6 Negatie 6.1 Inleiding 177

Transcriptie

1 6 Negatie 6.1 Inleiding Vormen Niet Geen Niets, niemand, nooit en nergens Restrictieve elementen Het gebruik van geen vs niet een, niemand vs niet iemand, niets vs niet iets Plaats en bereik van de negatie in de zin Zinsnegatie Partiële negatie

2 6 Negatie 6.1 Inleiding De inhoud van een zin kan ontkend worden: daarvoor wordt een negatie of ontkenning gebruikt. Een ontkennend woord kan betrekking hebben op de hele zin (zinsnegatie of zinsontkenning), maar ook op een of meer zinsdelen, op een deel van een zinsdeel of zelfs op een woord of een deel van een woord (partiële negatie of gedeeltelijke ontkenning). Het taalbouwsel waarop de ontkenning slaat, wordt het bereik van de ontkenning genoemd. In het Nederlands wordt een zin ontkend door het negatie-element niet (1). Naast niet kent het Nederlands ook een negatie-element geen, dat enkel bij nominale constituenten gebruikt wordt (2). Zoals in het Frans bestaan er in het Nederlands ook een aantal specifieke negatie-elementen (nergens, niets, niemand, nooit) (3). Ten slotte zijn er nog de restrictieve elementen, die impliciet een negatieve waarde uitdrukken (alleen, maar, alleen maar, amper, nauwelijks, slechts, weinig, zelden...) (4). (1) Gisteren is Jan niet naar school gegaan. Hier, Jean n est pas allé à l école. (2) Ze heeft geen nieuwe kleren gekocht. Elle n a pas acheté de nouveaux vêtements. (3) Mark antwoordt nooit op de vragen van de leraar. Marc ne répond jamais aux questions du professeur. (4) Julie heeft nauwelijks gegeten. Julie a à peine mangé. In het vervolg van dit hoofdstuk geven we eerst een overzicht van de verschillende negatie-elementen die in het Nederlands gebruikt worden (6.2). Nadien gaan we dieper in op het verschil tussen niet enerzijds en geen en de specifiekere negatieelementen anderzijds (6.3), en op de plaats en het bereik van de negatie in de Nederlandse zin (6.4). 6.2 Vormen In deze paragraaf behandelen we achtereenvolgens de negatiepartikels niet (6.2.1) en geen (6.2.2), de specifiekere negatie-elementen niets, niemand, nooit en nergens (6.2.3) en de zogenaamde restrictieve elementen (6.2.4) Niet Het basiselement voor de uitdrukking van de negatie in het Nederlands is niet, dat overeenkomt met het Franse (ne ) pas. Hij is afgelopen zomer niet op vakantie gegaan. Il n est pas parti en vacances cet été. Hij heeft vanmorgen niet gegeten. Il n a pas mangé ce matin. 177

3 Zoals in het Frans kan het negatiepartikel niet versterkt worden. Dat gebeurt door bepalingen als absoluut, bepaald, volstrekt, helemaal, die voor niet geplaatst worden Geen Hij is helemaal niet sportief. Il n est pas du tout sportif. Hij is absoluut niet vriendelijk geweest tegen zijn ouders. Il n a pas du tout été gentil avec ces parents. Bij indefiniete nominale constituenten wordt het negatie-element geen gebruikt. Geen maakt in dat geval deel uit van de nominale constituent. De overeenkomstige nominale constituent in de affirmatieve zin kan zowel het indefiniete lidwoord een (1) als het nul-lidwoord (aangeduid door het symbool Ø in 2) bevatten. (1) Heeft Jan een nieuwe broek gekocht? Nee, hij heeft geen nieuwe broek gekocht. Jean a-t-il acheté un nouveau pantalon? Non, il n a pas acheté de nouveau pantalon. (2) Heeft Piet Ø bier gedronken? Nee, hij heeft geen bier gedronken. Pierre a-t-il bu de la bière? Non, il n a pas bu de bière Niets, niemand, nooit en nergens Naast de negatiepartikels niet en geen kent het Nederlands een aantal specifiekere negatie-elementen: niemand, niets, nergens en nooit. Zij worden gebruikt voor de ontkenning van de indefiniete constituenten iemand, iets, ergens en ooit. Heb je tegen iemand gesproken? Nee, ik heb tegen niemand gesproken. As-tu parlé à quelqu un? Non, je n ai parlé à personne. Heeft Marie iets gekocht? Nee, ze heeft niets gekocht. Marie a-t-elle acheté quelque chose? Non, elle n a rien acheté. Heb je dat ergens gelezen? Nee, ik heb dat nergens gelezen. As-tu lu cela quelque part? Non, je ne l ai lu nulle part. Heeft hij dat boek ooit gelezen? Nee, hij heeft het nooit gelezen. A-t-il jamais lu ce livre? Non, il ne l a jamais lu. Uit de vertalingen blijkt dat het Frans in alle gevallen overeenkomstige paren heeft, behalve voor ooit, dat, net als nooit, weergegeven wordt door (ne) jamais. Net als in het Frans wordt in het Nederlands al ( déjà ) ontkend door nog niet ( ne pas encore ) en nog ( encore ) door niet meer ( ne plus ). Is hij al vertrokken? Nee, hij is nog niet vertrokken: hij is nog thuis. Est-il déjà parti? Non, il n est pas encore parti: il est encore à la maison. Is hij nog thuis? Nee, hij is niet meer thuis: hij is al vertrokken. Est-il encore à la maison? Non, il n est plus à la maison: il est déjà parti. Het gebruik van deze negatie-elementen en het verschil tussen niet een en geen, tussen niet iemand en niemand en tussen niet iets en niets, wordt behandeld in

4 6.2.4 Restrictieve elementen De restrictieve elementen omvatten uitdrukkingen als alleen, maar, alleen maar, amper, nauwelijks, slechts, weinig en zelden. Hij heeft maar één broer. Il n a qu un frère./il a seulement un frère. Ze hebben weinig geld. Ils ont peu d argent. Hij gaat zelden naar de bioscoop. Il va rarement au cinéma./il ne va que rarement au cinéma. Hij heeft amper geslapen. Il a à peine dormi. Hij was nauwelijks binnen of het onweer barstte los. À peine était-il entré que l orage éclata. 6.3 Het gebruik van geen vs niet een, niemand vs niet iemand, niets vs niet iets De standaardvormen voor de ontkenning van indefiniete nominale constituenten zijn geen, niets, en niemand. Hij heeft een boek gekocht. Hij heeft geen boek gekocht. Il a acheté un livre. Il n a pas acheté de livre. Hij heeft iemand gezien. Hij heeft niemand gezien. Il a vu quelqu un. Il n a vu personne. Hij heeft er zijn ouders iets van verteld. Hij heeft er zijn ouders niets van verteld. Il en a dit quelque chose à ses parents. Il n en a rien dit à ses parents. Het gebruik van geen komt meestal overeen met het Franse pas de. Het element de vervangt in principe het indefiniete lidwoord un/une/des of het partitieve lidwoord du/de la/de l in ontkennende zinnen waarin de negatie betrekking heeft op een indefiniete nominale constituent. Opmerkingen Hij heeft een appel gegeten. Hij heeft geen appel gegeten. Il a mangé une pomme. Il n a pas mangé de pomme. Hij heeft gisteravond wijn gedronken. Hij heeft gisteravond geen wijn gedronken. Il a bu du vin hier soir. Il n a pas bu de vin hier soir. 1. Een belangrijk verschil tussen het Nederlands en het Frans betreft uitdrukkingen als honger/dorst hebben ( avoir faim/soif ) en zin hebben ( avoir envie ). In affirmatieve zinnen gebruiken de beide talen het nullidwoord (Ø). In negatieve zinnen, daarentegen, behoudt het Frans het nullidwoord en wordt de negatie uitgedrukt door het partikel pas, terwijl het Nederlands het negatie-element geen gebruikt. Marie had vanmorgen Ø honger. Marie had vanmorgen geen honger. Marie avait Ø faim ce matin. Marie n avait pas Ø faim ce matin. De kinderen hadden Ø zin om te voetballen. Ze hadden geen zin om te voetballen. Les enfants avaient Ø envie de jouer au football. Ils n avaient pas Ø envie de jouer au football. 179

5 2. Het Nederlandse negatie-element geen komt overeen met het Franse pas (de), maar de combinatie geen enkel komt overeen met aucun. Terwijl geen en pas (de) het tegendeel uitdrukken van een (of een nul-lidwoord) en un/une (of een nul-lidwoord), zijn geen enkel en aucun het tegendeel van alle en tous/toutes les. Vergelijk: Hij heeft een boek gekocht. Hij heeft geen boek gekocht. Il a acheté un livre. Il n a pas acheté de livre. Hij heeft alle boeken gekocht. Hij heeft geen enkel boek gekocht. Il a acheté tous les livres. Il n a acheté aucun livre. Soms wordt de negatie van een indefiniete nominale constituent echter niet uitgedrukt door geen, maar door niet (een), dat overeenkomt met het Franse pas un/une, pas des, pas du/de la/de l. Op analoge wijze kunnen niets, niemand, nergens en nooit soms vervangen worden door respectievelijk niet iets, niet iemand, niet ergens en niet ooit. Dat gebeurt in de volgende contexten: a) De indefiniete constituent zelf wordt niet ontkend. Niet wordt gebruikt in zinnen die niet het bestaan van de referent uitgedrukt door de nominale groep ontkennen, maar wel de relatie tussen deze referent en het proces uitgedrukt door het werkwoord. Je hebt drie brieven gestuurd en we hebben er slechts twee ontvangen: er is dus een brief (= een van de brieven) niet aangekomen. (ANS 1997: 1653) Tu as envoyé trois lettres et nous n en avons reçu que deux: il y a donc une lettre qui n est pas arrivée. Waren er elf mensen in plaats van tien? Dan moet ik iemand (= iemand van hen) niet gezien hebben. (ANS 1997: 1653) Y avait-il onze personnes au lieu de dix? Alors il y a quelqu un que je ne n ai pas dû voir. Hij kon zich iets (= iets van het verhaal) niet herinneren. (ANS 1997: 1654) Il y avait une chose qu il ne pouvait pas se rappeler. Het Nederlandse negatiepartikel niet staat vlak achter de indefiniete nominale constituent. Zoals in de Franse vertalingen is het ook mogelijk de ontkennende zinnen te parafraseren met behulp van er is/er zijn, gevolgd door de betreffende nominale constituent en een relatieve bijzin. Er is dus een [specifieke] brief die niet aangekomen is. Il y a donc une lettre [particulière] qui n est pas arrivée. Dan is er iemand [een specifieke persoon] die ik niet gezien heb. Alors il y a quelqu un [de particulier] que je ne n ai pas dû voir. Er was iets [een specifiek element] dat hij zich niet kon herinneren. Il y avait une chose [particulière] qu il ne pouvait pas se rappeler. b) Correctiezinnen In zogenaamde correctiezinnen waarin de negatie op een telbaar enkelvoudig substantief slaat, kunnen zowel niet een als geen gebruikt worden. In een dergelijke context wordt ook in het Frans het indefiniet lidwoord un/une behouden en wordt het niet vervangen door de. 180

6 Ik heb niet een boek, maar een CD gekregen. Ik heb geen boek, maar een CD gekregen. Ce n est pas un livre, mais un CD que j ai reçu. In deze contexten is het gebruik van niet een (in plaats van geen) in het Nederlands en van pas un (in plaats van pas de) in het Frans te verklaren door het feit dat niet de referent op zich, maar wel de precieze identiteit van de referent ontkend wordt. Dit probleem wordt verder besproken onder 6.4. c) Nominale constituent op de eerste zinsplaats Het negatiepartikel niet blijft behouden indien het ontkende element een nominale constituent is die de eerste zinsplaats inneemt. Het gebruik van geen is in dit geval uitgesloten. Boeken verkoopt men hier jammer genoeg niet. Des livres, on n en vend malheureusement pas ici. *Geen boeken verkoopt men hier jammer genoeg. Boeken zijn hier jammer genoeg niet te koop. On ne vend malheureusement pas de livres ici. *Geen boeken zijn hier jammer genoeg te koop. Bier lust ze niet. La bière, elle n aime pas. *Geen bier lust ze. Opmerking In generische zinnen waarin de nominale constituent de eerste zinsplaats inneemt, wordt in de schrijftaal soms geen gebruikt. Geen betekent in dat geval geen enkel. Geen schip is 100% waterdicht. Aucun navire n est étanche à 100%. Geen mens heeft men ooit zo slecht behandeld. Personne n a jamais été traité aussi mal./on n a jamais traité personne aussi mal. Geen boeken zijn zo ontroerend als kinderboeken. Il n y a pas de livres qui soient aussi émouvants que les livres pour enfants. d) Prepositionele constituenten In principe worden prepositionele constituenten gecombineerd met niet. In het geval van een indefiniete prepositionele constituent (1-2) gaat het negatie-element niet aan die constituent vooraf. Wanneer de prepositionele constituent definiet is, kan de plaats van niet variëren (3). (1) De politie mocht het pand niet met geweld binnendringen. (ANS 1997: 1657) La police ne pouvait pas pénétrer dans l immeuble avec violence. (2) Hij is niet met een ruiker bloemen aangekomen. Il n est pas arrivé avec un bouquet de fleurs. *Hij is met een ruiker bloemen niet aangekomen. (3) Ik zal het hoofdstuk met hem niet doornemen. Ik zal het hoofdstuk niet met hem doornemen. Je ne parcourrai pas le chapitre avec lui. 181

7 In een aantal vaste uitdrukkingen bevat de prepositionele constituent toch het negatieelement geen. De politie mocht het pand onder geen voorwaarde binnendringen. (ANS 1997: 1657) La police ne pouvait pénétrer dans l immeuble à aucune condition. Andere soortgelijke uitdrukkingen zijn onder geen beding ( à aucune condition ) of met geen woorden (bijvoorbeeld dat is met geen woorden te beschrijven). 6.4 Plaats en bereik van de negatie in de zin In tegenstelling tot (ne)... pas in het Frans, waar ne voorafgaat aan het vervoegde werkwoord en pas volgt op het vervoegde werkwoord (eventueel voorafgegaan door modale adverbia), varieert in de Nederlandse zin de plaats van het negatiepartikel niet naar gelang van het bereik van de negatie. Zoals al vermeld is in 6.1 wordt voor het bereik van de negatie een onderscheid gemaakt tussen zinsnegatie (6.4.1) en partiële negatie (6.4.2) Zinsnegatie Bij zinsnegatie heeft het negatiepartikel niet betrekking op de hele zin en neemt het de neutrale zinsplaats in. Niet staat dan vlak voor de tweede verbale pool (1), maar gaat wel vooraf aan de eventuele inherente elementen (2). (1) a. Jan zal waarschijnlijk niet komen. Jean ne viendra probablement pas. b. Piet heeft zijn zus het boek niet gegeven. Pierre n a pas donné le livre à sa sœur. (2) a. Mark is vorige week niet ziek geweest. Marc n a pas été malade la semaine passée. b. Die opmerking heeft de leerlingen niet in verwarring gebracht.. Cette remarque n a pas déconcerté les élèves. Als de zin geen tweede verbale pool bevat, blijft de woordvolgorde voor de rest behouden ( 1.1.3) en is het bijgevolg mogelijk dat niet helemaal op het einde van de zin staat.. Jan komt morgen waarschijnlijk niet. Jean ne viendra probablement pas demain. Indien de zin een prepositionele constituent bevat die de functie van indirect object of prepositioneel object vervult, gaat niet hier gewoonlijk aan vooraf. Voorbeeld (1c) hieronder toont echter dat niet ook na de voorzetselconstituent kan komen. (1) a. Jan heeft het boek niet aan zijn zus gegeven. Jean n a pas donné le livre à sa sœur. b. Hij heeft niet op de bus gewacht. Il n a pas attendu le bus. c. Ik had niet op zijn hulp gerekend./ik had op zijn hulp niet gerekend. Je n avais pas compté sur son aide. 182

8 6.4.2 Partiële negatie Als het negatie-element niet betrekking heeft op slechts een gedeelte van de zin, dan staat het in principe vlak voor dit gedeelte. We kunnen hierbij een onderscheid maken tussen zinnen met neutrale intonatie (1-2) en correctiezinnen (3-4). (1) Hij heeft op die vraag niet erg intelligent geantwoord. Il n a pas répondu très intelligemment à cette question. = Hij heeft op de vraag geantwoord, maar niet op een erg intelligente manier. (2) Zijn ouders zijn niet vrijwillig gekomen. Ses parents ne sont pas venus de leur plein gré. = Zijn ouders zijn gekomen, maar niet vrijwillig. (3) Jan is niet gisteren gekomen (maar eergisteren). Jean n est pas venu hier (mais avant-hier). (4) a. Piet heeft zijn zus het boek niet gegeven (maar verkocht). Pierre a vendu le livre à sa soeur, il ne le lui a pas offert. b. Piet heeft zijn zus niet het boek gegeven (maar de CD). Ce n est pas le livre que Pierre a donné à sa sœur (mais le CD). c. Piet heeft niet zijn zus het boek gegeven (maar zijn broer). Ce n est pas à sa sœur que Pierre a donné le livre (mais à son frère). d. Niet Piet heeft zijn zus het boek gegeven (maar Jan). Ce n est pas Pierre qui a donné le livre à sa soeur (mais Jean). In tegenstelling tot het Frans kan in het Nederlands het negatie-element vlak voor de tweede verbale pool (en dus in de neutrale positie) staan, maar toch betrekking hebben op een zinsdeel dat zich vooraan in de zin bevindt. De twee voorbeelden onder (5) zijn correctiezinnen. De zinnen onder (6) drukken geen contrast uit, maar illustreren de aanwezigheid van een gefocaliseerd zinsdeel op de eerste zinsplaats. (5) a. Jan is niet ziek (zijn broer is ziek). Ce n est pas Jean qui est malade (mais son frère). b. Gisteren is hij niet gekomen (maar vanmorgen). Il n est pas venu hier (mais ce matin). Ce n est pas hier qu il est venu (mais ce matin). (6) a. Een erg intelligente indruk heeft hij op mij niet gemaakt. Il n a pas fait une impression très intelligente sur moi. b. Erg intelligent heeft hij op die vraag niet geantwoord. Il n a pas répondu très intelligemment à cette question. Opmerking Negatieve zinnen die in het Frans tous les/toutes les gevolgd door een meervoudig substantief bevatten, worden in het Nederlands uitgedrukt door het negatiepartikel niet vlak voor de betrokken nominale constituent te plaatsen. Niet alle studenten zijn geslaagd. Tous les étudiants n ont pas réussi. = Sommige studenten zijn geslaagd, anderen niet. Jammer genoeg zijn niet alle studenten geslaagd. Malheureusement, tous les étudiants n ont pas réussi. Hij heeft niet alle snoepjes opgegeten. Il n a pas mangé tous les bonbons. 183

9 In al deze voorbeelden valt het op dat in het Nederlands het negatiepartikel niet voorafgaat aan het zinsdeel waarop het betrekking heeft (overeenkomstig het principe van partiële negatie), maar dat in het Frans pas zijn normale, vaste positie inneemt, namelijk tussen het hulpwerkwoord en het hoofdwerkwoord. De constructie met niet alle wordt in het Nederlands echter vaak vervangen door een zinswending met de predicatieve toevoeging allemaal. Dat komt vooral voor als de betreffende nominale constituent voorop gaat, zoals dat meestal het geval is in subjectfunctie. De studenten zijn niet allemaal geslaagd. Les étudiants n ont pas tous réussi. 184