Introductie. Wij wensen u een prettige en fantasievolle kersttijd!

Transcriptie

1

2 Introductie Ook dit jaar begint de adventstijd met een nieuwe Conrad elektronica- kalender. Deze heeft als inhoud een tweevoudige operationele versterker (kort opamp = operational amplifier) en andere elektronische componenten. Een operationele versterker is een geïntegreerde schakeling met ongeveer 50 transistors en vele weerstanden op een gemeenschappelijke chip. Veel, wat met losse onderdelen opgebouwd kan worden, is met de geïntegreerde opamp moderner, beter en eenvoudiger te realiseren. Achter de 24 deurtjes verbergen zich de benodigde onderdelen voor 24 experimenten. U heeft alleen nog een 9-V-blokbatterij nodig. De experimenten zijn niet alleen eenvoudige opamp- basisschakelingen maar ook heel speciale schakelingen, zoals bijv. een lichtgestuurde LED- flitser. Op 24 december gaat u dan een indrukwekkende elektronische kerstboomversiering maken. Bij elk experiment hoort een schakelschema en een opbouwtekening. De opbouwtekeningen zijn alleen bedoeld als voorbeeld, u kunt de componenten ook anders aanbrengen zolang u maar het schakelschema aanhoudt. De deurtjes van de kalender zijn gemakkelijk te openen door deze naar binnen te drukken en dan naar buiten openklappen. Het eigenlijke onderdeel bevindt zich telkens achter een milieuvriendelijke afdekking van dun karton, zodat het niet verschuift. De afdekking kan uitgehaald worden, nadat deze naar binnen gedrukt werd. Zodat u direct kunt beginnen, vindt u achter het eerste deurtje twee onderdelen. Later is dan één onderdeel voldoende voor een nieuw experiment. Gun u elke dag in december een kleine experimenteerpauze en bouw alle experimenten zorgvuldig op, zoals in de handleiding beschreven. Berg de momenteel niet benodigde onderdelen goed op, u heeft ze later voor de volgende experimenten weer nodig. Uiteraard zijn met de componenten veel meer dan de beschreven 24 experimenten mogelijk. Wordt dus creatief! Wij wensen u een prettige en fantasievolle kersttijd! 1

3 Overzicht van alle experimenten: 1e dag: De led- test e dag: Gebruik van de printplaat e dag: Schakelbare led- lamp e dag: Een elektrisch ventiel e dag: De operationele versterker e dag: Aanraaksensor e dag: Naloopsturing e dag: Flitser e dag: Instelbare flitslengtes e dag: Lichtsensor e dag: Tijdvertraging e dag: Wisselende- lichtsensor e dag: Vergelijking helderheid e dag: Schemerschakelaar e dag: Temperatuursensor e dag: Temperatuurvergelijking e dag: LED- knipperlicht e dag: Een zacht knipperlicht e dag: Snel knipperlicht e dag: Zachte overgangen e dag: Ontspanningslicht e dag: Lichtgestuurde flitsen e dag: Leugendetector e dag: Flakkerende kaarsen

4 1e dag: De LED- test Het thema van deze kalender is wel de operationele versterker, maar de lichtdiode (LED) is een belangrijk hulpmiddel om de opamp- schakelingen te testen. Daarom is het omgaan met de LED belangrijk. De belangrijkste twee punten worden hieronder in een experiment verklaart. 1. De LED mag niet direct aan een spanningsbron gelegd worden, er is altijd nog een voorschakelweerstand nodig. Zonder deze weerstand zou de LED door teveel stroom vernield worden. 2. De LED dient in de juiste richting ingebouwd te worden. Ze bezit twee verschillende aansluitingen. De korte draad is de minpool (kathode), de langere draad is de pluspool (anode). Na het inbouwen van de LED is er bijna niet meer te zien, welke de korte draad is. Er is wel nog een tweede kenmerk. De brede onderste rand is aan de kathodezijde afgevlakt. Achter het 1e deurtje vind u een rode LED en een weerstand. Bijkomend heeft u nog een 9-V- blokbatterij nodig. Het eerste experiment moet extra voorzichtig uitgevoerd worden. Vermijdt dat beide LED- aansluitingen gelijktijdig de batterijaansluiting aanraken! Er moet altijd de weerstand in serie aangesloten worden. Houdt beide onderdelen aan de batterij zoals getoond in de tekening. Elektronische schakelingen worden overzichtelijk in een schakelschema afgebeeld. Voor elk onderdeel is er een speciaal symbool. Voor de LED is dit een driehoek voor de anode en een rechte streep voor de kathode. Dit geeft de stroomrichting aan. Twee korte pijlen naar buiten toe staan voor het afgegeven licht. De weerstand wordt als rechthoekig kastje getekend. Elke weerstand heeft een bepaalde weerstandswaarde. Hier is dit = 1k (1 kilo-ohm, in het schema kort "1k"). Het onderdeel zelf is gekenmerkt met kleurcodes (bruin, zwart, rood voor en goud voor +/- 5% nauwkeurigheid). Het schakelschema laat een serieschakeling zien. De stroom vloeit door de batterij, de weerstand en de LED. De weerstand heeft hierbij de taak om de stroomsterkte op een zinvolle waarde te begrenzen. Hoe groter de weerstand des te kleiner de stroomsterkte. Ook bij de werking van de LED met een opamp is een voorschakelweerstand belangrijk. 2e dag Gebruik van het experimenteerbord Achter het 2e deurtje bevindt zich een batterijclip en een laboratoriumprintplaat. Dit vereenvoudigd de opbouw van gecompliceerde schakelingen. Het bord met in totaal 270 contacten in een raster van 2,54 mm zorgt voor zekere verbindingen van de componenten. Het experimenteerbord heeft in het midden 230 contacten, die telkens door verticale stroken met 5 contacten geleidend onderling verbonden zijn. Bovendien zijn er aan de rand 40 contacten voor de voeding, die uit twee horizontale stroken met contactveren en elk 20 contacten bestaan. Het experimenteerbord beschikt daarmee over twee onafhankelijke voedingsrails. Het insteken van de onderdelen vergt relatief veel kracht. De aansluitdraden knikken daardoor gemakkelijk om. Belangrijk is, dat de draden exact van boven af ingebracht worden. Een pincet of een kleine tang kan daarbij nuttig zijn. Een draad wordt zo kort mogelijk boven het bord vastgehouden en dan verticaal naar beneden gedrukt. Op die manier kunt u ook gevoelige aansluitdraden zoals de vertinde uiteinden van de batterijclip zonder ombuigen inzetten. 3

5 3e dag Schakelbare LED- lamp Bouw een LED- lamp met schakelcontact. Bij complexe schakelingen zijn draadverbindingen nodig. Een passende schakeldraad vindt u achter het 3e deurtje. Knip met een schaar of tang een passend stuk met een lengte van ca. 3 cm af. Strip ongeveer 5 mm van de isolatie aan de uiteinden. Om de isolatie te verwijderen van de draaduiteinden, bleek het praktisch, de isolatie met een scherp mesje rondom in te snijden. Wees wel voorzichtig dat u de draad niet insnijdt, anders kan deze makkelijk breken. Met de draad kunt u ook een eenvoudige schakelaar bouwen. Deze bestaat uit twee blanke draden, die door een vingerdruk aangeraakt worden. Knip hiertoe draadstukken van 2 cm er af en verwijder de isolatie volledig. Een bijkomende korte draad wordt als trekontlasting ingebouwd om de kwetsbare draden te beschermen. Laat de batterijclip steeds aangesloten, zodat de aansluitingen niet te veel slijten. Een tip bij het omgaan met het experimenteerbord: knip de draden aan het uiteinde schuin af, zodat ze een scherp punt krijgen en gemakkelijk in de contacten gestoken kunnen worden. Dit geldt ook voor de lichtdiodes, weerstanden en andere componenten, er wordt daardoor voorkomen dat de aansluitdraden bij het insteken omknikken. 4e dag Een elektrisch ventiel Achter deurtje 4 bevindt zich een siliciumdiode 1N4148. Ga uw serieschakeling uitbreiden met deze diode. Ook hier is de juiste inbouwrichting belangrijk. Bij de diode is de kathode-aansluiting te herkennen aan een zwarte ring. Als de diode verkeerd om ingezet wordt gaat de LED niet branden. Dit is ook het geval als u de batterij verkeerd om aansluit. In de navolgende experimenten wordt steeds gebruik gemaakt van de diode. Hiermede worden fouten voorkomen bij het per ongeluk verkeerd om aansluiten van de batterij en daardoor het eventueel uitvallen van de opamp. Laat de Si- diode en de batterijaansluiting daarom steeds op hun plaats. 4

6 5e dag De operationele versterker Achter het 5e deurtje wacht een geïntegreerde schakelkring (IC) met acht pinnetjes: de 2-voudige operationele versterker LM358. Het IC bevat twee volledige versterkers voor universele toepassing. Elk van deze versterker is een complexe geïntegreerde schakeling met ca. 50 transistoren. Verschillende opgaven zijn met een opamp aanzienlijk eenvoudiger op te lossen dan met aparte halfgeleiders. De acht pinnetjes van de geïntegreerde schakelkring zijn in begin nog iets uit elkaar gespreid en moeten parallel gericht worden. Elk opamp bezit twee ingangen en één uitgang. Het verschil tussen de twee ingangsspanningen wordt ongeveer voudig versterkt. Als de spanning aan de inverterende ingang (-) kleiner is dan die aan de niet-inverterende ingang (+) wordt de uitgangsspanning positief. Bij het eerste experiment wordt de plusingang met de positieve werkspanning verbonden en de minusingang met de negatieve aansluiting van de werkspanning. Hierdoor verschijnt op de uitgang een spanning dicht bij de positieve werkspanning. De LED gaat branden. Bij dit experiment gebruiken we alleen één van de twee opamp's in de LM358 met de aansluitingen 1 t/m 3. De tweede opamp aan de pinnen 5 tot 7 blijven vrij. Bijkomend moet wel steeds de werkspanning aan de aansluitingen 4 (minus) en 8 (plus) aangesloten worden. De SI- diode is niet echt noodzakelijk, biedt echter een goede bescherming voor de opamp voor het geval dat de batterij een keer per ongeluk verkeerd om aan de clip wordt gehouden. 6e dag Aanraaksensor Achter het 6e deurtje verschijnt een bijzonder hoogohmige weerstand met 2,2 M (rood, rood, groen). De schakeling heeft twee aansluitingen die met de vinger aangeraakt moeten worden. Er vloeit een kleine stroom door de vinger en door de weerstand van 2,2 M. Daarbij stijgt de spanning aan de weerstand. De navolgende opamp werkt bij sterke tegenkoppeling met de spanningsversterking 1, omdat de uitgang direct met de inverterende ingang is verbonden. De spanning wordt dus niet versterkt, wel de ingangsstroom. Met de geringe sensorstroom schakelt u de LED in. Raak de contacten verschillend sterk aan, de helderheid kan daarmee beïnvloedt worden. 5

7 7e dag Naloopsturing Achter het 7e deurtje is een elektrolyt condensator (elco) met 10 µf (microfarad). Let bij het inbouwen op de polariteit. De minpool is met een witte streep gemarkeerd en heeft de kortere aansluiting. Een condensator is een opslag voor elektrische energie. Echter, er zou met de elco alleen, slechts een korte lichtflits geproduceerd kunnen worden. Maar in deze schakeling wordt de elco via de 2,2- M- weerstand heel langzaam ontladen. De opamp levert de nodige hogere stroom voor de LED. Raak kort de schakelaar aan. De LED gaat ca. 20 seconden branden en dooft dan langzaam uit. 8e dag Flitser Deze schakeling produceert met elke aanraking van de schakelaar een korte lichtflits. Pas na een pauze van meer dan 20 seconden kan een nieuwe flits geactiveerd worden. Voor het experiment heeft u een tweede weerstand van 1 k (bruin, zwart, rood) nodig, deze vindt u achter het 8e deurtje. 6

8 9e dag Instelbare flitslengte Achter het 9e deurtje verschijnt een instelbare weerstand (potentiometer kort potmeter). Deze heeft in totaal 100 k en een derde aansluiting, welke als sleepcontact een gedeelte van de totale weerstand afneemt. Tussen het sleepcontact (midden) en een van de andere aansluitingen kan daarom een weerstand tussen 0 k en 100 k ingesteld worden. Buig de pinnen van de potmeter iets naar binnen, zodat hij volgens het opbouwschema ingestoken kan worden. Gebruik een kleine schroevendraaier voor het instellen. Een keer draaien naar rechts zorgt voor een langere lichtflits. 10e dag Lichtsensor Maak het 10e deurtje open. Hier verschijnt een groene LED. Alle tot nu toe uitgevoerde experimenten kunnen nu ook met de groene LED, in plaats van de rode, uitgevoerd worden. In het volgende experiment zal de LED echter niet gaan oplichten maar als lichtsensor dienen. De LED werkt hier in de blokkeerrichting, dus met de anode aan de negatieve werkspanning. Als er licht op de LED valt, vloeit er een kleine stroom. Het experiment functioneert in deze vorm niet met elke willekeurige opamp, wel met de LM358. Dit type levert op elke ingang een kleine stroom van ongeveer 50 na (0,00005 ma). Een open ingang heeft daarom een hoge ingangsspanning. Bij weinig omgevingslicht zal de rode LED oplichten. Zodra voldoende licht op de sensor- LED valt, leidt deze de ingangsstroom af, zodat de ingangsspanning daalt. Gebruik een heldere zaklamp. Bij directe verlichting met een kleine afstand schakelt de opamp de rode LED uit. 7

9 11e dag Tijdsvertraging Achter het 11e deurtje wacht een keramische condensator met 100 nf om gebruikt te worden. De capaciteit is 100 keer kleiner dan die van de 10-µF-elco. Anders dan bij de elco mag de keramische condensator in willekeurige richting ingebouwd worden. Bouw de condensator in de schakeling van de vorige dag. De lichtsensor reageert hiermede langzamer. Bij veel omgevingslicht duurt het slechts een paar seconden tot de LED uitgaat. Als u het licht uitschakelt kan het 10 seconden duren voordat de LED weer gaat oplichten. De schakeling reageert daarom niet meer bij korte donkerheid. De rode LED gaat pas branden als het lang genoeg donker is. 12e dag Wisselende lichtsensor Nog een rode LED vindt u achter het 12e deurtje. Hiermede kunt u de tegenovergestelde reactie van twee LED's produceren. Bij veel licht gaat de bovenste LED branden en bij weinig licht de onderste. 8

10 13e dag Helderheidvergelijking De hoge versterking van de opamp maakt het mogelijk om spanningen op de twee ingangen te vergelijken. Als de spanning op de plusingang groter is dan die op de minusingang, gaat de LED oplichten. Reeds een klein verschil van 1 mv (1 duizendste Volt) is al genoeg voor een duidelijke reactie. De groene LED wordt hier weer als lichtsensor toegepast, maar deze keer is de LED andersom ingebouwd. De LED werkt zo als fotocel en levert een spanning tot ongeveer 1,5 V. Aan de potmeter kan nu een overeenkomstige spanning ingesteld worden, om de kleinste verschillen te herkennen. Om het instelbereik op ongeveer een vierde van de werkspanning te beperken, heeft u de weerstand van 330 k (oranje, oranje, geel) nodig, deze bevindt zich achter het deurtje nr. 13. Stel de potmeter in zodat de LED net niet meer gaat branden. Als de helderheid verhoogd wordt, gaat de LED branden. 14e dag Schemerschakelaar Achter het 14e deurtje vindt u een transistor BC547B. Deze wordt als stroomversterker voor de LED-lichtsensor benodigd. De groene LED dient hier weer als foto- element en levert een kleine stroom. Vanwege de hoge stroomversterking van de transistor is een geringe omgevingslicht al voldoende om de LED uit te schakelen. Bij gebruik als schemerschakelaar gaat de LED 's avonds automatisch branden. 9

11 15e dag Temperatuursensor Voor dit experiment heeft u nog een weestand nodig met 330 k (oranje, oranje, geel) uit vak nr. 15. De transistor wordt in dit experiment niet zoals meestal als versterker ingezet, maar als temperatuursensor. Basis en collector van de transistor zijn verbonden. Tussen emitter en collector vindt men daarom de gewone basisspanning van ca. 0,6 V, die na opwarming iets kleiner wordt. Het verschil kan van de als spanningsvergelijker (comparator) gebruikte operationele versterker bepaald worden. Stel de potmeter zo in dat de LED net niet meer brandt. Verwarm dan de transistor door het aanraken met de vinger. De LED gaat branden. Zodra de transistor zich iets heeft afgekoeld gaat de LED weer uit. 16e dag Temperatuurvergelijking Wie heeft de warmste handen? Het antwoord op deze vraag geeft een tweede temperatuursensor. Achter het 16e deurtje vindt u dan ook de transistor BC547B. De schakeling werkt als gevoelige comparator. Twee LED's geven aan welke van de twee sensoren de hoogste temperatuur heeft. Als de linker transistor warmer is gaat de bovenste LED oplichten en als de rechter transistor de hoogste temperatuur heeft zal de onderste LED oplichten. Vanwege de verschillen in exemplaren van transistoren kan een klein spanningsverschil optreden, zodat soms een iets groter temperatuurverschil nodig is om de toestand van de LED's om te schakelen. 10

12 17e dag LED-knipperlicht Bij de volgende schakeling is een middelgrote weerstand van 10 k (bruin, zwart, oranje) nodig, deze vindt u in vak nr. 17. Hier wordt met de operationele versterker een elektronisch knipperlicht opgebouwd. De condensator laadt zich steeds weer op, tot de schakeling in de uit- toestand gaat. Daarna duurt het net zo lang tot hij weer voldoende ontladen is om onder de spanning aan de positieve ingang te komen, waardoor de operationele versterker in de aan- toestand kantelt. In totaal zal de LED ongeveer 1 keer per seconde gaan knipperen. 18e dag Een zacht knipperlicht In plaats van de harde omschakeling gaat dit knipperlicht de LED geleidelijk helderder en donkerder sturen. Hiertoe heeft u nog een condensator met 100 nf nodig, deze bevindt zich achter het 18e deurtje. Deze keer wordt de tweede opamp in de LM358 als versterker ingezet. Op zijn uitgang verschijnt dezelfde spanning dan die bij de laadcondensator, welke hier uit twee parallel geschakelde keramische condensatoren met elk 100 nf bestaat. De tweede opamp wordt als bufferversterker ingezet. De hoogohmige ingang belast de knipperschakeling niet, zolang de laagohmige uitgang voldoende stroom voor de LED kan leveren. 11

13 19e dag Snel knipperlicht Achter het 19e deurtje verschijnt een verdere weerstand met 10 k (bruin, zwart, oranje). De weerstand wordt in de knipperschakeling ingezet om deze sneller te maken. Met de tot nu toe gebruikte condensator van 100 nf zou de knipperfrequentie zo groot zijn dat alleen een permanent licht te herkennen is. Daarom wordt de elco met 10 µf in de schakeling geplaatst. De LED gaat nu ongeveer 2 keer per seconde knipperen. 20e dag Zachtere overgangen Achter het 20e deurtje verbergt zich een verdere weerstand met 2,2 M (rood, rood, groen). Hij word in de knipperschakeling ingezet, om de overgangen nog geleidelijker te maken. Tussen de knippergenerator en de opvolgende versterker is een laagdoorlaatfilter ingevoegd. Hoge frequentie- aandelen van het signaal worden afgezwakt en daarmee de overgangen afgevlakt. 12

14 21e dag Ontspannend licht Nog een weerstand met 100 k (bruin, zwart, geel) vindt u achter het 21e deurtje. Het resultaat van het volgende experiment is een langzame soft- knipperlicht, waarbij zijn frequentie door de huidweerstand gestuurd wordt. Een dubbele laagdoorlaatfilter zorgt voor zachte overgangen. De groene en rode LED knipperen in tegenfase. Gebruik twee draadlussen om uw middenvinger en de kleine vinger van uw linker hand. Knip hiertoe twee draadlengtes van ca. 15 cm en strip de isolatie aan één uiteinde op een lengte van 10 cm. De frequentie van het knipperlicht is afhankelijk van de huidweerstand en van de draadlus. Als u met uw hand een vuist maakt, wordt de draad strakker, de weerstand neemt af en de frequentie stijgt. Andersom wordt het knipperen langzamer, wanneer u de hand ontspant. Probeer de knipperfrequentie af te stemmen op uw ademritme. Kijk naar de twee LED's en probeer te ontspannen. Langzamerhand neemt uw ademfrequentie en tegelijkertijd de knipperfrequentie af. De ontspanning versterkt zich. Dit ligt aan de ene kant aan de toenemende ontspanning van uw spieren en aan de andere kant aan het afnemende huidvocht. 22e dag Lichtgestuurde flitsen Haal een tweede diode 1N4148 uit vak nr. 22. Deze schakeling is een verdere variatie van de reeds bekende LED- knipperlicht, waarbij echter heel korte rode lichtflitsen ontstaan. De diode zorgt voor verschillende laad- en ontlaadtijden. De groene LED dient als lichtsensor, haar sensorstroom wordt door de transistor versterkt. De flitsfrequentie is afhankelijk van de helderheid. Bij directe verlichting met een heldere lamp gaan de flitsen over in permanent licht. 13

15 23e dag Leugendetector Nog een weerstand van 100 k (bruin, zwart, geel) wacht achter deurtje nr. 23. Dit experiment evalueert het huidvocht in afhankelijkheid van de opgewonden toestand van een persoon. Gebruik opnieuw de gestripte draden uit het experiment nr. 21. Wikkel twee draadlussen, niet te strak, om de middenvinger en de kleine vinger van de testpersoon. Stel de potmeter zo in dat de LED net niet gaat branden. Na een paar minuten ontspanning bij een rustig gesprek, stelt u de potmeter nog een keer bij, zodat de LED net niet gaat branden. Ga nu een paar vragen stellen, die steeds persoonlijker worden. Zolang de testpersoon rustig blijft zal de LED niet gaan oplichten. Zodra echter iemand gaat liegen, stijgt de opgewondenheid en zodoende het vocht in de hand. Daardoor gaat de LED oplichten. De testpersoon voelt zich betrapt en gaat nog meer transpireren. Het experiment is echter geen enkel bewijs en is eerder geschikt als amusant spel. 24e dag Flakkerende kaarsen Op 24 december wordt een bijzonder mooie en zacht werkende knipperlicht met twee rode LED's opgebouwd. Voor de schakeling heeft u een derde condensator met 100 nf nodig, deze verschijnt achter het 24e deurtje. Hiermede wordt een verbeterde laagdoorlaatfilter opgebouwd. In het eindresultaat is een zwak op en neer van de helderheid te zien, dat vrij dicht bij het echte flakkeren van kaarsen komt. Als u deze verlichting mooi vindt, kunt u ze misschien als piek in de kerstboom hangen. U kunt ze ook naar wens veranderen, laat uw vindingrijkheid zien. Experimenteer met verschillende componenten, tot het resultaat u bevalt. 14

16 De Conrad- adventskalender met 24 experimenten Afgelopen met de saaie chocola- kalenders! Met deze elektronica- adventskalender verkort u de tijd tot kerst door interessante experimenten. Iedere dag vindt u een nieuw component achter het deurtje. De bijgeleverde handleiding presenteert hiertoe elke dag een nieuw experiment zonder te solderen en perfect geschikt voor hobby, school, studie, bijscholing en beroep. Op 24 december bouwt u dan met de verzamelde componenten een groter project, waarmee u uw kerstboom kunt versieren. Meer verraden we niet, bent u al benieuwd? Basiskennis is niet noodzakelijk, wanneer u stap voor stap de handleiding opvolgt. Op het eind bezitten ook beginners de basiskennis wat betreft elektronica en schakelingen. Echt de ideale mogelijkheid om ook jonge mensen voor dit spannende thema enthousiast te maken! Enkel een 9- V-blokbatterij heeft u nog nodig. Impressum 2010 Franzis Verlag GmbH, Poing, Autor: Burkhard Kainka Art & Design, Satz: ISBN Vervaardigd in opdracht van de Firma Conrad Electronic SE, Klaus-Conrad-Str. 1, Hirschau Alle rechten voorbehouden, ook die van fotomechanische druk en opgeslagen op elektronische media. Het maken en verspreiden van kopieën op papier, gegevensdragers of op het internet, vooral als pdf-bestand, is alleen toegestaan met uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. Het niet in acht nemen kan strafrechtelijk vervolgd worden. De in dit boek genoemde productbenamingen van hard- en software zijn in de meeste gevallen geregistreerde handelsmerken en vallen als zulke onder de wettelijke bepalingen. De uitgever neemt bij de productbenamingen hoofdzakelijk de schrijfwijze van de fabrikant over. Alle in dit boek gepresenteerde schakelingen en programma's zijn heel zorgvuldig ontwikkeld, beproefd en getest. Desondanks kunnen fouten in het boek en in de software niet volledig uitgesloten worden. Uitgever en auteur zijn niet aansprakelijk voor foutieve informatie en het gevolg hiervan. Elektrische en elektronische apparaten mogen niet als huishoudafval worden behandeld. Als het product aan het eind van zijn levensduur is, dient u het te verwijderen volgens de geldende wettelijke voorschriften. Breng het naar een plaats waar elektrische en elektronische apparatuur worden gerecycled. Verwijdering via het huishoudafval is verboden! Informeer bij uw gemeente over het voor u geldende afvalbrengpunt. Dit product is overeenkomstig met de desbetreffende CE- richtlijnen, in zoverre het volgens de bijgeleverde handleiding gebruikt wordt. De beschrijving hoort bij dit product en moet meegegeven worden als u het product doorgeeft. 15