Langs Gentse wegen Een kijk op de vroegstedelijke ontwikkeling

Transcriptie

1 7 Langs Gentse wegen Een kijk op de vroegstedelijke ontwikkeling Geert Vermeiren, Marie-Anne Bru & Peter Steurbaut De ontstaansgeschiedenis van Gent is binnen het historisch en archeologisch onderzoek altijd al een heikel punt geweest. Deze bijdrage beoogt niet die geschiedenis te herschrijven, maar om een stand van zaken te geven en een overzicht van de beschikbare informatie, en deze met elkaar te vergelijken, te confronteren met de bestaande ontwikkelingsmodellen en waar mogelijk nieuwe hypotheses naar voor te schuiven. De vele en vaak grootschalige archeologische onderzoeken in het stadscentrum gedurende de laatste decennia deden de noodzaak groeien om de historische theorieën opnieuw onder de loep te nemen, alsook een aangepaste versie te presenteren die misschien in de toekomst even kristisch zal worden benaderd 1. De vroegste theorieën 1 Onze oprechte dank gaat uit naar Anton Ervynck, Koen De Groote en Dries Tys voor hun zeer gewaardeerde kritische reflectie. 2 Pirenne Des Marez 1898, p Van Werveke & Verhulst Van Werveke 1933, p Blockmans Tot op heden bleven enkele vertrouwde theorieën over de ontwikkeling van Gent niet enkel standhouden, maar ook naast elkaar doorleven. Verschillende historici hebben aan de hand van de schaarse geschreven bronnen de ontwikkeling van Gent pogen te reconstrueren. Aan de basis van deze historiek van ontwikkelingstheorieën moeten Henri Pirenne 2 en Guillaume Des Marez 3 gesitueerd worden. Zij zagen het ontstaan van Gent gesitueerd rond de burcht van de heer, voor hen het Gravensteen, waarbij zich een handelsnederzetting ontwikkelde met de Groentenmarkt als centrum 4. Deze nederzetting bevond zich dus op de westelijke uitloper van de Zandberg. Hans Van Werveke 5 en Frans Blockmans 6 daarentegen, konden zich hier niet in vinden en hielden het bij een handelsnederzetting bij de Sint-Baafsabdij (aan de samenvloeiing van Leie en Schelde) en één rond de eerste stadskerk, de Sint-Janskerk (de voorloper van de latere Sint- Baafskathedraal). De eerste middeleeuwse handelsnederzetting bij de Sint- Baafsabdij zou na de Noormannentijd (893) opgevolgd worden door een

2 8 nieuwe portus meer stroomopwaarts langs de Schelde. Deze laatste zou zich dan verder in westelijke richting hebben uitgebreid, in de richting van de Leie, het Gravensteen en de Groentenmarkt. De Hoogpoort wordt aanzien als de centrale as in die ontwikkeling. Voor toponymist Maurits Gysseling 7 bestond de middeleeuwse stad uit het samensmelten van verschillende vroegmiddeleeuwse bewoningskernen. De voornaamste situeerde hij in en om de Zandberg en deze had volgens hem prehistorische roots. Als centrum lokaliseerde hij een dries of driehoekig pleintje te situeren op de top van de Zandberg. Ten noorden zag Gysseling een drieledig akkercomplex, doorkruist door twee parallelle hoofdassen (vandaag de Hoogpoort en de Onderstraat). Bij latere historici, vooral Adriaan Verhulst 8, Anton Koch 9 en Georges De Clercq 10, verdween het belang van het dorp op de Zandberg. Zij vestigden vooral de aandacht op het gebied rond de oudste stadskerk als centraal gelegen kerkelijk ankerpunt binnen een omwalde nederzetting uit de late 9de en de 10de eeuw, gelegen tussen de top van de Zandberg en de Schelde. De meest recente status quaestionis is terug te vinden in 2010 in Gent. Stad van alle tijden 11. Daarin stellen de auteurs samenvattend dat er drie bevolkingskernen geweest zijn. De huidige Sint-Machariuswijk net ten oosten van de samenvloeiing van Leie en Schelde wordt als de oudste gezien. Het gebied rond de huidige Sint-Baafskathedraal op de linkeroever van de Schelde en het gebied op beide oevers van de Leie ten zuiden van het latere Gravensteen bleven lange tijd rurale gebieden. Volgens deze visie begon de ontwikkeling van het middeleeuwse en dus ook het hedendaagse Gent in de 9de eeuw. Prehistorie en Romeinen Uit het archeologisch onderzoek blijkt dat het centrum van Gent steeds een aantrekkingskracht had op de mens om zich te vestigen, enerzijds omwille van de unieke ligging langsheen de Leie en Schelde, met hun talloze vertakkingen, maar anderzijds speelde ook het typische landschap, met zowel de Blandijnberg als de Zandberg, een rol. Het uitgelezen karakter van deze laatste bestond erin dat het een verhevenheid in het landschap was die direct aansloot op het rivierenstelsel. De menselijke aanwezigheid langsheen de Zandberg wordt archeologisch bevestigd door een reeks vaststellingen. Prehistorische en/of Romeinse vondsten werden aangetroffen in de Belfortstraat, in de Baaisteeg, op de Botermarkt, in de Schepenhuisstraat, op het Goudenleeuwplein, in de Sint-Niklaaskerk, op het Sint-Baafsplein, in de Sint-Baafskathedraal, op de Bisdomkaai, in de Mageleinstraat, op de Kouter, in de Kouterdreef en in de Schouwburgstraat 12. Uit de positionering van de prehistorische vondsten is duidelijk de loop en de vorm van de zandrug vast te stellen. Ook voor de Romeinse periode is een gelijkaardige vaststelling te maken Gysseling 1954, p Verhulst Koch Verhulst & Declercq 1989, p en p Declercq & Laleman 2010, p Een samenvatting van het aangetroffen materiaal kan men vinden in: Declercq & Laleman

3 9 Bij het onderzoek in de Gouvernementstraat 30-32, waar ook de portusgracht werd aangesneden, werden zesentwintig vondsten gerecupereerd die tot de protohistorie en de Romeinse periode behoren. Het gaat hier zowel om aardewerk, alsook bouwceramiek, resten van metallurgie en natuursteen. Hoewel deze vondsten zonder context zijn - ze werden aangetroffen in de 9de-eeuwse vulling van de gracht, en in de oudste lagen er vlak buiten - tonen ze duidelijk de aanwezigheid aan van Romeinse afzettingen in de directe omgeving. Deze werden wellicht door middeleeuwse activiteiten vergraven, onder andere voor de aanleg van de gracht 14. Buiten de zone van de Zandberg en zijn uitlopers werden ook nog vondsten uit deze periode aangetroffen ter hoogte van het Gravensteen en ter hoogte van de vicus Ganda aan de samenvloeiing van Leie en Schelde. Op deze laatste plek werden ook Romeinse bouwmaterialen aangetroffen die als recuperatiemateriaal verwerkt zijn in de latere abdij. Het gaat meer bepaald om tufsteen, tegulae en imbrices 15. Bij zowel de prehistorische alsook de Romeinse vondsten dient opgemerkt dat deze niet afkomstig zijn uit nederzettingssporen, maar toch getuigen van één of andere vorm van aanwezigheid. De fragmentarische aard van het Romeinse bodemarchief is ten dele te wijten aan de latere woon- en bouwactiviteiten die alles overschreven hebben. Noch de aard noch de hoeveelheid van de sporen en vondsten doen echter een intense occupatie vermoeden. Enkel op de top van de Zandberg ter hoogte van de Botermarkt en het kruispunt met de Hoogpoort-Nederpolder zijn er enkele vaststellingen die in situ gedaan zijn, zoals een enkel Romeins brandrestengraf en enkele kleinere kuilen met prehistorisch en Romeins materiaal 16. Ook de Romeinse grafvondst uit 1811 bij de Sint- Baafskathedraal moet hierbij gerekend worden 17. Deze vondsten tonen aan dat de droge zandige opduiking in het oude stadscentrum reeds in de protohistorische en ook de Romeinse periode in cultuur werd genomen. 14 Thoen Declercq & Laleman 2010; Verhulst 1999, p. 12; Verhulst 1993; Verhulst 1992; Verhulst & Declercq 1989; Verhulst Laleman et al. 1997; Vermeiren & Bru 2015; Vermeiren et al. 2014; Vermeiren et al. 2012; Bru & Vermeiren Thoen 1990, p Verhulst 1999, p. 39; Verhulst 1972, Raveschot 1990b. 19 De Merovingische periode (eind 5de - midden 8ste eeuw) Wat de vroege middeleeuwen betreft werd er in het verleden slechts beperkte informatie ingezameld. Zo waren er sporen uit de Merovingische periode aangetroffen te Ganda, meer bepaald de archeologische resten van een waterput en een houten kerk. Maar ook ten zuiden van de Sint- Baafskathedraal waren er Merovingische vondsten 18. Wanneer de verschillende theorieën gecombineerd worden met de resultaten van het recentere archeologische onderzoek, dan blijkt dat het niet langer een of-verhaal is, maar dat er steeds meer aanwijzingen zijn voor een en-verhaal. Zo wijzen de prehistorische en Romeinse resten op een aanwezigheid op en rond de Zandberg, maar ook de Merovingische periode is daar duidelijk vertegenwoordigd 19. Zoals uit recent archeologisch onderzoek blijkt, blijft ook in deze jongere periode

4 10 de top van de Zandberg een uitgelezen plaats 20. Tijdens de archeologische campagne op de centrumpleinen werd in 2009 een beperkt onderzoek uitgevoerd op het Sint-Baafsplein. Ook daar werd een cultuurlaag aangetroffen met Merovingisch materiaal 21. Op het hoogste punt, op het kruispunt Belfortstraat-Hoogpoort-Botermarkt werd een gelijkaardige laag met Merovingisch materiaal aangetroffen. Opgravingen in het pand Nederpolder 1 legden eveneens de restanten vrij van een goed bewaarde cultuurlaag die op basis van talrijke aardewerkvondsten ontegensprekelijk Merovingisch is 22. Deze archeologische gegevens in combinatie met bodemkundig onderzoek tonen aan dat de omgeving er toen moet hebben uitgezien als een zandige biotoop waar door de vroegmiddeleeuwse mens pogingen ondernomen werd om deze in cultuur te brengen. Deze veronderstelling zou passen in de theorie van Maurits Gysseling 23 en suggereren dat er zich op de Zandberg mogelijk een rurale nederzetting situeerde. Hoe de uitgroei van deze landelijke nederzetting naar een eerste verstedelijkte kern moet gevisualiseerd worden is echter onduidelijk 24. Archeologisch is geen materiaal in situ bewaard dat kan wijzen op een grootschalige bewoning die het niveau van een landbouwnederzetting zou overschrijden. We weten wel dat zowel aan de oost- als aan de zuidzijde van deze door Gysseling veronderstelde agrarische nederzetting, vóór het midden van de 7de eeuw, twee abdijen opgericht werden, namelijk Ganda (de latere Sint-Baafsabdij) en Blandinium (de latere Sint-Pietersabdij). Uit historische bronnen is gekend dat naast de Sint-Baafsabdij reeds een handelsnederzetting aanwezig was die Ganda heette 25. Dit is niet het geval voor de Sint-Pietersabdij. Het blijft onduidelijk wanneer er een eerste nederzetting ontstond ter hoogte van de huidige Reep en of er zich reeds een oudere concentratie van bewoning bevond op deze locatie van de latere portus. Leven en wonen van het midden van de 8ste tot het midden van de 9de eeuw De invallen van de Noormannen (tweede helft 9de eeuw) maakten een abrupt einde aan de nederzetting Ganda en onderbraken de groei van de Sint-Baafsabdij. Het feit dat de abdij zich niet kon herstellen en de geestelijken na een vlucht naar Noord-Frankrijk niet direct terugkwamen, zal ook de nabije nederzetting niet ten goede gekomen zijn en waarschijnlijk zal deze haar economische (machts)positie moeten overgelaten hebben aan een nieuwe portus. Door Verhulst 26 werd vooropgesteld dat de vernieling van de Sint-Baafsabdij en zijn bijhorende nederzetting door de Vikingen en hun aanwezigheid gedurende een jaar op deze plaats, bijdroegen tot de oprichting van een nieuwe nederzetting ter hoogte van de latere Sint-Janskerk (de huidige Sint-Baafskathedraal). Dat er in de 9de eeuw langsheen de Schelde een portus ontstond die door een gracht omgeven werd en ca. 6 ha omsloot, kan er volgens ons op wijzen dat er reeds een aanzienlijke nederzetting op deze plaats gesitueerd was. De hypothese van een nederzetting ter hoogte van een voorganger van de Sint- 20 Vermeiren & Bru 2015; Vermeiren et al. 2014; Vermeiren et al. 2012; Bru & Vermeiren 2011; Monument Vandekerckhove Bru & Vermeiren Gysseling 1954, p Zie ook Tys in dit 25 Vermeld in Martyrology van Usuard, ca. 865 zie: Verhulst 1999, p Verhulst 1999, p

5 11 Janskerk, gelijktijdig met Ganda, valt zeker niet uit te sluiten. De inval van de Noormannen noopte er mogelijks toe om in die moeilijke tijden toevlucht te nemen tot een verdedigingsstructuur. De dreiging van de Vikingen wordt voor het eerst tastbaar in het Scheldebekken in 836, als de handelsnederzetting Antwerpen geplunderd wordt. Vanaf het midden van de 9de eeuw komt de omgeving van Gent in het vizier en in 851 wordt de Sint-Baafsabdij voor het eerst geplunderd. Hierna bleef het relatief rustig tot 879 toen de Noormannen hun kamp opsloegen in het Gentse, waar ze tot 880 zouden blijven. Een laatste vermelding van de Noormannen dateert van 881 toen ze in het Gentse halt hielden om hun schepen te herstellen 27. Deze langdurige periode van dreiging had uiteraard niet alleen gevolg voor de Sint-Baafsabdij. Zonder twijfel had de Sint-Pietersabdij alsook de nederzetting langs de Schelde hier onder geleden. De alom gekende D-shape is daarvan eventueel het resultaat. Hiervoor is echter geen sluitend bewijs. Met de informatie die momenteel ter beschikking is, kan deze verdediging zowel voorafgaand aan de invallen zijn aangelegd, als tijdens de langdurige periode van onlusten. Het valt momenteel zelfs niet helemaal uit te sluiten dat ze na de Noormanneninvallen is aangelegd. Een dergelijke verdediging uitbouwen voor een gebied waar slechts rurale aanwezigheid was, lijkt niet aannemelijk. Over het uitzicht en het hoe en waarom van de pre-omgrachte nederzetting is het koffiedik kijken. Er is geen historische informatie voorhanden, maar ook geen archeologische. Hoe groot zou deze nederzetting geweest zijn in oorsprong? Is deze ontstaan uit een nog vroegere agrarische nederzetting (op de Zandberg)? En wat met de omgrachting? Werd de D-shape aangelegd vóór de invallen of net in een tussenfase of kort erna? Was dit het bewijs van de maximale expansie van deze nederzetting? Vermoedelijk niet. We durven suggereren dat het idee van een omgrachte portus een verdedigingsstructuur betreft waarbinnen men zich kon terugtrekken. Dit zet op zijn beurt dan weer kracht bij de hypothese dat het ging om een reeds oudere nederzetting. 27 Declercq 1997, p ; Tys et al Dit onderzoek werd uitgevoerd op basis van kaarten zijnde het primitief kadaster van omstreeks 1835 en het plan van P. en L. Gérard uit De auteurs zijn er zich bewust van dat deze 19de-eeuwse situaties gebruiken om een 9de-eeuwse situatie te staven, voor velen zeer gewaagd is. Deze hypotheses worden dan ook naar voor geschoven als een gewaardeerde en weldoordachte denkoefening. Kunnen we pogen te achterhalen hoe deze nederzetting eruit zag? Er zijn een paar elementen die hierop een licht kunnen werpen. Wanneer het bestaande wegennet binnen de portus onder de loep wordt genomen 28, kunnen enkele elementen afgelijnd worden die ons op weg zetten naar een oudere situatie. Algemeen wordt aangenomen dat er enerzijds een oost-west lopende as was, die vanaf het huidige Geraard de Duivelsteen langsheen de vroegste Sint-Janskerk richting Leie liep, en anderzijds haaks hierop een noord-zuid lopende as, die parallel met de Schelde liep en momenteel de huidige Gouvernementstraat en Kapittelstraat omvat (afb. 1). Wanneer we deze wegen van naderbij bekijken, valt op te merken dat met name de noord-zuid as makkelijk door te trekken valt. Hierdoor ontstaat een verbinding tussen het areaal rond de Sint-Pietersabdij en dat rond de Sint- Baafsabdij. We krijgen aldus een route die Sint-Pieters via de huidige Sint- Pietersnieuwstraat, Kortedagsteeg, Gouvernementstraat, Kapittelstraat, Kwaadham en Gildestraat tot aan de Sint-Baafsabdij bracht. Onze hypothese is dan ook dat deze as de eigenlijke bakermat is langs dewelke de eerste effectieve nederzetting ontstaan is.