RAPPORT Archeologisch bureauonderzoek Peellandschapspark Voskuilenheuvel te Boekel AM12354

Transcriptie

1 RAPPORT Archeologisch bureauonderzoek Peellandschapspark Voskuilenheuvel te Boekel AM12354 Opdrachtgever Ordito Gilze Postbus ZH Gilze Projectnummer Aeres Milieu projectnummer AM12354 Status rapport Concept Autorisatie Opsteller rapport: paraaf datum Ing. N.J.W. van der Feest MA 6 december 2012 Autorisatie: paraaf datum Drs. C. Cohen Stuart 6 december 2012 Vrijgave: paraaf datum Contactgegevens Aeres Milieu B.V. Postbus KA ROERMOND (t) (f) info@aeres-milieu.nl Ing. T.K.P.G. Thijssen 6 december 2012

2

3 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING 3 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS 5 1. INLEIDING 7 2. WERKWIJZE Inleiding BUREAUONDERZOEK Landschappelijke situatie - geomorfologie Landschappelijke situatie - bodem Bewoningsgeschiedenis historisch overzicht Bewoningsgeschiedenis archeologische waarden Bewoningsgeschiedenis historisch materiaal VERWACHTINGSMODEL AANBEVELINGEN 17 LITERATUURLIJST 19 Bijlagen: 1 Topografische overzichtskaart 2 Overzicht IKAW met aanwezige onderzoeken, monumenten en waarnemingen 3 Overzicht geomorfologische kaart 4 Overzicht bodemkaart 5 Overzicht AHN

4 Pagina 2 van 19

5 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 SAMENVATTING In december 2012 is door Aeres Milieu een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor de locatie Peellandschapspark Voskuilenheuvel te Boekel. Dit bureauonderzoek heeft geresulteerd in een specifiek verwachtingsmodel voor deze locatie. Aan de hand van deze gegevens kunnen vervolgens adviezen over de aanwezige archeologische resten en/of vervolgtraject worden opgesteld. Op basis van de bekende gegevens omtrent archeologische waarden in het gebied en geografische ligging moet worden geconcludeerd dat voor het plangebied een hoge archeologische verwachting geldt voor archeologische resten uit de gehele prehistorie. Deze verwachting vloeit voort uit de landschappelijke ligging van het plangebied op de overgang van een dekzandrug naar een beekdal. Dergelijke overgangen waren bij uitstek geschikte woongronden door hun grote biodiversiteit en gradiënt. De agrarische achtergrond van de Romeinse epoche doet vermoeden dat bewoning in deze periode zich op andere locaties zal hebben gevestigd dan de relatief arme gronden van het plangebied. Voor de Romeinse periode geldt dan ook een lage verwachting. Voor de middeleeuwen geldt een vergelijkbare verwachting. De bodem ter plaatse was vermoedelijk te nat van aard voor gebruik als akkerareaal, mogelijk zullen deze gronden beter geschikt geweest zijn voor het houden van schapen. Gedurende de nieuwe tijd zijn de ontwikkelingen tot de 20 e eeuw ook beperkt te noemen waardoor er voor de nieuwe tijd een middelhoge verwachting geldt. Deze waarde is met name gekoppeld aan de perifere activiteiten als verkaveling, welke verder inzicht kunnen geven in de ontginning van de regio. Uit het specifieke archeologische verwachtingsmodel blijkt dat er een hoge verwachting is voor resten uit de hele prehistorie. Daarnaast is er een middelhoge verwachting voor resten uit de nieuwe tijd. Als gevolg hiervan luidt het advies dat er ter plaatse van het plangebied, voorafgaand aan bodemingrepen een vervolgonderzoek wenselijk is. Echter, gezien de reeds ten dele uitgevoerde ontwikkeling kan het vervolgonderzoek beperkt blijven tot de onverstoorde delen. Het vervolgonderzoek dient bij voorkeur te worden uitgevoerd in de vorm van een karterend booronderzoek in combinatie met een oppervlakte kartering van de reeds verstoorde delen. Pagina 3 van 19

6 Pagina 4 van 19

7 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS Projectnummer : AM12345 OM-nummer : Soort onderzoek : Bureauonderzoek Adres onderzoekslocatie : Schepersdijk (ong.) Toponiem : Peellandschapspark Voskuilenheuvel Gemeente : Boekel Provincie : Noord-Brabant Kadastrale registratie : sectie B nr Coördinaten : centrum ; NW: ; NO: ; ZW: ; ZO: ; Oppervlakte : circa m 2 Huidig locatie gebruik : akker Aanleiding onderzoek : bestemmingsplanwijzing Opdrachtgever : Ordito Gilze Bevoegde overheid : Gemeente Boekel Opslag documentatie en materiaal : Aeres Milieu Zuidhoven 9m te Roermond tot deponering bij het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten (PDB) te s-hertogenbosch Pagina 5 van 19

8 Pagina 6 van 19

9 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM INLEIDING In opdracht van Ordito Gilze heeft Aeres Milieu B.V. een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor het plangebied: Adres onderzoekslocatie : Schepersdijk (ong.) Gemeente : Boekel Oppervlakte : circa m 2 Huidig perceelsgebruik : akker Toekomstig perceelsgebruik : landschapspark Dit archeologisch onderzoek is uitgevoerd conform de richtlijnen van de KNA 3.2. Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek naar de historie en bodemgesteldheid van de onderzoekslocatie waaruit een specifiek verwachtingsmodel voortvloeit. Aanleiding De aanleiding voor het laten uitvoeren van dit bodemonderzoek is de voorgenomen ontwikkeling van de locatie tot onderdeel van het reeds bestaande Peellandschapspark Voskuilenheuvel (zie figuur 1). Figuur 1: planschets met in groen het bestaande landschapspark en in paars het plangebied. Pagina 7 van 19

10 Doel Het doel van het archeologisch bureauonderzoek is, het bepalen van een specifiek verwachtingsmodel voor de locatie. Dit verwachtingsmodel wordt op basis van historische kaarten en bekende landschappelijke en archeologische gegevens gevormd. Dit verwachtingsmodel zal vervolgens leiden tot een aanbeveling over het behoud in-situ of eventueel vervolgonderzoek. Voor het plangebied is tevens gekeken naar de best toepasbare methode voor eventueel vervolgonderzoek. De ontwikkeling heeft ten dele reeds plaatsgevonden zonder archeologisch onderzoek. Deze bureaustudie dient de rest van de ontwikkeling te ondervangen. Plangebied Het plangebied is gelegen aan de oostzijde van Boekel direct ten noorden van de woonkern Venhorst in het buitengebied. De locatie wordt in het zuiden begrensd door de Schepersdijk, in het westen door de Grootven. De overige zijden worden begrensd door de erfscheiding van de belendende percelen (zie figuur 2). De locatie zal ontwikkeld worden tot landschapspark met waterpartijen. Figuur 2: Het plangebied gezien vanuit het zuiden met een van de reeds gegraven waterpartijen. Pagina 8 van 19

11 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM WERKWIJZE 2.1 Inleiding Bij het uitvoeren van het bureauonderzoek is gebruik gemaakt van verschillende bronnen. Deze bronnen geven inzicht in bekende, of te verwachten archeologische resten binnen het onderzoeksgebied. Daarnaast zijn deze bronnen van belang voor het opstellen van de landschapsgenese. Archeologische bronnen Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) Archeologische Monumentenkaart (AMK) Archeologisch Informatiesysteem (ARCHIS II) Gemeentelijke archeologische beleidskaart Parkstad gemeenten en gemeente Nuth Specifieke lokale informatie Bodem- en geomorfologische kaarten Bodemkaart (Alterra, uit Archis2) Geomorfologischekaart (Alterra, uit Archis2) Cultuurhistorische landschapskaarten (Renes 1985) Actuele Hoogtekaart van Nederland (AHN) Historische kaarten Historisch minutenplan ( ) Historische topografische en militaire kaarten (1830 tot 1978) Moderne topografische kaart (2005) De bovenstaande bronnen worden aangevuld door mogelijke informatie afkomstig van lokale archeologische verenigingen en werkgroepen. De overige aanvullende informatie is terug te vinden in de literatuurlijst. Pagina 9 van 19

12 Pagina 10 van 19

13 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM BUREAUONDERZOEK 3.1 Landschappelijke situatie - geomorfologie Het plangebied ligt in het zogenaamde zuidelijk zandgebied. Dit is een relatief vlak gebied dat nooit door landijs bedekt is geweest. Tijdens een groot deel van de laatste ijstijd (het Weichseliën), heerste in Nederland een poolklimaat. Door het ontbreken van begroeiing had de wind vrij spel en kon vanuit het Noordzeebekken en de brede riviervlaktes van de Maas en de Rijn het dekzand worden afgezet. Het dekzandreliëf dat hierbij in het landschap is ontstaan, wordt gekenmerkt door vlaktes, depressies en kopjes, afgewisseld met langgerekte ruggen. Dit dekzand behoort tot het laagpakket van Wierden (Formatie van Boxtel) en is kalkloos, fijnkorrelig ( µm) en arm aan grind. Daarbij werden de oudere rivierafzettingen van de Maas afgedekt. Deze onderliggende rivierafzettingen bestaan hoofdzakelijk uit matig grof tot uiterst grof grindhoudend zand en grind en worden tot de Formatie van Sterksel gerekend. In het onderzoeksgebied liggen zowel oude rivierafzettingen als dekzandafzettingen aan of dicht onder het maaiveld. Het plangebied ligt op de geomorfologische kaart (bijlage 3) op een plateauachtige horst met rivierafzettingen en dekzand aan het oppervlak (legenda-eenheid 4F2). Dit landschap wordt op verschillende plaatsen onderbroken door sterker geprononceerde dekzandruggen waar mogelijk een oud akkerdek op aanwezig is (legenda-eenheid 3K14). De noordelijke rand van het plangebied is gelegen op zo n dekzandrug. Deze dekzand rug is in het verleden ten dele vergraven (legenda-eenheid 3N8). Ook het perceel dat ten oosten aansluit aan het plangebied is onderhevig geweest aan menselijk ingrijpen en bestaat uit lage storthopen met ijzerkuilen en/of grind-, zanden kleigaten (legenda-eenheid 4L22) Op de uitsnede uit het Actueel Hoogtebestand Nederland (bijlage 5) ligt het gebied in een lagere zone in het landschap. Deze laagte bestaat uit de overgangszone tussen de hogere dekzandrug en het beekdal van de Rietvensche loop. De vergraven dekzandrug ten noorden en de ophogingen ten oosten zijn eveneens duidelijk waarneembaar. 3.2 Landschappelijke situatie - bodem Op de drogere delen van het dekzandlandschap zijn veelal veldpodzolgronden ontstaan (bijlage 4, legendaeenheid Hn21). Deze worden gekenmerkt door een uitspoelingslaag (AE-horizont) en een donkerbruine tot roodbruine inspoelingslaag (B-horizont). De B-horizont gaat veelal via een overgangslaag (de BC-horizont) over in het niet door bodemvorming beïnvloede zand (de C-horizont). Deze gronden komen in het plangebied en grote delen van de omgeving ook voor. 3.3 Bewoningsgeschiedenis historisch overzicht Het plangebied is gesitueerd in de directe omgeving van Venhorst. Venhorst is ontstaan naar aanleiding van de grootschalige ontginning van de Peel. Het dorp en omgeving zijn planmatig ingericht in 1929 door de Heidemij (De Bont 1993). Destijds hete het Sint-Jozefpeel dit is echter in de loop van de tijd, om verwarring te voorkomen, veranderd in Venhorst. Het uitgestrekte heide gebied is vermoedelijk relatief weinig beïnvloed door de diverse oorlogen die de regio hebben geteisterd. Zelfs ten tijde van de Tweede Wereldoorlog waren er geen noemenswaardige beschadigingen aan het dorp (Van Blankenstein 2006). Wel is in de omgeving van Venhorst in 1942 een vliegtuig neergestort, het is echter niet duidelijk of dit in het plangebied is geweest (Auwerda/ Grimm 2008; Zwanenburg 1990). Pagina 11 van 19

14 3.4 Bewoningsgeschiedenis archeologische waarden Volgens de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (bijlage 2) ligt het plangebied voornamelijk in een zone met een lage verwachting. Alleen de noordoosthoek van het plangebied kent een middelhoge verwachting. Binnen het onderzoeksgebied is 1 waarneming gedaan (tabel 1) en zijn 2 onderzoeken uitgevoerd (tabel 2). De waarnemingen betreft de vondst van een neolithische vuistbijl ( ) en ligt op een afstand van 800 m ten zuidwesten van het plangebied. De twee onderzoeken zijn in uitgevoerd door Beker en van der Graaf. Zij hebben 34 boringen gezet in plangebieden respectievelijk 1250 en 1650 meter ten zuidoosten van het onderhavige plangebied (9.756 en 9.757). Tijdens dit booronderzoek zijn geen archeologische vindplaatsen aangetroffen. In verband met het onderzoek is contact opgenomen met de Heemkundekring Sint Achten op Boeckel, dit heeft vooralsnog geen informatie opgeleverd. Waarnemingen Nummer Afstand tot het Periode Omschrijving complex plangebied (m) (ZW) Neolithicum Vuurstenen bijl, compleet Tabel 1: Waarnemingen uit Archis2 Onderzoeken Nummer Afstand tot het Periode Omschrijving plangebied (m) (ZO) Geen relevante indicatoren Becker en van der Graaf 2005, booronderzoek, geen archeologische vindplaatsen aanwezig (ZO) Geen relevante indicatoren Becker en van der Graaf 2005, booronderzoek, geen archeologische vindplaatsen aanwezig. Tabel 2: Onderzoeken uit Archis2 Pagina 12 van 19

15 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM Bewoningsgeschiedenis historisch materiaal Zoals in figuur 3 te zien is, is er tot de kaart van 1956 geen relevante verandering binnen het plangebied. Op de kaart van 1955 verschijnt er voor het eerst percelering binnen het plangebied. Op de eerdere kaarten, van en is te zien dat door het plangebied enkele zandpaden liepen. Het gebied was in de periode kadastraal eigendom van de gemeente Boekel en werd omschreven als heidegebied. Op de relictenkaart (figuur 4, rechts) komen geen noemenswaardige relicten voor in de omgeving van het plangebied. De Schepersdijk wordt aangegeven als een weg welke is ontstaan tussen 1840 en Op de historische landschapskaart (figuur 4, links) ligt het plangebied in heide en woeste gronden, de graspollen in zwart geven weer dat de locatie rond 800 waarschijnlijk te nat was voor bewoning (De Bont 1993). Figuur 3: Historisch kaartmateriaal uit respectievelijk , , 1899 en 1956, met in de rode cirkel het plangebied. Pagina 13 van 19

16 Figuur 4: historische landschapskaart (links) en de relictenkaart (rechts) (bron: De Bont 1993) Pagina 14 van 19

17 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM VERWACHTINGSMODEL Het plangebied is gelegen aan de oostzijde van Boekel, in het buitengebied. Het plangebied is gelegen op een overgang van een dekzandrug naar het beekdal van de Rietvensche loop. Op basis van de bekende gegevens omtrent archeologische waarden in het gebied en geografische ligging moet worden geconcludeerd dat voor het plangebied een hoge archeologische verwachting geldt voor archeologische resten uit de gehele prehistorie. Deze verwachting vloeit voort uit de landschappelijke ligging van het plangebied op de overgang van een dekzandrug naar een beekdal. Dergelijke overgangen waren bij uitstek geschikte woongronden door hun grote biodiversiteit en gradiënt. De agrarische achtergrond van de Romeinse epoche doet vermoeden dat bewoning in deze periode zich op andere locaties zal hebben gevestigd dan de relatief arme gronden van het plangebied. Voor de Romeinse periode geldt dan ook een lage verwachting. Voor de middeleeuwen geldt een vergelijkbare verwachting. De bodem ter plaatse was vermoedelijk te nat van aard voor gebruik als akkerareaal, mogelijk zullen deze gronden beter geschikt geweest zijn voor het houden van schapen. Gedurende de nieuwe tijd zijn de ontwikkelingen tot de 20 e eeuw ook beperkt te noemen waardoor er voor de nieuwe tijd een middelhoge verwachting geldt. Deze waarde is met name gekoppeld aan de perifere activiteiten als verkaveling, welke verder inzicht kunnen geven in de ontginning van de regio. Nederzettingsresten uit de perioden prehistorie tot en met de nieuwe tijd kunnen voorkomen als concentraties van vondstmateriaal (aardewerk, bouwsteen, natuursteen) of als vullingen van afvalkuilen, paalkuilen, waterputten, e.d.. Indien nederzettingsresten worden aangetroffen, kan ook de aanwezigheid van bijbehorende sporen van begravingen, in de vorm van crematie- en inhumatiegraven, niet worden uitgesloten. De periode van de nieuwe tijd zal gezien de agrarische aard van het plangebied met name gekenmerkt worden door perceleringspatronen. Op basis van de beschikbare gegevens is nooit bebouwing geweest op het plangebied waardoor de verstoring beperkt zal zijn gebleven tot de diepgang van de toegepaste ploegmethode. Pagina 15 van 19

18 Pagina 16 van 19

19 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM AANBEVELINGEN Uit het specifieke archeologische verwachtingsmodel blijkt dat er een hoge verwachting is voor resten uit de hele prehistorie. Daarnaast is er een middelhoge verwachting voor resten uit de nieuwe tijd. Als gevolg hiervan luidt het advies dat er ter plaatse van het plangebied, voorafgaand aan bodemingrepen een vervolgonderzoek wenselijk is. Echter, gezien de reeds ten dele uitgevoerde ontwikkeling kan het vervolgonderzoek beperkt blijven tot de onverstoorde delen. Het vervolgonderzoek dient bij voorkeur te worden uitgevoerd in de vorm van een karterend booronderzoek in combinatie met een oppervlakte kartering van de reeds verstoorde delen. Pagina 17 van 19

20 Pagina 18 van 19

21 Archeologisch bureauonderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 LITERATUURLIJST Auwerda, F./ P. Grimm, 2008: Verliesregister , Alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, Den Haag. Bakker, de, H., 1969: De subgroepen van het systeem van bodemclassificatie voor Nederland, Wageningen. Blankenstein, van, E., 2006: Defensie- en oorlogsschade in kaart gebracht ( ), Zeist. Berendsen, H.J.A., 1997: Landschappelijk Nederland. Fysische geografie van Nederland, Assen. Berendsen, H.J.A. 2004: De vorming van het land. Inleiding in de geologie en Geomorfologie, Assen. Berendsen, H.J.A., 2005: Landschap in delen, overzicht van de geofactoren, Assen Bont, de, C., 1993: Al het merkwaardige in bonte afwisseling Een historische geografie van Midden- en Oost-Brabant, Waalre. Cate, ten, J. A. M./ A. F. van Holst/ H. Kleijer/ J. Stolp, 1995: Handleiding bodemgeografisch onderzoek, richtlijnen en voorschriften. Deel A: Bodem, Wageningen, DLO-Staring Centrum. Technisch Document 19A. Es, Van W.A./H. Sarfatij/ P.J. Woltering (red.), 1988: Archeologie in Nederland, De rijkdom van het bodemarchief. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Amersfoort. Mulder, de, E.J.F./ M.C. Geluk/ I. Ritsema/ W.E. Westerhoff/ T.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. Utrecht. Zonneveld, J.I.S., 1981: Vormen in het landschap, hoofdlijnen van de geomorfologie, Utrecht. Zwanenburg, G.J., 1990: En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog, deel 2: Luchtaanvallen op doelen in en om Nederland, Almere. Digitale bronnen: Archis Pagina 19 van 19

22 Archeologisch onderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 BIJLAGE 1 Topografische overzichtskaart

23 Omgevingskaart Klantreferentie: AM12354-NF 0 m 125 m 625 m Deze kaart is noordgericht. Schaal 1: Hier bevindt zich Kadastraal object BOEKEL D 3274 Schepersdijk, VENHORST De auteursrechten en databankenrechten zijn voorbehouden aan de Topografische Dienst Kadaster.

24 Grootven 2 Uittreksel Kadastrale Kaart Uw referentie: AM12354-NF A Schepersdijk m 20 m 100 m Deze kaart is noordgericht Perceelnummer Huisnummer Kadastrale grens Voorlopige grens Bebouwing Overige topografie Voor een eensluidend uittreksel, Apeldoorn, 7 december 2012 De bewaarder van het kadaster en de openbare registers Schaal 1:2000 Kadastrale gemeente Sectie Perceel BOEKEL D 3274 Aan dit uittreksel kunnen geen betrouwbare maten worden ontleend. De Dienst voor het kadaster en de openbare registers behoudt zich de intellectuele eigendomsrechten voor, waaronder het auteursrecht en het databankenrecht.

25 Archeologisch onderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 BIJLAGE 2 Overzicht IKAW, aanwezige onderzoeken, monumenten en waarnemingen

26 Overzicht IKAW met aanwezige onderzoeken, waarnemingen en monumenten / Legenda ONDERZOEKSMELDINGEN WAARNEMINGEN GRID_1KM TOP10 ((c)tdn) MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd m N Archis /

27 Archeologisch onderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 BIJLAGE 3 Overzicht geomorfologische kaart

28 Overzicht geomorfologische kaart / Legenda GRID_1KM TOP10 ((c)tdn) GEOMORFOLOGIE ((c)alterra) Wanden Hoge heuvels en ruggen Terpen Hoge duinen Plateaus Terrassen 4K19 Plateau-achtige vormen Waaiervormige glooiingen Niet-waaiervormige glooiingen Lage ruggen en heuvels Welvingen Vlakten Laagten 3K14 3N8 Ondiepe dalen Matig diepe dalen Diepe dalen Water 4L22 Bebouwing Overig (Dijken etc) 3K14 4F2 3K14 3K14 3K m 3L22 3K14 N Archis /

29 Archeologisch onderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 BIJLAGE 4 Overzicht bodemkaart

30

31 Archeologisch onderzoek Voskuilenheuvel te Boekel / AM12354 BIJLAGE 5 Overzicht AHN

32