Onderzoek handhaving bouwregelgeving: gezondheid in nieuwbouwwoningen

Transcriptie

1 VROM-Inspectie Regio Oost Directiebureau Onderzoek handhaving bouwregelgeving: gezondheid in nieuwbouwwoningen Pels Rijckenstraat 1 Postbus AC Arnhem Telefoon Fax Artikelcode: 7557

2 Error! Reference source not found.

3 BSl/ /AWe 29 juli 2005 Opdrachtgever: Ministerie van VROM Postbus EZ DEN HAAG Contactpersoon: de heer ir. E.J. Kool Behandeld door: ir. B.J.M. Slot ir. P.J.M. Op t Veld Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs B.V. Wilhelm Röntgenstraat 4 Postbus BN ZWOLLE Tel : Fax : Rapport : Onderzoek handhaving bouwregelgeving: gezondheid in nieuwbouwwoningen

4 Inhoudsopgave Hoofdstuk Titel Blad 1. Samenvatting 4 2. Achtergrond en doelstelling onderzoek 7 3. Onderzoeksopzet Algemeen Verlening bouwvergunning Gerealiseerde situatie Ventilatie Spuiventilatie Luchtdoorlatendheid gebouwschil Luchtdoorlatendheid begane grondvloer Lucht- en contactgeluidisolatie Geluidwering van de gevel Installatiegeluid Daglicht Waterinstallatie Veiligheid elektra- en gasvoorzieningen Straling Temperatuuroverschrijdingen Resultaten Praktische uitvoering onderzoek Verlening bouwvergunning Afwijkingen van de vergunning tijdens de bouw Toetsing gerealiseerde situatie aan eisen Bouwbesluit Ventilatie Spuiventilatie Luchtdoorlatendheid gebouwschil Luchtdoorlatendheid begane grondvloer Lucht- en contactgeluidisolatie Geluidwering van de gevel Installatiegeluid Daglicht Waterinstallatie Veiligheid elektra- en gasvoorzieningen Straling Temperatuuroverschrijdingen Conclusies Verlening bouwvergunning Afwijkingen van de vergunning tijdens de bouw Toetsing gerealiseerde situatie aan eisen Bouwbesluit Ventilatie 28-2-

5 5.5. Spuiventilatie Luchtdoorlatendheid gebouwschil Luchtdoorlatendheid begane grondvloer Lucht- en contactgeluidisolatie Geluidwering van de gevel Installatiegeluid Daglicht Waterinstallatie Veiligheid elektra- en gasvoorzieningen Straling Temperatuuroverschrijdingen Besluit 30 Figuur 1 Figuur 2 Bijlage I Bijlage II Bijlage III Bijlage IV Bijlage V Bijlage VI Meetopstelling luchtdoorlatendheid gebouwschil Meetopstelling luchtdoorlatendheid begane grondvloer Overzicht woningcomplexen Checklist dossieronderzoek Meetprotocol Eisen Bouwbesluit en aangewezen normen Samenstelling projectgroep en klankbordgroep Resultaten metingen en inspecties -3-

6 1. Samenvatting De kwaliteit van het binnenmilieu van woningen heeft grote invloed op de gezondheid en het welbevinden van bewoners. Middels het Bouwbesluit stelt het Rijk bouwtechnische eisen, uit oogpunt van gezondheid, aan woningen. De eisen hebben betrekking op onder andere ventilatie, geluidwering en daglicht. Goede naleving van de bouwregelgeving is van belang om de doelstelling het bevorderen van de gezondheid van de bewoners te bereiken. Naast de door het Rijk in het Bouwbesluit gegeven voorschriften is er een aantal aspecten die niet wettelijk geregeld zijn en toch van belang zijn voor de gezondheid en het welbevinden. Daarnaast zijn tevens de veiligheidsaspecten voor wat betreft de gasen elektravoorzieningen in het onderzoek betrokken. In opdracht van de VROM-Inspectie heeft Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs B.V. bij éénentwintig woningbouwprojecten onderzoek gedaan naar: de verlening van de bouwvergunning; afwijkingen bij de bouw ten opzichte van de verleende vergunning; het voldoen van de gerealiseerde situatie aan de eisen van het Bouwbesluit, geldend voor nieuwbouw. Hieronder zijn in het kort de conclusies weergegeven. Verlening bouwvergunning Als stukken ontbreken is er niet altijd overleg geweest tussen gemeente en aanvrager. Op basis van de ingediende stukken is de vergunningverlening bij negen complexen (zeventien woningen) niet voldoende onderbouwd en gebaseerd op onvolledige of onjuiste informatie. Afwijkingen tussen indiening en realisatie Uit de toetsing van de verschillende aspecten blijkt dat er tijdens de bouw op diverse punten afwijkingen optreden van de verleende vergunning. Dit is niet altijd doorgegeven aan de vergunningverlenende instantie. Er zijn afwijkingen geconstateerd die invloed hebben op de ventilatie, het daglicht en de geluidwering van de gevel. Het betreft andere afmetingen en typen ventilatieroosters, andere afmetingen van de ramen en andere indelingen van de woning. Toetsing gerealiseerde situatie aan de eisen Bouwbesluit Het blijkt dat voor de onderzochte aspecten zeven van de veertig woningen volledig aan de eisen van het Bouwbesluit voldoen in de gerealiseerde situatie. Als ook de waterkwaliteit in het oordeel wordt betrokken zullen nog maar twee woningen voldoen aan alle eisen. -4-

7 De volgende zaken zijn onderzocht: Ventilatie Uit de metingen blijkt dat veel toe- en afvoervoorzieningen voor de ventilatie in de gerealiseerde situatie qua capaciteit niet voldoen. Spuiventilatie Het blijkt dat in alle éénentwintig complexen de spuivoorzieningen voldoen. Luchtdoorlatendheid gebouwschil In alle gevallen blijkt de luchtdoorlatendheid van de gebouwschil van de woningen te voldoen aan de eis uit het Bouwbesluit. Luchtdoorlatendheid begane grondvloer Uit de metingen blijkt dat vier van de zes doorgemeten begane grondvloeren niet voldoen aan de vereiste luchtdoorlatendheid. Aangezien de gemeten waarden in een aantal situaties een factor 2 à 3 hoger zijn dan toegestaan, is dit een ongewenste situatie. Geluid De luchtgeluidisolatie en de contactgeluidisolatie voldoen in meer dan 80% van de gemeten woningen. De karakteristieke geluidwering van de gevel voldoet in meer dan 20% van de woningen niet aan de minimale eis. Aan de eis voor wering van installatiegeluid van buurwoningen wordt in de onderzochte woningen voldaan. In alle gevallen waar het geluidniveau van installaties gemeten is, betrof het installatiegeluid het geluid van het eigen ventilatiesysteem. Het kwaliteitscijfer 3, wat overeenkomt met een geluidniveau van de installatie dat toelaatbaar is bij nieuwbouw, wordt bij geen van de woningen gehaald waar metingen zijn uitgevoerd. Door het hoge geluidniveau van de mechanische ventilatievoorziening zullen bewoners in de regel slechts bij uitzondering de hoogste stand van die voorziening inschakelen. Hierdoor is de optredende ventilatiecapaciteit lager dan het in het Bouwbesluit geëiste niveau. Daglicht De equivalente daglichtoppervlakte blijkt in negen van de veertig woningen (meer dan 20%) niet te voldoen. In acht woningen is de mogelijkheid aangegrepen om het verblijfsgebied te optimaliseren tot minimaal 55% van het gebruiksoppervlak van de woning om te voldoen aan de eisen voor daglicht 1. In twee woningen wordt ook daarmee niet voldaan aan de eisen. 1 Het verblijfsgebied van de woning dient minimaal 55% van het gebruiksoppervlak te omvatten. De voorschriften uit het Bouwbesluit worden aan het opgegeven verblijfsgebied gerelateerd. Indien het verblijfsgebied wordt verkleind tot minimaal 55% van het gebruiksoppervlak, kan eerder aan de eisen voor bijvoorbeeld daglichttoetreding worden voldaan. Dit wordt ook wel de krijtstreepmethode genoemd. -5-

8 Water Bij de watermonsters is opmerkelijk dat vaak hoge waarden voor het aërobe kiemgetal, lood en nikkel optreden. In mindere mate zijn koper, gisten en schimmels aanwezig boven de toetswaarde. Legionella is in één woning aangetroffen. Veiligheid elektra- en gasvoorzieningen De veiligheid van de elektra- en gasvoorzieningen voldoet aan de eisen, met uitzondering van één woning, waar een te hoge elektrische weerstand tussen de metalen gestellen en de aarde is gemeten. Straling De berekende radonconcentraties in de woningen voldoen allemaal aan de EUgrenswaarde van 200 Bq/m³. De berekende waarden voor de stralingsprestatie zijn eveneens lager dan het voorgestelde niveau in ontwerpvoorschriften. Temperatuuroverschrijdingen Uit de temperatuuroverschrijdingsberekeningen blijkt dat vier van de vijftien woonkamers voldoen aan de gehanteerde richtlijn. Als buitenzonwering wordt toegepast voldoen nog eens drie woonkamers. Veertien van de vijftien slaapkamers voldoen aan de richtlijn. Als buitenzonwering wordt toegepast voldoet ook de laatst overgebleven slaapkamer. In geen van de onderzochte woningen was overigens bij oplevering een buitenzonwering aanwezig. -6-

9 2. Achtergrond en doelstelling onderzoek De kwaliteit van het binnenmilieu van woningen heeft grote invloed op de gezondheid en het welbevinden van bewoners. Middels het Bouwbesluit stelt het Rijk eisen uit oogpunt van gezondheid aan woningen. De eisen hebben betrekking op onder andere ventilatie, geluidwering en daglicht. Het betreft minimum eisen waaraan in ieder geval voldaan moet worden. Om haar inzet te prioriteren heeft de VROM-Inspectie een zogenaamde nalevingsstrategie ontwikkeld. Hierbij worden op basis van risico s voor gezondheid, veiligheid en duurzaamheid, evenals het naleefgedrag, de inzet en het te hanteren instrumentarium voor toezicht en handhaving bepaald. Uit deze benadering komt naar voren dat de belangrijkste risico s voor gezondheid te vinden zijn in het binnenmilieu. In combinatie met de verontreiniging van buitenlucht is er bij honderdduizenden mensen een vermindering van de longfuncties en verergering van astma, chronische bronchitis en longemfyseem. Door onder meer vocht, schimmels, verschillende luchtverontreinigende stoffen, geluid en stank in de woning kunnen mensen diverse gezondheidsklachten krijgen. De effecten verschillen per oorzaak en variëren van hinder, allergische en reumatische klachten tot luchtwegaandoeningen en carcinogene effecten. Gemiddeld brengen Nederlanders ongeveer 85% van de tijd in gebouwen door en ongeveer 70% in de eigen woning. De meeste klachten door het binnenmilieu betreffen problemen met de ademhalingswegen (38%). Daarnaast zijn hinder (19%) en aspecifieke klachten (14%), voornamelijk hoofdpijn, vaak gehoorde klachten. Hartklachten en maagdarmklachten worden relatief zelden gemeld. Iets minder dan de helft van de bevolking (43%) wordt gehinderd door geluid. Vooral schimmels en vocht in de woning en stankoverlast zijn belangrijke oorzaken van klachten. De ventilatie van de woning speelt hierbij een belangrijke rol. Er is onduidelijkheid over het precieze verband tussen enerzijds vocht en binnenluchtkwaliteit en gezondheidsklachten als astma. Er zijn per jaar duizend gevallen van voortijdig overlijden ten gevolge van thermische factoren (oververhitting). Door straling ten gevolge van radon zijn er jaarlijks 800 sterfgevallen (RIVM /2004). De uiteindelijke kwaliteit van het binnenmilieu en daarmee de grootte van de gezondheidsrisico s wordt bepaald zowel door de omgevingskwaliteit alsook door de bouwkundige kwaliteit van de woning, de inrichting en het gedrag van bewoners. In dit onderzoek richt de VROM-Inspectie zich op de gezondheidsrisico s als gevolg van de bouwkundige kwaliteit van de woning. Deze is in belangrijke mate bepalend voor de door de bewoner te behalen eindkwaliteit. -7-

10 Hoewel het Bouwbesluit bouwkundige eisen stelt en gemeenten bij de bouwvergunningverlening toetsen of het plan hieraan voldoet, is de daadwerkelijke conformiteit van de gereedgekomen woning pas bij oplevering vast te stellen. Dit kan door de woning te inspecteren en de randvoorwaarden die de verschillende prestaties bepalen te controleren. Meting van de prestatie is in een aantal gevallen de beste mogelijkheid. Goede naleving van de bouwregelgeving is van belang om de doelstelling het bevorderen van de gezondheid van de bewoners te bereiken. De gemeente heeft als wettelijke taak toezicht en handhaving. De VROM-Inspectie ondersteunt gemeenten daarbij, onder andere door het uitvoeren van tweedelijns toezicht en het adviseren over mogelijke verbeteringen. Willen de eisen in het Bouwbesluit effect hebben, dan dient in de keten ontwerp bouwvergunning uitvoering aan elke fase aandacht besteed te worden. Dit onderzoek hoopt dan ook aanwijzingen te krijgen over de kwaliteit van de onderzochte aspecten in de verschillende fasen: kwaliteit van het ontwerp, toetsing door de gemeente, kwaliteit van de uitvoering. Naast de door het Rijk in het Bouwbesluit gegeven voorschriften is er een aantal aspecten die (nog) niet wettelijk geregeld zijn en wel degelijk van belang zijn voor de gezondheid en het welbevinden. Dit zijn het geluidniveau van de installaties in de woning zelf, de stralingsprestatie en de temperatuuroverschrijdingen. Deze aspecten zijn ook onderzocht. In het onderzoek zijn tevens de veiligheidsaspecten voor wat betreft de gas- en elektravoorzieningen betrokken. In opdracht van de VROM-Inspectie heeft Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs B.V. het onderzoek uitgevoerd. In het voorliggende rapport zijn het onderzoek en de resultaten daarvan beschreven. -8-

11 3. Onderzoeksopzet 3.1. Algemeen Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs B.V. heeft in de regio s Noord en Oost, met betrekking tot een aantal geselecteerde aspecten, bij éénentwintig woningbouwprojecten onderzoek gedaan naar: de verlening van bouwvergunningen; afwijkingen bij de bouw ten opzichte van de verleende vergunning; het voldoen van de gerealiseerde situatie aan de eisen van het Bouwbesluit. Omdat de uiteindelijke doelstelling is om gezondheidsrisico s terug te dringen en het welbevinden te bevorderen zijn, naast de wettelijke eisen, ook aspecten onderzocht die niet wettelijk geregeld zijn, zoals de radonstraling, installatiegeluid van de eigen installatie en het optreden van hoge binnentemperaturen. Daarnaast zijn de veiligheidsaspecten onderzocht voor wat betreft de gas- en elektravoorzieningen. Er zijn 40 woningen geselecteerd in 21 complexen van verschillende gemeenten in de regio s Noord en Oost (zie bijlage I Overzicht woningcomplexen). Aangezien het een beperkte steekproef betreft zijn de resultaten niet persé representatief voor de Nederlandse bouw. Wél betreft het een uitgebreid onderzoek per woning, waardoor de uitkomsten zeker inzicht geven in de kwaliteit van de vergunningverlening en de nalevingspraktijk. De samenstelling van de steekproef is in tabel 3.1 weergegeven. Tabel 3.1: Samenstelling steekproef aantal woningen gemeentegrootte kleine gemeenten tot circa inwoners grote gemeenten vanaf circa inwoners 7 33 eigendomsverhouding koopwoningen huurwoningen type woning appartementen grondgebonden woningen Provincie Gelderland Overijssel Drenthe Friesland Groningen ventilatiesysteem natuurlijk mechanische afzuiging gebalanceerde ventilatie Vanuit de klankbordgroep (zie later) is gevraagd om met betrekking tot de geluidisolatie in woningen, indien mogelijk, woningen te betrekken waar een zwevende vloer is aangebracht. Dit was bij twee woningen in één complex het geval. -9-

12 Het onderzoek heeft betrekking op de volgende aspecten: Ventilatie- en spuivoorzieningen. Luchtdoorlatendheid gebouwschil. Luchtdoorlatendheid begane grondvloer. Lucht- en contactgeluidisolatie. Geluidwering van de gevel. Installatiegeluid. Daglicht. Waterinstallatie. Veiligheid elektra- en gasvoorzieningen. Straling. Temperatuuroverschrijdingen. Bij het dossieronderzoek zijn op een aantal van de bovengenoemde aspecten controles uitgevoerd (zie bijlage II: Checklist dossieronderzoek). Vervolgens zijn vlak voor de oplevering, waar mogelijk, metingen verricht. Deze zijn vervolgens getoetst aan de situatie bij aanvraag en aan de eisen conform het Bouwbesluit, of aan richtlijnen die vooraf zijn vastgesteld, maar geen wettelijke status hebben. Bij een aantal aspecten was meting in het korte tijdsbestek van het onderzoek niet haalbaar en is gekozen voor het maken van berekeningen. Dit betreft de stralingsprestatienorm en de temperatuuroverschrijdingen. Deze berekeningen zijn vervolgens gebruikt als leidraad voor de toetsing. In het meetprotocol is de wijze van inspecteren en meten vastgelegd (zie bijlage III: Meetprotocol). In bijlage IV zijn de eisen uit het Bouwbesluit en de aangewezen normen weergegeven. Hieronder wordt in het kort ingegaan op de invulling van deze normen en richtlijnen ten behoeve van het onderzoek. Het onderzoek is begeleid door een project- en een klankbordgroep. Zie bijlage V voor de samenstelling Verlening bouwvergunning Het BIAB (Besluit indieningsvereisten aanvraag bouwvergunning) van 13 juli 2002 vermeldt wat de vergunningaanvrager in ieder geval dient aan te leveren. Gebaseerd op het BIAB zijn van de gemeenten de volgende gegevens met betrekking tot de bouwaanvraag van de woningen opgevraagd: Tekeningen (plattegronden, doorsneden, gevels). Ventilatieberekeningen. Berekeningen spuivoorzieningen. Daglichtberekeningen. Berekening karakteristieke geluidwering van de gevel (indien aanwezig). EPC-berekeningen (zijn voor dit onderzoek niet in alle gevallen opge- -10-

13 vraagd). Aanvraag bouwvergunning. Verleende bouwvergunning. Van de bouwer of opdrachtgever zijn het bestek en de bestektekeningen opgevraagd Gerealiseerde situatie De gerealiseerde situatie moet enerzijds overeenkomen met de aangevraagde bouwvergunning en anderzijds voldoen aan de eisen conform het Bouwbesluit. Er is getoetst op zowel de ingediende stukken (zie verlening bouwvergunning) als de afwijkingen van de gerealiseerde situatie met de ingediende stukken én of de gerealiseerde situatie aan de eisen van het Bouwbesluit voldoet Ventilatie In afdeling Luchtverversing van een verblijfsgebied, verblijfsruimte, toiletruimte en badruimte van het Bouwbesluit worden, uit het oogpunt van gezondheid en kwaliteit van binnenlucht, eisen gesteld aan de voorzieningen voor luchtverversing. In tabel 3.2 zijn de eisen conform het Bouwbesluit weergegeven. Tabel 3.2: Eisen luchtverversing Eisen Bouwbesluit Functie Omschrijving Capaciteit [dm³/s per m²] Minimum [dm³/s] Woon Verblijfsgebied 0,9 7 Verblijfsruimte 0,7 7 Verblijfsruimte met 0,7 21 kooktoestel Overig Toiletten - 7 per toilet Badruimten - 14 Daarnaast zijn er eisen aan het comfort, regelbaarheid en luchtkwaliteit gesteld (zie bijlage IV Eisen Bouwbesluit en aangewezen normen). Om de ventilatiecapaciteit te bepalen voor natuurlijke ventilatievoorzieningen zijn tijdens de toetsing de lengte, het type en de uitvoering van de voorzieningen vastgesteld. Van de voorzieningen dient de ventilatiecapaciteit bij 1 Pa bekend te zijn. Als er sprake is van een bouwkundige ventilatieopening is op basis van de doorlaat en de rekenregel uit NPR 1088 de ventilatiecapaciteit bepaald. Het meten van de mechanische ventilatievoorzieningen is gedaan met behulp van een luchtdebietmeter. -11-

14 In de beoordeling zijn de eisen per ruimte en per verblijfsgebied vastgesteld. De ventilatiecapaciteiten in de gerealiseerde situatie zijn vergeleken met de door de aanvrager aangegeven ventilatiecapaciteiten en er is getoetst of ze voldoen aan de eisen. Verder is er gelet op afwijkingen op het gebied van het comfort, regelbaarheid en luchtkwaliteit. Bij comfort kan dat bijvoorbeeld zijn dat aanvoer van koude buitenlucht geschiedt via een spleet onder de deur van een loggia. Over de verdunningsfactor zijn geen gegevens verzameld vanwege praktische redenen. De beschikbare gegevens van de aanvraag waren onvoldoende en de beoordeling ter plaatse was in de meeste gevallen niet mogelijk Spuiventilatie In het Bouwbesluit worden voor nieuw te bouwen woningen of woongebouwen in hoofdstuk 3 (afdeling 3.11) eisen gesteld aan het afvoeren van sterk verontreinigde binnenlucht. De eisen voor spuivoorzieningen zijn weergegeven in tabel 3.3. Tabel 3.3: Eisen spuivoorzieningen Omschrijving Eis spuivoorziening per m² vloeroppervlak [dm³/s] Verblijfsgebied 6 Verblijfsruimte 3 Tijdens de toetsing zijn de afmetingen van de spuivoorzieningen bepaald en de hoek waaronder deze te openen zijn. Het stromingstraject is vastgesteld en de spuicapaciteiten zijn berekend aan de hand van rekenregels uit de norm NEN Luchtdoorlatendheid gebouwschil In het Bouwbesluit worden voor nieuw te bouwen woningen of woongebouwen in hoofdstuk 5 (afdeling 5.2) eisen gesteld aan de luchtdoorlatendheid van de gebouwschil. In tabel 3.4 is de eis conform het Bouwbesluit weergegeven. Tabel 3.4: Eis luchtdoorlatendheid gebouwschil. Omschrijving Maximale luchtvolumestroom van het totaal aan verblijfsgebieden, toiletruimten en badruimten van een gebruiksfunctie Eis [dm³/s] 0,2 m³/s De luchtdoorlatendheidsmetingen aan de woningschil (gevels) zijn uitgevoerd conform normblad NEN

15 Luchtdoorlatendheid begane grondvloer In het Bouwbesluit worden voor nieuw te bouwen woningen of woongebouwen in hoofdstuk 3 (afdeling 3.6) eisen gesteld aan de specifieke luchtvolumestroom van de begane grondvloer. Deze eis is gesteld om de toevoer van vocht vanuit de kruipruimte naar het verblijfsgebied te voorkomen. In tabel 3.5 is de eis conform het Bouwbesluit weergegeven. Tabel 3.5: Eis specifieke luchtvolumestroom van de begane grondvloer Omschrijving Maximale specifieke luchtvolumestroom bij 1 Pa van de begane grondvloer naar een verblijfsgebied, toiletruimte en badruimte Eis [m³/s.m 2 ] Bij aanwezigheid van een begane grondvloer en een kruipruimte is de luchtdoorlatendheid van de begane grondvloer gemeten conform normblad NEN Lucht- en contactgeluidisolatie In het Bouwbesluit worden voor nieuw te bouwen woningen of woongebouwen in hoofdstuk 3 (afdeling 3.5) eisen gesteld voor lucht- en contactgeluidisolatie tussen woningen. De eisen zijn weergegeven in tabel 3.6. Tabel 3.6: Minimale eisen lucht- en contactgeluid volgens het Bouwbesluit Situatie I lu;k [db] I co [db] Scheiding tussen besloten ruimte van een woning en verblijfsgebied 0 0 1) van een andere woning Scheiding tussen besloten ruimte van een woning en verblijfsgebied van een andere woning ) Volgens het Bouwbesluit van vóór 1 januari Volgens het Bouwbesluit van na 1 januari ) 2) Alleen bij appartementengebouwen is ook de contactgeluidisolatie gemeten. De metingen zijn uitgevoerd conform NEN Geluidwering van de gevel In het Bouwbesluit worden voor nieuw te bouwen woningen of woongebouwen in hoofdstuk 3 (afdeling 3.1) eisen gesteld aan de karakteristieke geluidwering van de gevel. Voor woningen geldt als eis: de optredende geluidbelasting minus 35 db(a) met een minimum van 20 db(a). De karakteristieke geluidwering van de uitwendige scheidingsconstructie (G A;k ) van de woningen is bepaald conform NEN

16 Installatiegeluid In het Bouwbesluit worden voor nieuw te bouwen woningen of woongebouwen in hoofdstuk 3 (afdeling 3.2) eisen gesteld aan het installatiegeluid. Conform het Bouwbesluit mag een toilet met waterspoeling, een kraan, een mechanisch ventilatiesysteem, een warmwatertoestel, een installatie voor verhoging van de waterdruk of een lift geen karakteristiek geluidniveau veroorzaken in een verblijfsgebied van een aangrenzende woonfunctie, dat hoger is dan 30 db(a). Voor installatiegeluid van de eigen woning is geen wetgeving vastgesteld. Als richtlijn voor het ventilatiesysteem binnen de woning is in dit onderzoek uitgegaan van een maximaal toelaatbaar karakteristiek geluidniveau van 40 db(a) volgens NEN Het A-gewogen installatiegeluiddrukniveau L i,a van 35 tot en met 40 db(a) komt overeen met een kwaliteitscijfer 5, wat volgens de norm het minimale noodzakelijke kwaliteitsniveau is bij woningverbetering. Volgens de NEN 1070 komt het kwaliteitscijfer 3 overeen met het niveau van de huidige bouwpraktijk. Het A-gewogen installatiegeluiddrukniveau is dan L i,a van 25 tot en met 30 db(a). Tabel 3.7: Kwaliteitscijfers installatiegeluid volgens NEN 1070 kwaliteitscijfer Bron van geluid k=1 k=2 k=3 k=4 k=5 Omschrijving kwaliteitsniveau net haalbaar met de huidige technieken ventilatie binnen de woning L i;a 20 db(a) L i;a 25 db(a) L i;a : A-gewogen installatiegeluiddrukniveau in db(a) conform de huidige bouwpraktijk L i;a 30 db(a) L i;a 35 db(a) minimaal noodzakelijk bij woningverbetering L i;a 40 db(a) Indien het installatiegeluid hoorbaar en meetbaar is, zijn metingen van het installatiegeluid gedaan conform NEN In de praktijk zijn vaak veel stoorgeluiden aanwezig, omdat er nog volop gebouwd wordt in de omgeving. Hierdoor was meting van het, relatief lage, installatiegeluidniveau vaak niet mogelijk Daglicht Conform afdeling 3.20 (artikel 3.134) van het Bouwbesluit dient, met het oog op de toetreding van daglicht en het uitzicht naar buiten, in het totaal van de uitwendige scheidingsconstructies van een verblijfsgebied een equivalente daglichtoppervlakte als bedoeld in NEN 2057 aanwezig te zijn. De equivalente daglichtoppervlakte moet ten minste gelijk zijn aan 10% van de vloeroppervlakte van het verblijfsgebied. -14-

17 Daarnaast dient conform afdeling 3.20 (artikel 3.134) in het totaal van de uitwendige scheidingsconstructies van een verblijfsruimte een equivalente daglicht-oppervlakte als bedoeld in NEN 2057, aanwezig te zijn van ten minste 0,5 m². Aan de hand van de daglichtberekeningen en de uitgevoerde situatie zijn afmetingen van de daglichtopeningen gecontroleerd. Tevens zijn de overstekken en de belemmeringen gecontroleerd. Als er geen daglichtberekening aanwezig is, is deze berekening gemaakt Waterinstallatie Conform afdeling 3.18 en 3.19 van het Bouwbesluit worden eisen gesteld aan de waterinstallatie. Waterinstallaties moeten voldoen aan NEN 1006 (Algemene voorschriften voor leidingwaterinstallaties). De kwaliteit van het water is geregeld in het Waterleidingbesluit. De toetswaarden staan weergegeven in tabel 3.8. Tabel 3.8: Toetswaarden watermonsters Omschrijving Toetswaarde Cadmium < 5 μg/l Chroom < 50 μg/l Koper < 2 mg/l Lood < 25 μg/l 5) Nikkel < 20 μg/l IJzer < 200 μg/l Zink < 3 mg/l 1) Gisten aanwezigheid 2) Schimmels aanwezigheid 2) Legionella < 50 kve/l 4) Aëroob kiemgetal < 100 kve/ml 3) ph-waarde 7,0 < ph < 9,5 kve Kolonievormende eenheid. 1) Indicator in verband met de smaak van het water. 2) Indicator voor aanwezigheid schimmels en gisten. De monsters dienen bij aanwezigheid van een schimmel of gist nader geanalyseerd te worden voor toetsing. 3) De analyses zijn uitgevoerd bij 37 C in verband met het gebruik van het warmwater, de toetsingswaarde geldt in principe voor 22 C. De geanalyseerde waarden moeten in eerste instantie gezien worden als indicatie. 4) Vanaf 28 december 2004 geldt een waarde van 100 kve/l. In het voorliggende onderzoek is nog uitgegaan van de lagere waarde van 50 kve/l. 5) Vanaf 1 januari 2006 wordt, op advies van de Gezondheidsraad, een waarde van 10 μg/l geeist. In de woningen zijn watermonsters genomen volgens het voorgeschreven protocol ten behoeve van een steriele monstername. De geanalyseerde watermonsters betreffen water dat aanwezig is in de leidingen en dat, zonder doorstromen, direct uit de kranen is afgenomen. De monsters zijn geanalyseerd door het STERlab gecertificeerde laboratorium Alcontrol Laboratories. Ter plaatse is de phwaarde van het water gemeten. -15-

18 Veiligheid elektra- en gasvoorzieningen In het Bouwbesluit worden voor nieuw te bouwen woningen of woongebouwen in hoofdstuk 2 (afdeling 2.7 en 2.9) eisen gesteld aan de elektrische installatie en de gasinstallatie. Op grond hiervan moet de elektrische installatie voldoen aan NEN (Veiligheidsbepalingen voor laagspanningsinstallatie. Inspectie) en de gasinstallatie aan NPR (Leidraad bij NEN 1078 Deel 1 Bepaling van de gasdichtheid van de gasinstallatie Standaardmethode). De eisen voor de elektrische installatie en de gasinstallatie zijn weergegeven in tabel 3.9. Tabel 3.9: Eisen veiligheid van elektra- en gasvoorzieningen Omschrijving Maximale aanspreekstroom van de aardlekschakelaar Maximale uitschakeltijd aardlekschakelaar Maximale weerstand tussen metalen gestellen en de aarde Maximale drukdaling van de gasleiding Eis 300 ma 0,4 s 166 Ω 1 mbar/3 minuten Straling De elektrische installatie is gecontroleerd met behulp van een installatietester. Hiermee kan de aanspreekstroom en de uitschakeltijd van de aardlekschakelaar gemeten worden en de weerstand tussen de metalen gestellen en de aarde. Het aantal groepen is eveneens opgenomen. Bij de controle van de gasinstallatie is bij een aansluitpunt de gasdichtheidsmeetapparatuur aangebracht. De hoofdkraan wordt afgesloten en de leiding wordt op werkdruk getest. Na 3 minuten kan de drukdaling worden afgelezen. Tevens is een controle gedaan of een aansluitkraan aanwezig is bij elk aansluitpunt. Als advieswaarde voor nieuwbouwwoningen voor de Radon-concentratie geeft de Europese Commissie een maximale waarde van 200 Bq/m³, waarboven aanvullende maatregelen moeten worden genomen. Hierbij wordt rekening gehouden met het gegeven dat er in verschillende regio s in Europa een aanzienlijke bijdrage aan de radonconcentratie in de woning vanuit de bodem plaatsvindt. Deze bijdrage uit de bodem is in Nederland minder, 1/3 uit de bodem en 2/3 uit bouwmaterialen. Voor de gemiddelde Nederlandse woonkamer is de over een jaar gemiddelde concentratie momenteel 22 Bq/m³. In verband met de invoering van de Stralingsprestatienorm (SPN) is een ontwerpwijziging voor het Bouwbesluit gepubliceerd waarin niveaus voor de stralingsprestatie zijn opgenomen. Uiteindelijk zijn deze voorschriften niet in het Bouwbesluit opgenomen, maar is met het bedrijfsleven als gezamenlijke beleidsdoelstelling vastgesteld dat de gemiddelde stralingsbelasting in de Nederlandse nieuwbouwwoning niet meer zal stijgen ten opzichte van de woningen uit Hiervoor heeft het RIVM een waarde vastgesteld van 30 Bq/m³. De hierboven genoemde niveaus zijn zodanig vastgesteld dat 70% van nieuwbouwwoningen bij toepassing van de standaard waarden voor de ventilatie en de gebruikte bouwmaterialen een lagere berekende stralingsprestatie zou hebben. -16-

19 De niveaus van de SPN zijn: Een te bouwen bouwwerk is zodanig dat de aanwezigheid van voor de gezondheid schadelijke stoffen en ioniserende straling beperkt is. 1. Een verblijfsgebied heeft een volgens NEN 7181 bepaalde stralingsprestatie van ten hoogste 1,1 msv per jaar. 2. Een verblijfsruimte heeft een volgens NEN 7181 bepaalde stralingsprestatie van ten hoogste 0,65 msv per jaar. 3. Een constructie die de scheiding vormt met een verblijfsgebied en een ruimte tussen de vloer van het verblijfsgebied en de grond, heeft een volgens NEN 7181 bepaalde radontoevoer van ten hoogste 0,0033 Bq/s.m². 4. Een constructie die de scheiding vormt met een verblijfsruimte en een ruimte tussen de vloer van de verblijfsruimte en de grond, heeft een volgens NEN 7181 bepaalde radontoevoer van ten hoogste 0,0033 Bq/s.m². In de norm NEN 7181 wordt een methode beschreven om de stralingsprestatie te bepalen. Deze is gebruikt om een beeld te krijgen van de stralingsprestatie van de onderzochte woningen. De stralingsprestatie van een verblijfsgebied of een verblijfsruimte bestaat uit de som van het effectieve dosistempo ten gevolge van de radonconcentratie en die van de externe straling. Tevens is een berekening gemaakt van de radontoevoer vanuit de kruipruimte, indien die aanwezig is. Er zijn in totaal zestien woningvarianten doorgerekend. Dit geeft voldoende beeld van de situatie ten aanzien van de optredende (berekende) stralingsprestaties Temperatuuroverschrijdingen Door de strengere eisen aan thermische isolatie en de luchtdoorlatendheid van de gebouwschil neemt het risico op onaangenaam hoge binnentemperaturen in de zomer toe. Voor kantoorgebouwen zijn diverse richtlijnen opgesteld om temperatuuroverschrijdingen te beoordelen. Voor woningen is dat niet het geval. In de EPW (NPR 5129) is momenteel een indicatieve berekeningswijze opgenomen voor het beoordelen van de optredende temperatuuroverschrijdingen in een woning. Hierbij worden de gegevens gebruikt die al grotendeels aanwezig zijn voor het berekenen van de EPC. Wél dient de woning in zones te worden ingevoerd voor een berekening met de module ZTW (Zon Toetreding Woningen). Het aantal overschrijdingsuren van 25 C is een veel gehanteerd criterium bij de beoordeling van het thermisch binnenklimaat in de zomerperiode. Als richtlijn van de optredende temperatuuroverschrijdingen wordt in de ZTW voor het maximaal toelaatbare aantal overschrijdingsuren uur aangehouden (10-15% van de verblijfstijd 16 uur per dag). Uitgangspunt is een verblijfstijd van 7 dagen/week gedurende de dag- en avondperiode tot uur. -17-

20 Voor de ventilatie wordt uitgegaan van de eis volgens het Bouwbesluit. In de praktijk is de gerealiseerde ventilatiecapaciteit meestal minder. In het voorliggende onderzoek wordt daarom uitgegaan van stand twee van het systeem. Dit is een gemiddelde waarde. Doordat er minder ventilatie is zal het aantal overschrijdingsuren stijgen. Een ander beoordelingscriterium is dan noodzakelijk. Voor kantoren hanteert de Rijksgebouwendienst een criterium dat de temperatuur niet meer dan in 10% van de gebruikstijd op jaarbasis boven de 25,5 C komt. Uitgaande van een 16-urige verblijfstijd is het aantal verblijfsuren per jaar 5840 uur en is 10% hiervan 584 uur. Gezien de gehanteerde criteria bij de module ZTW en de Rijksgebouwendienst zijn wij uitgegaan van een criterium van een temperatuuroverschrijding van 25 C met maximaal 584 uur. Voor de beoordeling van de woningen op de optredende temperatuuroverschrijdingen zijn berekeningen uitgevoerd met VA-114. In dit programma zijn steeds de woonkamer en een slaapkamer ingevoerd. Er is uitgegaan van een gemiddelde ventilatiecapaciteit en een gemiddeld bewonersgedrag. Tevens zijn berekeningen met en zonder zonwering uitgevoerd. Er zijn in totaal vijftien woningvarianten doorgerekend. Dit geeft voldoende beeld van de situatie ten aanzien van optredende (berekende) temperatuuroverschrijdingen. -18-

21 4. Resultaten 4.1. Praktische uitvoering onderzoek Voor het verwerven van geschikte projecten die op korte termijn zouden worden opgeleverd, zijn in eerste instantie vanuit de VROM-Inspectie gemeenten in de regio s Oost en Noord benaderd. Omdat dit op de korte termijn die noodzakelijk was in verband met de afwikkeling van het onderzoek onvoldoende resultaat opleverde, zijn nog andere partijen zoals bouwers, opdrachtgevers en de Vereniging Eigen Huis benaderd. Uiteindelijk zijn 40 woningen gevonden die geïnspecteerd en doorgemeten zijn. Door tijdsdruk van de bouwer (natte verf op de kozijnen), praktische problemen op de bouwplaats (omgevingsgeluid, stroomuitval, beperkte beschikbaarheid van sleutels, aanwezigheid steigers etc.) en de onmogelijkheid om metingen te herhalen op een ander tijdstip zijn niet alle metingen en inspecties uitgevoerd. In tabel 4.1 zijn per aspect de aantallen woningen vermeld die doorgemeten en/of geïnspecteerd zijn. Tabel 4.1: Overzicht aantallen metingen/inspecties per aspect Aspect Onderdeel aantal metingen/inspecties Woningen 40 Ventilatie Luchtdoorlatendheid Geluid toevoercapaciteit 40 afvoercapaciteit 33 spuicapaciteit 40 woningschil 38 begane grondvloer 6 contactgeluid 15 luchtgeluid 34 geluidwering gevel 32 Installatiegeluid eigen woning 16 Daglicht 40 Waterkwaliteit Veiligheid legionella, micro-organismen, gisten 33 en schimmels zware metalen 31 ph 35 elektriciteit 39 aardgas 22 Straling (SPN) 16 Temperatuur overschrijdingen

22 4.2. Verlening bouwvergunning In tabel 4.2 is een overzicht gegeven van het aantal complexen waarvoor vóór 1 januari 2003 een vergunningaanvraag is gedaan én het aantal complexen waarvoor op of ná 1 januari 2003 een vergunningaanvraag is gedaan. Tevens is gekeken of de ventilatieberekening, de daglichtberekening en de berekening van de geluidwering aanwezig waren en of de aanwezige ventilatie- en daglichtberekeningen correct waren. Tot slot is getoetst in hoeverre de bouwvergunning terecht is verleend. De aanwezigheid van een spuiventilatieberekening is hierbij buiten beschouwing gelaten. Tabel 4.2: Overzicht vergunningaanvragen aantal complexen vóór 1 januari 2003 op of ná 1 januari 2003 vergunningaanvraag 14 7 aantal complexen niet aanwezig aanwezig ventilatieberekening 1 20 spuiventilatieberekening daglichtberekening 2 1) 19 berekening geluidwering 0 2) 5 niet correct correct ventilatieberekening 5 15 daglichtberekening 1 18 niet terecht terecht vergunningverlening 9 3) 12 1) Eén gemeente stelt dat de daglichtberekeningen wél zijn aangeleverd, maar niet (meer) aanwezig zijn in het projectdossier. Bij het andere complex is de informatie zeer onvolledig. Er is geen daglichtberekening conform de norm. 2) Als er geen verhoogde geluidbelasting is, is er geen berekening van de karakteristieke geluidwering aanwezig. 3) Als de afwezigheid van een spuiventilatieberekening wordt meegewogen is het aantal niet terecht verleende vergunningen dertien. Het blijkt dat de berekening van de geluidwering altijd aanwezig is als er sprake is van een verhoogde geluidbelasting op de gevel. In tien van de éénentwintig gevallen was bij de ventilatieberekening geen berekening voor de spuiventilatie toegevoegd. Het is niet mogelijk om exact na te gaan in hoeveel gevallen om aanvullende informatie is gevraagd door de gemeente. Berekeningen van de spuiventilatie zijn niet opgevraagd als die ontbreken. In één geval waarbij de daglichtberekening ontbrak is een aanpassing van de plannen geëist door de gemeente. Eén verblijfsruimte zou zeker niet voldoen en is als onbenoemde ruimte aangeduid. Er is geen nieuwe daglichtberekening gevraagd. -20-

23 In vier complexen is het verblijfsgebied kleiner dan de indeling van de woning toelaat. Dit is duidelijk gedaan met de intentie om voor de eisen met betrekking tot daglicht te voldoen aan het Bouwbesluit 2. In de praktijk wordt een aanpassing van het verblijfsgebied ook wel gedaan om te voldoen aan de eisen ten aanzien van ventilatie. Dat is bij de onderzochte woningen niet het geval geweest. Als het verblijfsgebied is aangepast ten behoeve van het daglicht, is het aangepaste verblijfsgebied ook van toepassing op alle andere eisen, zoals voor ventilatie. Dit blijkt bij de uitgevoerde projecten inderdaad op deze wijze getoetst te zijn Afwijkingen van de vergunning tijdens de bouw Uit de toetsingen van de verschillende aspecten blijkt dat er op diverse punten afwijkingen optreden van de ingediende situatie. Dit is niet altijd doorgegeven aan de vergunningverlenende instantie. Afwijkende punten zijn vooral: andere afmetingen van raamvlakken en een andere indeling van de woning, waardoor verblijfsgebieden anders worden. Specifieke afwijkingen worden in de volgende paragrafen per onderwerp toegelicht Toetsing gerealiseerde situatie aan eisen Bouwbesluit Uit een samenvatting van de gegevens blijkt dat zeven van de veertig woningen voldoen aan alle eisen met betrekking tot het Bouwbesluit. In alle andere gevallen is er iets niet goed met de ventilatie, het daglicht, de geluidisolatie en/of de veiligheid van de elektravoorzieningen. De waterkwaliteit is niet bij dit oordeel betrokken. Dit is in die zin niet relevant omdat het alleen water betreft dat aanwezig is in de leidingen en dat, zonder doorstromen, direct uit de kranen is afgenomen. Volgens de norm dient de (warm)tapwaterinstallatie voor het in gebruik nemen te worden doorgespoeld met drinkwater en zo nodig gedesinfecteerd. Mogelijk worden de leidingen vlak voor oplevering alsnog doorgespoeld en gedesinfecteerd. Dit is niet waarschijnlijk, gezien de zeer korte tijd die meestal nog resteerde tussen de monstername en de daadwerkelijke oplevering. Als de beoordeling van de waterkwaliteit wél in aanmerking wordt genomen zullen nog maar twee woningen voldoen aan alle eisen. 2 Het verblijfsgebied van de woning dient minimaal 55% van het gebruiksoppervlak te omvatten. De voorschriften uit het Bouwbesluit worden aan het opgegeven verblijfsgebied gerelateerd. Indien het verblijfsgebied wordt verkleind tot minimaal 55% van het gebruiksoppervlak, kan eerder aan de eisen voor bijvoorbeeld daglichttoetreding worden voldaan. Dit wordt ook wel de krijtstreepmethode genoemd. -21-

24 In bijlage VI zijn van diverse aspecten uitgebreide overzichtsgrafieken opgenomen van de resultaten van de metingen en inspecties Ventilatie In de woningen zijn twee typen ventilatiesystemen toegepast: mechanische afzuiging met natuurlijke toevoerroosters; gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. Uit de metingen blijkt dat een groot percentage van de toevoervoorzieningen in de gerealiseerde situatie niet voldoet. Voor de afvoervoorzieningen is dat nog hoger. Voor de toevoervoorzieningen kan vaak worden uitgegaan van toevoer van ventilatielucht vanuit andere ruimten. Hiertoe dient de lucht via een overstroomvoorziening te worden toegevoerd. Dit is in de ventilatieberekeningen meestal niet aangegeven. De aanwezigheid van overstroomvoorzieningen is wel betrokken in de uiteindelijke beoordeling van de ventilatievoorzieningen. Het blijkt dat, mede door de mogelijke toevoer via overstroomvoorzieningen, de toevoercapaciteit eerder voldoet dan de afvoercapaciteit. Ook blijkt dat, zowel bij toe- als afvoervoorzieningen, de gebalanceerde ventilatiesystemen slechter scoren. Verder zijn zeer diverse afwijkingen van de oorspronkelijke bouwaanvraag geconstateerd, namelijk in de indeling van de woning, de grootte van de ruimten, en de grootte en het type ventilatieroosters. Tabel 4.3: Overzicht toetsing ventilatievoorzieningen percentage aantal woningen voldoet niet voldoet Toevoercapaciteit 18% 83% 40 Mechanische ventilatie 9% 91% 23 Gebalanceerde ventilatie 31% 69% 16 Afvoercapaciteit 61% 39% 33 Mechanische ventilatie 56% 44% 18 Gebalanceerde ventilatie 71% 29% Spuiventilatie Het blijkt dat in alle éénentwintig complexen de spuivoorzieningen voldoen Luchtdoorlatendheid gebouwschil In alle gevallen blijkt de luchtdoorlatendheid van de gebouwschil van de woningen te voldoen aan de eis uit het Bouwbesluit. Als de luchtdoorlatendheid vergeleken wordt met die van de EPC-berekening blijkt dat in twee complexen de gemeten luchtdoorlatendheid hoger is. Bij deze complexen is een zeer grote kans dat de EPC-waarden van de betreffende woningen niet voldoen aan de eisen. Dit komt omdat de luchtdoorlatendheid van de -22-

25 gebouwschil veel invloed heeft op de berekende EPC-waarde. Dit is echter niet getoetst, aangezien de EPC-berekeningen niet zijn gecontroleerd Luchtdoorlatendheid begane grondvloer Van de twaalf complexen met grondgebonden woningen zijn er zeven met een kruipruimte. In de andere complexen is óf geen kruipruimte, of een parkeergarage onder de woningen. Van de zeven complexen met een kruipruimte zijn zes begane grondvloeren doorgemeten. In de overige woningen waren er diverse redenen waardoor niet gemeten kon worden: in de ene kruipruimte stond water, in de andere was er een luchtuitwisseling over een woningblok, met als gevolg dat geen drukverschil gehandhaafd kon worden. Uit de metingen blijkt dat twee van de zes begane grondvloeren voldoen. Luchtlekkages bij de aansluitingen van de vloeren met de wanden zijn de voornaamste oorzaak dat de luchtdoorlatendheid niet voldoet. Tabel 4.4: luchtdoorlatendheid begane grondvloer Lucht- en contactgeluidisolatie Overzicht toetsing luchtdoorlatendheid begane grondvloer aantal metingen voldoet niet voldoet 4 2 De luchtgeluidisolatie en de contactgeluidisolatie voldoen in het merendeel van de gevallen. Tabel 4.5: Overzicht toetsing lucht- en contactgeluidisolatie Percentage voldoet niet voldoet luchtgeluidisolatie 15% 85% contactgeluidisolatie 13% 87% De contactgeluidisolatie is alleen gemeten bij de appartementencomplexen. Voor de contactgeluidisolatie geldt een zwaardere eis als de vergunning ná 1 januari 2003 is aangevraagd. Het blijkt dat van de drie complexen waar één of meer metingen niet voldoen, het één complex betreft van ná 1 januari Dit complex had, indien de aanvraag vóór 1 januari 2003 was gedaan, wél voldaan. Het appartementencomplex waar een zwevende vloer is toegepast, voldoet ruim aan de eis I co 5 db van het Bouwbesluit per 1 januari Geluidwering van de gevel De karakteristieke geluidwering van de gevel voldoet niet altijd aan de eis. In drie van de vier complexen waar de karakteristieke geluidwering niet voldoet betreft het de minimale eis van G A;k 20 db(a). In totaal zeven woningen voldoet de karakteristieke geluidwering niet aan de gestelde eis. -23-

26 Tabel 4.6: karakteristieke geluidwering Installatiegeluid Overzicht toetsing karakteristieke geluidwering percentage woningen voldoet niet voldoet 22% 78% Het installatiegeluid van de naburige woningen bleek in geen van de woningen hoorbaar/meetbaar. In alle gevallen waar gemeten is, betreft het installatiegeluid het geluid van het eigen ventilatiesysteem. In tabel 4.7 is een overzicht van de toetsing gegeven. Er is van uit gegaan dat het A-gewogen installatiegeluiddrukniveau niet hoger dan L i;a = 40 db(a) mag zijn, conform de grenswaarde die aangegeven is in de norm NEN1070 voor het kwaliteitscijfer 5, de slechtste categorie van de norm. In 81% van de woningen is het A-gewogen installatiegeluiddrukniveau wel hoger. Het betreft negen van de elf complexen waar gemeten is. In de andere complexen kon vaak niet gemeten worden vanwege stoorgeluid van de omgeving en/of omdat het installatiegeluiddrukniveau te laag was. Meestal was het stoorgeluid dat werd veroorzaakt door de bouwwerkzaamheden in de nabije omgeving. Tabel 4.7: Overzicht toetsing A-gewogen installatiegeluiddrukniveau. percentage woningen voldoet niet voldoet Installatiegeluid 81% 19% Omdat voor het installatiegeluid van de eigen woning geen eis geldt, is het hoge percentage woningen dat niet voldoet verklaarbaar. Het kwaliteitscijfer 3, wat overeen zou komen met de huidige bouwpraktijk, wordt bij geen van de gemeten woningen gehaald Daglicht De equivalente daglichtoppervlakte blijkt in zes van de éénentwintig complexen niet te voldoen. In twee van deze complexen was de daglichtberekening niet aangeleverd. In één geval was dit wel door de gemeente aangegeven, maar nam de gemeente genoegen met een aanpassing van een verblijfsruimte tot onbenoemde ruimte. Een daglichtberekening is toen niet meer geëist. Een ander verblijfsgebied bleek echter ook niet te voldoen. Bij de andere complexen zijn diverse redenen waarom de equivalente daglichtoppervlakte niet voldoet. In één complex zijn woonkamer en keuken niet gesplitst als verblijfsgebieden, terwijl dit volgens de regels voor de indeling in verblijfsgebieden noodzakelijk was. In een ander complex is de belemmering van het trappenhuis voor een appartement dat er naast ligt, niet volledig meege- -24-

27 rekend. In de twee overige complexen zijn kleinere ramen aangebracht dan is aangegeven in de berekening. Tabel 4.8: equivalente daglichtoppervlakte Overzicht toetsing equivalente daglichtoppervlakte. Percentage woningen voldoet niet voldoet 22,5% 77,5% In vier complexen is het verblijfsgebied geminimaliseerd om te voldoen aan de eisen voor daglicht Waterinstallatie De geanalyseerde watermonsters betreffen water dat aanwezig is in de leidingen en dat, zonder doorstromen, direct uit de kranen is afgenomen. Tabel 4.9: Overzicht toetsing watermonsters. percentage metingen Omschrijving Toetswaarde metingen voldoet niet voldoet Cadmium < 5 μg/l 31 0% 100% Chroom < 50 μg/l 31 0% 100% Koper < 2 mg/l 31 13% 87% Lood < 25 μg/l 31 52% 48% Nikkel < 20 μg/l 31 45% 55% IJzer < 200 μg/l 31 0% 100% Zink < 3 mg/l 31 0% 100% Gisten Aanwezigheid 33 13% 87% Schimmels Aanwezigheid 33 6% 94% Legionella < 50 kve/l 33 3% 97% Aëroob kiemgetal < 100 kve/ml 33 85% 15% ph-waarde 7,0 < ph < 9,5 35 0% 100% Opmerkelijk zijn de hoge waarden voor het aërobe kiemgetal, lood en nikkel. In mindere mate zijn koper, gisten en schimmels aanwezig boven de toetswaarde. Legionella is in één woning aangetroffen. Er is geen vloer- of wandverwarming in de woningen aanwezig. Voor het overige is niet geconstateerd dat de koudwaterleiding nabij CV-leidingen zijn gelegen, hetgeen het risico op legionella zou vergroten Veiligheid elektra- en gasvoorzieningen De veiligheid van de elektra- en gasvoorzieningen voldoet op de beschouwde aspecten aan de voorschriften, met uitzondering van één woning, waar een te 3 Het verblijfsgebied van de woning dient minimaal 55% van het gebruiksoppervlak te omvatten. De voorschriften uit het Bouwbesluit worden aan het opgegeven verblijfsgebied gerelateerd. Indien het verblijfsgebied wordt verkleind tot minimaal 55% van het gebruiksoppervlak, kan eerder aan de eisen voor bijvoorbeeld daglichttoetreding worden voldaan. Dit wordt ook wel de krijtstreepmethode genoemd. -25-

28 Straling hoge elektrische weerstand tussen de metalen gestellen en de aarde is gemeten. In veel woningen zijn (nog) geen aansluitkranen voor het gas aanwezig. De berekende radonconcentraties in de woningen voldoen allemaal aan de EUgrenswaarde van 200 Bq/m³. De berekende waarden voor de stralingsprestatie zijn eveneens lager dan het voorgestelde SPN-niveau. De radontoevoer, vanuit de kruipruimte onder de begane grondvloer, is in alle gevallen waar dat van toepassing is lager dan het voorgestelde SPN-niveau. Hierbij is geen rekening gehouden met een hogere luchtdoorlatendheid van de begane grondvloer als die gemeten is. Dit wordt namelijk apart getoetst Temperatuuroverschrijdingen Uit de temperatuuroverschrijdingsberekeningen blijkt dat vier van de vijftien woonkamers voldoen aan de gehanteerde richtlijn. Als buitenzonwering wordt toegepast voldoen nog eens drie woonkamers. Opvallend is dat soms ook woningen met weinig direct zonlicht veel overschrijdingsuren tellen. Dit heeft er mee te maken dat een vaste interne warmtelast is gehanteerd en dat sommige woningen grotendeels grenzen aan buurwoningen. Omdat wordt verondersteld dat de buurwoning dezelfde temperatuur heeft, treedt er als totaal weinig warmteverlies op. Dat leidt in dit geval tot hogere temperaturen in de zomer. Veertien van de vijftien slaapkamers voldoen aan de richtlijn. Als buitenzonwering wordt toegepast voldoet ook de laatst overgebleven slaapkamer. In geen van de onderzochte woningen was overigens bij oplevering een buitenzonwering aanwezig. Tabel 4.10: Overzicht temperatuuroverschrijdingen voldoet aan gestelde grenswaarde voldoet niet geen zonwering met binnenzonwering met buitenzonwering Woonkamer Slaapkamer Woningen percentage 27% 0% 20% 53% -26-