Hoe houden we de eeuwigheid betaalbaar?

Transcriptie

1 Hoe houden we de eeuwigheid betaalbaar? Dames en heren, laten we het over collecties hebben. Ik heb mij in de afgelopen jaren regelmatig afgevraagd waarom mensen verzamelen. Waarom brengen zij objecten samen, waarom zetten ze die in vitrines, stoffen ze ze regelmatig af, zetten er een nummertje op en waarom gaan ze die objecten bestuderen? De eerste en volgens mij de belangrijkste reden is de verwondering. Mensen kijken naar de wereld en daar zien ze van alles dat ze een plaats proberen te geven. Ze verwonderen zich over de natuur, ze verwonderen zich over zon en maan, ze verwonderen zich over hun medemensen en ze verwonderen zich over de voortbrengselen van die medemensen. En vanuit die verwondering gaan ze verzamelen. Ze verzamelen de wonderen van de wereld en die wonderen gaan ze vervolgens bestuderen. Verzamelen is onderdeel van onze wens om de wereld te begrijpen en te kunnen controleren. De oudste collecties waren rariteitenkabinetten, ofwel kabinetten van zeldzaamheden. We hadden Kunst- und wunderkammers. Verzamelingen dus waar de wonderen van de wereld bij elkaar werden gebracht. Natuurlijk gebruikten de bezitters van die rariteiten hun collecties ook om indruk te maken. Uiteraard, het waren meestal mensen uit de heersende klasse. Maar de eerste en voornaamste reden waarom mensen verzamelen is toch dat mensen zich verwonderen en proberen met die verzamelingen grip te krijgen op die vreemde buitenwereld. Met een collectie maak je studie van de wereld. Collectioneren is dus ook creatief, want met je verzameling doe je uitspraken over waar jij je over verwondert en uiteindelijk over wat jij belangrijk vindt. In de jaren tachtig verzamelde Henk Overduin in het Haags Gemeentemuseum plastic tassen. Hij vond dat belangrijk, dat paste in zijn verwondering over de wereld. Het zegt iets over hoe hij naar de wereld keek. En voor ons past die verzameling nu weer in een historisch tijdsbeeld. Verzamelen is van alle tijden. Maar het echte verzamelen kwam pas in de loop van de 18e en de 19e eeuw goed op gang. Kunst en wetenschappen werden toegankelijk voor steeds grotere groepen. Vakgebieden professionaliseerden en de drang en de mogelijkheden om te verzamelen groeiden exponentieel. In de twintigste eeuw is de verzamelwoede echt geëxplodeerd. Soms heb ik het idee dat het professionele verzamelen zoals we dat nu kennen een beetje losgezongen is van het oorspronkelijke doel: de wereld bestuderen en leren begrijpen. In plaats van een middel is verzamelen in de loop van de 20e eeuw vaak het doel geworden. Dat heeft overigens prachtige collecties opgeleverd. Geen misverstand hierover. Het zijn meest collecties waar we nu in musea en op andere plaatsen volop van kunnen genieten. Maar de vraag met welk doel we bepaalde objecten bewaren, waarom we objecten bewaren, is daardoor ook op de achtergrond geraakt. Een schenker vertelde mij onlangs hoe verbaasd hij was toen hij een collectie prenten aan een museum gaf. Hij kwam er mee naar het museum en de prenten zaten in een oude map die hij onder zijn arm droeg. Vanaf het moment dat de objecten werden overgedragen gingen de witte handschoentjes aan en werden zijn prenten met de grootste zorgvuldigheid behandeld. Ze worden nu onderworpen aan een regime

2 waardoor ze nooit meer dan aan een bepaalde hoeveelheid lux gedurende een bepaalde hoeveelheid tijd worden blootgesteld. En vanuit collectiebehoud is dat natuurlijk heel logisch. Immers we bewaren die objecten voor eeuwig en voor altijd. Een object dat eenmaal in een museumcollectie is opgenomen dient daar in principe voor altijd te blijven. En eenmaal opgenomen in de Collectie Nederland lijken alle objecten gelijk. Of het nou een vroeg 20e eeuwse prent van een minder bekende kunstenaar is of een 16e eeuwse tekening van Rafaël in de collectie van het Teylers Museum. Collectioneren is verschil maken, collectioneren is kiezen, maar eenmaal uitverkoren zijn alle objecten gelijk. De professionalisering van het vak van collectioneren maakt dus dat objecten min of meer onder eenzelfde regime komen te vallen. Maar de professionalisering heeft ook geleid tot een explosieve toename van het aantal objecten dat we jaar in jaar uit bewaren. En dat, dames en heren, beginnen musea te voelen. Zeker in een tijd waarin de overheid met een wel erg groot uitgevallen snoeimes aan het wieden is in het bloementuintje van het museale bestel Nederland. De wal begint het schip te keren. Wat betekent dit voor de grootste collectiebeheerders in Nederland? De musea zijn vol. Collectiebeheer en -behoud is duur en van musea wordt ondernemerschap verwacht. Ze moeten steeds meer centen zelf verdienen. Vroeger was een museum een overheidsvoorziening, net als ooit de PTT en het energiebedrijf, maar tegenwoordig moeten de musea (zo wordt ons voortdurend ingepeperd) maar eens af van dat spreekwoordelijke overheids-infuus. Inhoudelijke doelen en commerciële eisen raken op gespannen voet met elkaar. Want ieder potje dat we bewaren kost ieder jaar weer geld. En dat potje is wel voor de eeuwigheid, ja voor de eeuwigheid, in de collectie opgenomen. Maar dat roept steeds meer vragen op. Want hoeveel kost de eeuwigheid? Hoeveel objecten kunnen we voor de eeuwigheid bewaren? En uiteindelijk, hoe houden we de eeuwigheid betaalbaar? Misschien is het goed om ook eens wat minder principieel en wat meer pragmatisch naar de wereld te kijken. Want principes zijn mooi maar ze belemmeren ook vaak een helder zicht op de werkelijkheid. Terug naar de vraag: hoe lossen we het ieder jaar groeiende probleem van de betaalbaarheid van de eeuwigheid op? Ik heb een paar oplossingsrichtingen. De eerste is gewoon meer subsidie. Immers, als de samenleving wil dat erfgoedinstellingen hun taak kunnen blijven uitvoeren dan is er ieder jaar meer geld nodig omdat ieder jaar de collecties weer een stukje groter worden. U begrijpt dat deze denkrichting in het huidige politieke en maatschappelijke klimaat niet bijster populair is. Een tweede oplossingsrichting is dat we slimmer gebruik moeten maken van de beschikbare middelen. Misschien dat we depots kunnen delen. Waarom moet iedereen zijn eigen depot hebben? De laatste jaren zijn er diverse initiatieven genomen voor gezamenlijke depots. Slimmer gebruik maken van de beschikbare middelen kan natuurlijk ook door expertise delen op het gebied van beheers- en behoudsvragen. Ongetwijfeld is hiermee heel veel voordeel te halen, maar als de collecties jaar in jaar uit blijven groeien in het tempo waarmee ze de afgelopen vijftig jaar zijn gegroeid dan lopen we op zeker moment, onvermijdelijk, opnieuw tegen de natuurlijke grenzen aan. Laten we dus nog eens een stap verder zetten. We kunnen natuurlijk ook zeggen dat we niet altijd zo moeilijk moeten doen over de kwaliteit van de opslag. Moet alles wel in zuurvrij papier verpakt worden, moet alles

3 wel in een geklimatiseerd depot? Hoe erg is het als een object langzaam vervalt? Als je die vragen stelt dan suggereer je eigenlijk dat niet alles voor de eeuwigheid bewaard hoeft te worden. Maar als je die gedachte eenmaal toelaat dan moeten we misschien ook gaan zeggen hoe lang we dan een bepaald object willen behouden. Hoe langzaam of hoe snel mag het vergaan? En nou zat ik te denken, misschien dat je dat kunt uitdrukken in een halfwaardetijd. Hoe lang duurt het tot de oorspronkelijke objectkwaliteit gehalveerd is? 100 jaar, 200 jaar of duizend jaar? En wat zijn dan de kosten voor dat object? Museumcollecties Halfwaardetijd U dacht het al: het is net kernafval. Tot slot zie ik een vierde denkrichting en dat is het maken van betere keuzes over wat wel en wat niet bewaard moet worden. Beter nadenken over wat we opnemen in onze collecties en ook nadenken over wat we bij nader inzien misschien toch niet voor de eeuwigheid hoeven te bewaren. Rationeler verzamelen dus en ook werk maken van ontzamelen. Dames en heren, het is van groot belang dat we de discussies over verzamelen en bewaren ten principale blijven voeren. Want zoals het in de afgelopen jaren ging raken onze bewaarplaatsen verstopt en gaat ontzettend veel geld op aan passief beheer en behoud. Hoe groot laten wij ons museale waterhoofd groeien? De Trias Museica Laten we nog eens terugkeren naar de vraag waarom we bewaren. Gaat het er niet in eerste instantie om dat die collecties ons iets vertellen over onze wereld en over onze ideeën en verwachtingen? Collecties bewaren we niet om het bewaren zelf maar om de betekenis die die collecties kunnen hebben. En die betekenis moet je telkens opnieuw aan je collectie ontlokken. We bestuderen collecties en we presenteren de resultaten vanwege de betekenis die dat heeft voor de samenleving. In 2004 schreef ik samen met Tiziana Nespoli een boekje Het gedroomde museum en in die publicatie probeerden wij een antwoord te vinden op dezelfde vragen die vandaag hier in Leeuwarden aan de orde zijn. In dat boekje, eigenlijk was het een pamflet, schreven wij ondermeer: "Bedrijven hebben het makkelijk, die willen geld verdienen. Musea hebben het moeilijk, zij moeten tegengestelde belangen behartigen. Hun functioneren zal altijd gebrekkig blijven als ze geen oplossing weten te vinden voor de beperkingen die daaruit voortkomen. In de 17e eeuw bedacht Montesquieu een systeem om de tegengestelde belangen van mensen in een samenleving evenwichtig te behartigen, hij ging uit van de scheiding van de drie machten. Een helder krachtenveld waarin onze democratie al lange tijd functioneert. Het is eerder bedacht, maar hoe serieus is het overwogen: is het niet beter de zuivere wetenschap helemaal over te laten aan de gespecialiseerde instellingen zoals universiteiten? Is het niet zinnig om de belangen van behoud en presentatie veel sterker te scheiden? Organisatorisch en misschien zelfs institutioneel? Is het niet een gedachte om die hele museumdefinitie te vergeten en over te gaan tot de Trias Museica? Een wereld waarin de objectbibliotheken met hun behoudstaak toegankelijk zijn voor wetenschappers en voor instellingen laten we ze musea noemen die op een zinvolle manier collecties ontsluiten voor een groot publiek? Dit is het soort vragen dat beantwoord moet worden als we het hebben over het museum van de toekomst."

4 Ja, we waren jong en naïef zult u denken. En misschien is dat ook wel zo, maar vanuit je naïviteit kun je vragen bedenken waar anderen niet bij stil willen en kunnen staan. Want het zijn wel vragen die de afgelopen jaren alleen maar prangender en aktueler zijn geworden. Ze raken aan de vraag over de houdbaarheid op de lange termijn van ons hele stelsel van erfgoedinstellingen. Want kijk eens naar het grotere geheel van de collecties in publiek bezit. We hebben rijkscollecties, provinciale collecties, gemeentelijke collecties. Die collecties worden beheerd door heel veel verschillende instellingen. Door musea op allerlei niveaus, door genootschappen, stichtingen, verenigingen etc. Als je naar al die collecties kijkt dan zie je ongelooflijk veel dubbeling. Moet de overheid echt tot in de eeuwigheid blijven betalen voor objecten in collectie x die ook in collectie y zitten, maar die daar van een hogere kwaliteit zijn? Nogmaals, was dat bewaren nou een middel of is het een doel? Soms komt mij de verzamelwoede van musea voor als een schijngevecht tegen het verglijden van de tijd. Maar door het collectioneren houden wij de tijd echt niet tegen. Dat kan nooit het doel zijn. Collectioneren kan ons confronteren met andere tijden en met andere wereldbeelden en andere opvattingen, maar met collectioneren houden wij de tijd niet tegen. We moeten uitstijgen boven de illusies van de nostalgie. Dus, moet de samenleving worden opgezadeld met de tot in de eeuwigheid terugkerende kosten die het gevolg zijn van de verzamelwoede van een willekeurige museumdirecteur? Ieder nieuw object in de collectie leidt tot permanente lastenverzwaring en dat betekent dat er weer minder geld is voor studie en voor betekenisgeving. Is het niet eens tijd om eens heel anders te gaan kijken naar collecties? Van collecties wordt gezegd dat ze in de loop der jaren groeien en dat het organische gehelen zijn. Dat klinkt mooi maar is dat nou echt zo? Laten we ook erkennen dat heel veel collecties in de afgelopen decennia volstrekt toevallig tot stand zijn gekomen. Toeval speelt een veel grotere rol dan de meeste professionals willen erkennen. Het waren de kansen die zich voordeden en ook de keren dat een museumdirecteur geen nee durfde te zeggen tegen die vriendelijke schenker. Collectioneren is net zoveel toeval als dat het een bewust gestuurd proces is. Moeten collecties persé altijd bij elkaar blijven? De ontstaansgeschiedenis en de samenhang van een collectie kun je immers ook op andere manieren vastleggen. Dat wil niet zeggen dat al die objecten tot in de eeuwigheid aaneengeklonken hoeven te blijven. Laten we vooral ook kijken naar deelcollecties en naar individuele objecten. Welke objecten en welke deelcollecties zijn echt van nationaal belang en welke verdienen er een plaats in de collectie Nederland? Welke objecten verdienen er een plaats in de Collectie Friesland of op nog een ander niveau in de Collectie Leeuwarden? Wie betaalt er om welke reden voor welk deel van de collectie? Het lijkt mij tijd om dit soort discussies eens wat meer in de openbaarheid te voeren. Het is een teken van verantwoord cultureel ondernemerschap om na te denken over welke objecten welke waarde hebben voor wie en op welk moment. Sommigen zullen zeggen dat je dat nooit precies kunt zeggen en daar hebben ze deels ook gelijk in. Maar dat ontslaat ons niet van onze plicht om daar wel over na te denken. Wat willen we bewaren en om welke reden. Die vragen moeten we niet alleen stellen aan de objecten die onze verzamelingen binnenkomen maar ook aan de objecten die er misschien al 150 jaar inzitten en soms zelfs vergeten zijn. Hoeveel Jacobakannetjes

5 willen wij bewaren, hoeveels arresledes, hoeveel opgezette chimpansees, hoeveel Rembrandts, en hoeveel kwispedoors? En laten we dat nou eens in nationaal verband bekijken. De digitalisering en de ontsluiting van onze collecties via internet geven er alle mogelijkheden toe. Het wordt tijd dat wij de keuze van ons nationale, regionale en lokale erfgoed bespreekbaar maken. Dat we er een onderwerp van discussie van maken. En wees daar niet bang voor. We gaan heus niet opeens de hele inboedel van het Mauritshuis of het Fries Museum aan de hoogst biedende verkopen. Publieke collecties zijn van ons allemaal en als we er een openbare discussie over voeren dan zorgt dat alleen maar voor meer draagvlak voor behoud. Laten we de persoonlijke toevalligheden terugdringen en proberen wat meer rationaliteit te brengen in de vraag wat wij gezamenlijk willen behouden en waar we dus geld in willen blijven steken. Tot slot wil ik nog eens zeggen dat het mij bij dit alles niet in de eerste plaats gaat om het betaalbaar houden van ons erfgoed. Veel meer gaat het mij om het beter en gerichter inzetten van de beschikbare middelen om zo optimaal mogelijk culturele waarde te behouden en te creëren. Een bestelbrede discussie over de Collectie Nederland kan ons terugbrengen bij de vraag wat de waarde en wat de relevantie is van musea en andere erfgoedinstellingen. De laatste jaren is die discussie in het publieke domein gereduceerd tot de vraag hoeveel bezoekers je weet te trekken en hoeveel eigen inkomsten je weet te genereren. Kwantitatieve, economische parameters dus. Laten we proberen terug te keren tot de oorspronkelijke verwondering over de wereld. Die verwondering brengt ons vanzelf bij de vraag wat wij willen behouden en wat wij willen bestuderen. Want als wij de vraag weten te beantwoorden wat wij willen behouden dan hebben we ook gelijk een antwoord op de vraag waarom wij dat willen. En als wij antwoord hebben op de waarom-vraag dan hebben we ook een ijzersterk antwoord op de voortdurende, maatschappelijke vraag naar ons bestaansrecht en naar onze relevantie. Als wij niet alleen op kwantitatieve doelen afgerekend willen worden dan zullen we zelf het kwalitatieve debat moeten zoeken. En dat betekent ook dat we soms wat moeten herschikken en opruimen. Een voorjaarsschoonmaak houden. Het bestaansrecht van culturele instellingen kan, naar mijn vaste overtuiging, niet eenzijdig gestoeld zijn op kwantitatieve bezoekersdoelstellingen. Uiteindelijk dient het bestaansrecht gefundeerd te worden op de kwalitatieve betekenis die musea en collecties hebben voor de samenleving of voor onze cultuur als geheel. En die kwalitatieve betekenis dient iedere generatie opnieuw gedefinieerd en veroverd te worden. De eeuwigheid bestaat niet. Arnoud Odding, oktober 2012