie van de Egmondse onderneming de onderhandelingen. Begin september sloten de Egmondse reders met Taurel een overeenkomst. Vanaf dat moment werden de werkzaamheden door de duikers met vereende krachten hervat. 14 Geestgronden, 6 ( I 999), nr. I

6 De overeenkomst hield globaal in, dat beide partijen ieder voor de helft de kosten van de bom met equipage en duikers zouden betalen. Tevens hadden de Egmonders een aandeel bedongen voor het bergloon: namelijk zeven procent van de bruto opbrengst. Voor de volledigheid moet ik hier nog melden, dat de in 1821 op Terschelling opgerichte onderneming van koning Willem I het exclusieve recht had ontvangen het bergingswerk uit te voeren; maar op voorwaarde, dat de helft van de opbrengst de staat zou toekomen. Dit recht op het staatsdeel is een paar jaar later aan de regering van Engeland geschonken, die het weer heeft overgedragen aan het verzekeringsbedrijf Lloyd's. Al gauw werden de eerste munten naar boven gehaald. In hoofdzaak Louis d'or en Pilaar piasters (Spaanse matten). Toen bekend werd, dat de buit kennelijk zo voor het grijpen lag, kwamen concuírenten opdagen. Dat leidde er zelfs toe dat er tussen 15 en 26 september niet gewerkt kon worden, doordat onbevoegden gewelddadig de arbeid verhinderden. Er vielen harde woorden tussen de Egmonders en Urker boeven. Ook de opperstrandvonders van Terschelling en Vlieland meldden zich als gegadigden voor een deel van de opbrengst. Met burgemeester en opperstrandvonder A. Swaan van Terschelling kwam weldra een financiële regeling tot stand. Vlieland organiseerde zelf een duikersexpeditie. Maar een op verzoek van Eschauzier en de zijnen na 1 oktober opgeroepen kanonneerboot zorgde voor de handhaving van de rechten van de onderneming. Vanaf dat moment kon de berging ongestoord doorgang vinden. Er werd door de Egmondse duikers doorgewerkt tot eind oktober, toen het slechter wordende weer het werk steeds meer bemoeilijkte. Ruim tien weken waren de mannen ter plaatse geweest. Er kon alleen bij stilstaand getij twee tot drie uur lang gedoken worden. De duikers hadden voor / aan goudstukken naar boven gehaald. Daarvan ontving Lloyd's dus de helft. De andere helft was voor de deelnemers. Op 20 november kwam de bom weer aan op het Egmondse strand. In het voorjaar van 1858 maakten de Egmonders weer alles reisklaar om op 24 aprll weer naar Terschelling te vertrekken. De gehele meimaand was het Geestgronden,6 (1999), nr. I l)

7 echter slecht weer en was het niet mogelijk te duiken. Pas op 29 mei werd de bom boven het wrak geplaatst. Er werd acht keer gedoken. maar zonder resultaat. Op I juni was men gelukkiger: reeds bij de tweede afdaling vond helmduiker Gerrit Wijker de eerste zilveren staaf. Er volgen die dag nog vier stuks. Twee dagen later bracht dezelfde Wijker ook de eerste gouden staaf naar boven. Tot en met 14 juni werden 62 zllveren en 31 gouden staven geborgen. In juli kwamen er nog vier gouden staven bij. De helmduiker Piet Zwart was daarbij wel bijzonder fortuinlijk: hij bracht 34 zilveren en l7 gouden staven naar boven. Zwart vond tijdens zijn werkzaamheden op het wrak ook nog een gouden horlogeketting, die hij graag als souvenir wilde behouden. In het veen ziet men niet op een turfie, nietwaar?! Hij wist de ketting langs de controleurs te smokkelen door deze bij zijn pruimtabak in zijn mond te stoppen. De gouden ketting is nog altijd in bezit van nabestaanden van de duiker in Egmond. De gedachte leefde, dat nu de hoofdschat was aangeboord. Het was weliswaar een rijke ader, maar toch niet de hoofdader. Die zou nooit worden gevonden. Tenslotte werd de opbrengst zo onbeduidend, dat Taurel op l8 juni zelf als helmduiker naar het wrak afdaalde. (Of deed hij dit uit wantrouwen vanwege de hardnekkige geruchten, dat de Egmonders onder de bodem van de bom een bergruimte hadden bevestigd om een extraade voor henzelf weg te stoppen...) Opl2 augustus ging Taurel nogmaals zelf beneden een kijkje nemen. Maar het bleef bij piasters. Duiker Zwan gaf dan ook te kennen, dat naar zijn mening de visserij wel gestaakt kon worden. Toch wilde de Terschellinger ondememing haar geluk nogmaals proberen. Een tweede vaartuig werd tot de visserij toegelaten. Op 23 september vond een dubbele duiking plaats. De nieuwe helmduiker was echter niet gelukkiger en hij vond het zulk moeilijk werk dat hij het bij deze eerste poging liet. Die dag bracht een Egmondse duiker nog een gouden staaf naar boven. Maar dat was voor het jaar 1858 ook de laatste. Er waren van begin mei tot en met 23 oktober 36 gouden en 62 zllveren staven, een partij Spaanse matten en wat goud geld naar boven gehaald met een gezamenlijke waarde van f r6 GeesÍgronden, 6 ( 1999), nr. I

8 1859 bracht weinig succes. Weliswaar leverde de eerste dag,7 mei, na zesmaal duiken een zilveren staaf en twee piasters op, maar het hele verdere seizoen leverde niet meer dan vier gouden staven, nog een zilveren staaf en munten op. Van de 63 pogingen in mei en juni bleven er 40 zonder resultaat. Er lag nog een stuk wrakhout als een soort kap op de bodem over Taurels zogenaamde 'schatkamer'. Op de uiteinden gingen de helmduikers wel eens zitten uitrusten. Toen deze kap werd weggebroken, kwamen weer vier gouden staven en een zilveren staaf tevoorschijn, terwijl het aantal piasters dat geborgen werd meer dan 3500 bedroeg. Toen de duikers de kap zo ver als zij konden hadden verwijderd en de daarmee blootgekomen stukken hadden geborgen, scheen de geldbron uitgeput. Het laatste verslag van 1859 luidde: "Zaterdag l5 oktober's morgens acht uur zeilden bom en schuit (controleschip, CB) meí een zuidoosteli.jkoeltie naar de'lutine', kwamen ten ll ure op de merken, vertuiden de bom, plaar$en ludder en ging neder Gerrit Wijkef was zo 20 minuten ontler en kw'ctm door het invallende getij naar boven, rapporteerde niets te hebben gez.ien oj' kunnen vinden en z.eide de ludder op dez.elfde plaats als vorige keren had gesíaan, moest toen de ebbe uitleggen, daar wij niet konden op werken. Met tle voon,loecl ligten wij de dreggen en z,eilden naar cle haven, alwaar *'ij ten B ure aankwamen en bragten het verslag aan dupo (lees depot, CB)." Prachtig maritiem prozat. Onder deze omstandigheden zagen de Egmonders geen heil meer in een langer verblijf, zodat zij vertrokken. Met de toezegging in het voorjaar van 1860 terug te zullen komen. De opbrengst was in 1859 toch nog Í In het voorjaar van 1860 waren de Egmonders inderdaad weer boven het Lutine-wrak aangekomen. Op 7 mei was de eerste aídaling. De resultaten waren slecht. Op 25 juni werden de pogingen gestaakt. Er waren in totaal ruim driehonderd piasters opgediept. In het laatste dagrapport van 25 juni, nog niet eens de slechtste dag, stond opgetekend: "Op deze dag ging de duiker Gerrit Wijker naar het wrak. Na 45 minuten onder zijnde, kwant hi.i boven met 37 st. Spaanse matten. De duiker rapporteerde, dat hij op de grond goed heeíi kunnen zien, bevonden met het diep lood 15 voet water" Gee :;tgronden, ó ( 1999), nr. I l1 tt

9 De Egmondse onderneming begreep, dat er na vier jaar duiken niets meer te halen viel. Het verstandige besluit werd genomen met de winst op zak te stoppen. Tot en met 30 juni werden arbeidslonen, huren en verdere onkosten afgerekend. En hiermee was het Egmondse aandeel bij de berging van de schatten van de Lutine beëindied. Uit een schrijven uit 1860 waarin duikeralbert Wijker zijn vrouw vertelt over de opgedoken schatten blijkt eenstemeer welke goede zaken de Egmonders deden. ie$ 4"-. tll.vr;rh '!r),'/t ).,&/^"f,a2o^^ t9\(az.'>'a- ll /c.?6--.'e.!)^n * - 4^-*+ á-a Z;/Zf'btrZt zá e- 1./t>4.?*.-.* u'- ru6n /;"á "-.- tt^*ne /*^,á, t -i Afb. 6: Een tekstfragment uit de brief van A. Wijker aan zijn vrouw: "1858 den 24 April is A. Wijker v'eer na tle Lutine geg,qun is de zomer daar gew'eestot 2I rrtob en heb in die ltmcr er uitgehattld een waarde van f " (uit collectie C. Blaauboer) Bij 1857 staat een bedrag van2l mille, bij mille en brj mille vermeld. In drie jaar dus meer dan een half miljoen gulden. Dat zou omgerekend naar de huidige tijd toch gauw tussen de vijf en tien miljoen gulden zijn. Albert Wijker was op Terschelling aangesteld als beheerder. Hij zorgde voor proviand en het vervoer ervan naar de bom. Een enkele keer daalde hij zelf af naar het wrak, maar meestal liet hij dit werk over aan de jongere du ikers. Over schipper Job de Groot en zijn bemanning ben ik helaas nog niet veel te weten gekomen. Voor de familie Blaauboer was het Lutine-verhaal nog niet afgelopen. Mijn oom Jogchem Blaauboer ( ) was begin 1913 op Terschelling. Hij was daar leerling op de zeevaartschool. In die tijd waren er opnieuw bergingspogingen rond de Lutine. In de haven lag een bergingsschip, de Lttons. l8 Geesïgntnden, 6 ( 1999), nr. I

10 's Zomers werd boven het wrak gewerkt. Jogchem vroeg toen aan zijn opa Cornelis de Groot ( ) de administratie over de Lutine op te sturen. Cornelis had namelijk indertijd voor zijn vader Gerrit de Groot de boekhouding bijgehouden. Opa verzond het betreffende boek. Het antwoord van Joghem per brief van 8 februari 1913 is bewaard gebleven: "Het boek van de,,lutine" heb ik ontvangen en het aan eenige lui laten lezen. (...) Er is hier een mijnheer Oepkes, die getrouwd is met een dochter van dien mijnheer Echauzier waarmede U samenwerkte. Die meneer kan zich nog goed herinneren, dat de goud staven uit de bom werden gedragen en dat de Egmonders in het,,scheepje" hun intrek namen. Hij zegt, dat ze er ongeveer een half millioen uit gehaald hebben, wat ook overeenkomt met de opgaven in het boek. Hij zei ook, dat de Egmonders uit moesten scheiden, omdat de Terschellingers een boei, die aan heí roer van de,,lutine" yast zat, wegnamen, waardctor de Egmonders het wrak niet meer konden vinden. De,,Lyons" gaat van de zomer weer aan 't werk." Karimata Na 1860 zljn er nog vele bergingspogingen ondernomen. Maar ze waren alle tot mislukken gedoemd. Voor de volledigheid de jaartallen, bergers en opbrengsten van officiële pogingen op een rijtje: : vissers van Terschelling, Katwijk en Scheveningen bergen Í : opperstrandvonder P. Eschau2ier... nihil I 861 : Egmondse duikers onder leiding van Ir. Taurel... f : Stoomschelpenzuigers Tíjd en Friesland... f r f887: idem. "f f o 1888: idem : Een Engelse ondernemingmetlyons.. nihil : De hydraulische grijper van Van Hecking Colenbrander en Van der Wallen nihil. l9z8-i933: Schelpenzuigers van Rederij Doeksen... nihil op enkele munten na a a 1933-t934: Frans Beckers met een duiktoren l 938:Billiton Mij. met tinbaggermolen Karimata één staaf goud... nihil / 1s.000 Geesïgronden,6 (1999), nr. I t9

11 Officieel is dus / geborgen. Hoeveel met name de eerste jaren op minder officiële wijze is opgediept, is niet meer na te gaan. De spectaculaire activiteiten met de Karimata verdienen in mijn ogen nog speciale aandacht. In de zomer van 1938 werd deze tinbaggermolen van Mijnbouwmaatschappij Billiton boven het wrak geplaatst. Afb.7: De Karimata bij Terschelling Het was met zijn lengte van 75 meter, zijn breedte van 23 meter, een tonnage van 4200 en drie dieselmotoren van 600 PK elk een van de grootste molens ter wereld. De 160 emmers van 400 liter konden op dertig meter diepte per uur 400 kuub grond verwerken. Op 9 juni begonnen de motoren te draaien en hapten de emmers voor het eerst in de bodem van de zee op een diepte van 15 tot 30 voet (4,5 meter tot 9 meter) onder de waterspiegel. De nadering van de eerste herfststormen was reden om op 12 september de werkzaamheden te staken. Er was toen een stuk zeebodem afgewerkt van 200 bij 100 meter tot op een diepte van twintig meter. De opbrengst was één gouden staaf, acht gouden munten en 130 zilveren munten. Ook het hele wrak met alles wat erop en eíaan zat was opgedregd. Van de totale opbrengst kwam twaalf mille ten goede aan Billiton De kos- minder dan f De ten van het project bedroegenniet bergingspo- 20 Geestgronden, ó (1999), nr. I

12 ging betekende de laatste aanval op de 'Kwelgeest' (de betekenis van de naam Lutine). Het was ook de meest spectaculairen kostbare. Er was geen half werk gedaan. Mocht ooit nog iemand een nieuwe poging willen ondernemen, dan is het wellicht nog mogelijk dat er goud of zilver gevonden wordt. Maar het is onmogelijk, dat nog iets van het schip zelf aangetrofí'en wordt. Dat is vergaan in 1J99, maar vernietigd in 1938! Mijn grootmoeder Christina J. Blaauboer-de Groot ( 1866-i954), kleindochter van reder G. de Groot, wist veel over de Lutine te veíellen. Zij had de duikers nog goed gekend. Ze waren geen duiker van beroep, maar deden dit werk als het zo uitkwam. Jan van der Plas bijvoorbeeld was scheepstimmerman en Albert Wijker was kastelein te Egmond. Ook vertelde mijn grootmoeder met enige trots dat het toentertijd merkbaar goed ging in Egmond. Tot meerdere jaren na de berging hadden velen profijt van de opbrengsten, zo hadden de voormalige duikers haar verteld. Ik ga intussen in gedachten terug naar de vele jaren dat wij onze vakantie op Vlieland doorbrachten. Als we dan een strandwandeling om de noordoosthoek van het eiland maakten, zag tk in mijn verbeelding de kleine bomschuit Egmoncl's Hoop over heí, Stortemelk zellen. En in de veíe zagen wij de geheimzinnige witte branding van de Westergronden. Wij bezochten vele malen het kerkhof van Vlieland, waar naast de ltde eeuwse kerk het graf van de gezagvoerder en twee van zijn officieren een prominente plaats inneemt. E Bronnen: S.J. van der Molen, Goud irt cle golven. De ware geschiedenis van de Ltuine. z.j. Nijgh & Van Ditmar,'s-Gravenhage-Rotterdam. The Lutine te Ter,gchelling Rekening en Venuttw.oording welke bi.j cleze is doende Cerrit de Crooï von z.ijne gehouden Administratie ov'er de ontlerneming ter mogelijke ber- 54ing der,schotten uit het Engelst'he Schip the Lutine op den... or:tober 1799 bii Tersthelling.qe.st rand. (collectie C. Blaauboer) Geest,qronden, 6 (1999), nr. l 2l