In de nacht van 30 april op 1

Transcriptie

1 In de nacht van 30 april op 1 mei 1918 waagde een handvol Vlaamse soldaten zich aan de IJzer in het niemandsland tussen de gevechtslinies, en liep over naar de Duitse agressor. Het lijkt een onbeduidend voorval er zijn in die onzalige Groote Oorlog nog heel wat meer soldaten gedeserteerd, dooden doodziek van een uitermate bloedig conflict dat voor hen na jaren van afgrijselijke slachtingen in een hopeloos gestagneerde stellingenstrijd iedere zin verloren had. Maar in de Belgische en de Vlaamse geschiedenis zou het een gewicht krijgen dat nauwelijks in verhouding lijkt te staan tot de niet geweldig opzienbarende feiten. Voor de een landverraders, zijn deze soldaten voor de ander helden geworden. Dit is hun verhaal. In de nacht van 30 april op 1 mei 1918 dus, zoals gezegd, liepen de korporaals Jules Charpentier, Karel De Schaepdrijver en Marcel Torreele, de brancardier Vital Haesaert en de soldaat-vrijwilliger Bernard Coolen aan de Kloosterhoek in Stuivekenskerke, ten noorden van Diksmuide, over naar de Duitsers. Vier nachten later, op 4 mei, deden brancardier Carlos Van Sante en soldaat tweede klasse Isidoor De Rocker hetzelfde ten zuiden van het stadje aan de IJzer. Zoals de Tsjechische en Slowaakse soldaten die deserteerden uit het Oostenrijks-Hongaarse leger door de Franstalig Belgische pers werden opgehemeld als les déserteurs sublimes, zo gingen Vlaams-nationalisten deze over- De nacht van de sublieme deserteurs De oorlog, je bent er nooit mee klaar. In een nieuw boek, Deserteurs voor de Vlaamse zaak, slijpt historicus Jos Monballyu het beeld van een bijzondere episode in de geschiedenis van de Frontbeweging tijdens WO I een beetje bij. Wie waren nu eigenlijk precies betrokken bij Operatie Overloop van 1 en 4 mei 1918? DOOR HERMAN JACOBS lopers enige jaren na de oorlog de sublieme deserteurs noemen. En dat doen ze tot de huidige dag. Een gemêleerd gezelschap was het wel, deze zeven twintigers uit alle hoeken van het Vlaamse land. Jules Charpentier, in 1893 geboren in Mol, studeerde in Gent voor ingenieur toen de oorlog op 4 augustus 1914 uitbrak. Hij meldde zich op 8 oktober 1914 als oorlogsvrijwilliger aan bij het Belgische leger, kreeg een opleiding tot korporaal, sergeant en zelfs adjudant, en ging op 4 juli 1916 naar het front, waar hij op zijn verzoek als sergeant werd ingedeeld bij het 23 e linieregiment (Eerste Legerdivisie). Daar zou hij zich aanvankelijk volgens een medesoldaat franskiljons en vrijzinnig hebben gedragen, maar naarmate de oorlog vorderde steeds Vlaamsgezinder en steeds religieuzer zijn geworden. Volgens zijn oversten had hij in zijn compagnie geen enkele vriend, gaf hij geen leiding aan zijn ondergeschikten en walgde hij van zijn legerdienst. Medio december 1917 onderschepte de legercensuur een brief van hem waarin hij de Belgische legerleiding scherp aanviel en er zich op liet voorstaan dat hij nog geen enkele kogel op een Duitser had afgevuurd. Tegenover de tuchtcommissie die hem daarover ondervroeg, verklaarde Charpentier dat hij een groot voorstander was van een opdeling van het Belgische leger in Vlaamse en Waalse regimenten en ook volledig achter de hervormingen in het bezette België stond van de op 4 februari 1917 door activisten opgerichte Raad van Vlaanderen, een soort officieus Vlaams parlement. (De Duitse bezetter, die er ondertussen ook wel achter was dat de Belgische overheid haar Vlaamse burgers sinds 1830 niet bepaald met grote consideratie, laat staan groot respect had behandeld, wilde de begrijpelijke Vlaamse grieven ten eigen bate verdeel en heers tegen België aanwenden via zijn Flamenpolitik. En dus gedoogden de Duitsers deze Raad, die overigens ondanks alles op weinig draagvlak in Vlaanderen kon bogen. Tenminste, dat deden ze tot de Raad op 22 december 1917 de onafhankelijkheid van Vlaanderen uitriep, waarna ze hem prompt ophieven, want dát was nu ook weer niet de bedoeling.) Op voorstel van Charpentiers oversten degradeerde luitenantgeneraal Louis Bernheim, commandant van de Eerste Legerdivisie, hem daarom op 30 december 1917 tot korporaal en plaatste hij hem over naar de zesde compagnie van het derde linieregiment, waar Charpentier naar eigen zeggen regimentsverantwoordelijke van de Frontbeweging werd. Het was de Legervergadering van de Frontbeweging, geleid door Adiel Debeuckelaere, die Charpentier de opdracht zou geven om over te JUNI

2 KOMT MAAR OVER Na de wapenstilstand werd het bord gevonden in de sector Nieuwpoort.

3 JULES CHARPENTIER CARLOS VAN SANTE LODE PRYCK KAREL DE SCHAEPDRIJVER BERNARD COOLEN VITAL HAESAERT MARCEL TORREELE lopen, met de bedoeling zo, enerzijds, ruimere bekendheid te geven aan de wantoestanden die de Vlaamse soldaten troffen en aan hun grieven, en anderzijds contact te zoeken met de Raad van Vlaanderen om te kijken of ze niet gezamenlijk actie konden voeren. In dat regiment ontmoette hij de 26-jarige Karel De Schaepdrijver, zoon van een liberale notaris uit Temse, die bij het uitbreken van de oorlog ook in Gent studeerde, en wel rechten. Ook De Schaepdrijver meldde zich aan als oorlogsvrijwilliger, meteen op 5 augustus al. Hij werd ingedeeld bij de zevende compagnie van het derde linieregiment en op 20 mei 1916 bevorderd tot korporaal. De Schaepdrijver werkte mee aan Vlaamsgezinde frontblaadjes zoals Onze Temschenaars en Het Soete Waasland, leidde in 1916 de studiekring De IJzerbloem en behoorde tot het comité van het Secretariaat der Katholieke Vlaamse Hoogstudenten. Hij was een goede vriend van de latere Verdinaso-leider Joris Van Severen. De Schaepdrijver behoorde onbetwistbaar tot de radicale vleugel van de Frontbeweging, die pleitte voor een gewelddadige opstand tegen de Belgische regering en legerleiding en voor een vlugge vrede met Duitsland om de oorlog te beëindigen. Als kandidaat in de rechten verdedigde hij verschillende Vlaamse soldaten voor de krijgsraad. Hij zou ook de auteur zijn van een brief van 8 oktober 1917 aan het dagblad Vrij België die door de militaire censuur werd onderschept. Daarin werden niet alleen de eisen en de organisatie van de Frontbeweging uiteengezet, maar werd ook gedreigd met geweld als de discriminerende behandeling van de Vlamingen niet ophield. Verder moesten er Vlaamse regimenten komen en een waarborgend Vlaamschgezind minister van Buitenlandsche zaken en Oorlog worden aangesteld. De net 28 geworden Vital Haesaert uit Aartrijke, ten zuiden van Brugge, was novice bij de paters redemptoristen in Essen toen de oorlog uitbrak. Als soldaat van de klasse 1910 werd hij op 1 augustus 1914 opgeroepen; hij zou uiteindelijk in 1917 als brancardier Word ik voor niets geteld, Slechts goedgekeurd voor t doodenveld, Met moor en imbécil gepaard, Voor klopkens (sergeant) onbekwaam verklaard? Omdat ik Vlaming ben! (driemaal) Krijg ik voor niets een straf, Komt Waal en bastaard ervan af? Waarom word ik in t Fransch verkocht, Wijl ik mij niet verweren mocht? Omdat ik Vlaming ben! (driemaal) gedetacheerd worden bij de afdeling gezondheidszorg van de hulptroepen. Tijdens ondervragingen na de oorlog verklaarde zijn kameraad Bernard Coolen dat Haesaert een hevige voorstander van de Vlaamse Frontbeweging was geweest en daarom regelmatig in het geheim toespraken over de ongelijke behandeling van Vlaamse en Franstalige soldaten in het Belgische leger had gehouden. In een herberg nabij Steenkerke zette hij zijn medesoldaten eens aan tot desertie, sprak hij over het neerleggen van de wapens en riep hij in het openbaar: Geen Vlaamsch, geen bloed! Hij deelde ook meer dan eens vlugschriften uit, zoals de Open brief aan den Koning der Belgen, Albert I en waarschuwde de soldaten wanneer er een Vlaamse betoging plaatsvond. Dat laatste gebeurde een eerste keer in december Vanuit De Panne stapten toen bijna 4000 Vlaamse soldaten naar Adinkerke terwijl zij slogans riepen als Vliegt de blauwvoet, storm op zee! en Wij eisen Vlaamse regimenten. Een tweede betoging vond plaats op 1 maart JUNI

4 1918, nadat vijf soldaten van de Zesde Legerdivisie waren aangehouden omdat zij in Hondschote briefjes met Vlaamse strijdkreten en eisen hadden aangeplakt. Bernard Coolen, mijnwerker, 22, uit Scherpenheuvel, had zich naar eigen zeggen nooit zo met de Vlaamse Beweging beziggehouden. Hij schreef zich op 31 januari 1915 in als vrijwilliger bij het Belgische leger. Na een korte opleiding werd hij ingedeeld bij de vijfde compagnie van het tweede genieregiment (Tweede Legerdivisie), die nog in juli van dat zelfde jaar naar het front vertrok. Daar raakte hij bevriend met Vital Haesaert. Begin december 1917 stapte hij wel mee op in de Vlaamse betoging in De Panne. De 21-jarige Carlos Van Sante, in Wetteren geboren als zoon van een Franssprekende wijnhandelaar, was toen de oorlog uitbrak novice bij de dominicanen. Hij gaf zich nog diezelfde dag op als oorlogsvrijwilliger bij het Belgische leger, waar hij uiteindelijk terechtkwam in de afdeling gezondheidszorg van de hulptroepen. Tussen 25 september 1917 en 24 december 1917 was Van Sante wegens ziekte afwezig aan het front; in een brief aan zijn oom in het Nederlandse Haren schreef hij dat hij tijdelijk van het front was verwijderd omdat hij te Vlaamsgezind was. Op 7 januari 1918 gaf luitenant-generaal Bernheim hem niettemin de toelating voor een reis naar Rome, die hij maakte tussen 15 januari en 10 februari Tijdens die reis bezorgde hij, in opdracht van de bekende activistische priester Cyriel Verschaeve, via pater Frederic Vosté en de Nederlandse kardinaal Van Rossum, allerlei documenten over de Vlaamse Frontbeweging aan de paus. Marcel Torreele, geboren in Knokke in 1897, maakte met De Schaepdrijver deel uit van de zevende compagnie van het derde linieregiment (Eerste Legerdivisie). Als vroegere bakkersgast, tegellegger, trambediende, havenarbeider en ten slotte matroos gaf hij zich op 29 februari 1916 in Bordeaux op als oorlogsvrijwilliger voor het Belgische leger. Na een korte opleiding werd hij op 19 juli 1916 ingelijfd; een maand later was hij korporaal en werd hij in die rang overgeplaatst Graydon is meer dan enkel handelsinformatie! Database Marketing Prospectenbestanden en starters op maat Analyse en optimalisatie van uw adressenbestanden File audit Normalisatie Matching Onderhoud Verrijking Ontdek al onze oplossingen op JUNI

5 naar de zevende compagnie van het derde linieregiment die aan het front vocht. Tijdens zijn ondervragingen door het Franse gerecht in 1922 beweerde hij dat hij zich aan het front nooit bezig had gehouden met de Vlaamse Beweging en daar ook nooit had gehoord van Vlaamse studiekringen en dergelijke. Ook over de wever Isidoor De Rocker ten slotte, in 1889 geboren in Laarne, die soldaat was bij de negende compagnie van het 23ste linieregiment (Eerste Legerdivisie), is erg weinig terug te vinden dat op Vlaamsgezinde activiteiten aan het front zou moeten wijzen. Daarmee hebben we alle dramatis personae gehad. Zeer opvallend: de grote meerderheid van hen, vijf van de zeven, Vlaamsvoelend of niet, had zich vrijwillig voor de dienst aan het Belgische vaderland aangemeld. Voor elk van hen draaide dat op een bittere teleurstelling uit, die hen zelfs de desertie en het meewerken met de vijand indreef. Dat roept uiteraard het bekende verhaal op van de brave Vlaamse gewone soldaat in het anti-vlaamse Belgische leger, waar Fransdolle officieren hem de dood injoegen door hem bevelen toe te brullen in een taal die hij niet begreep. Al is ondertussen wel vast komen te staan dat de Fronters en de activisten dat verhaal in niet onaanzienlijke mate hebben overdreven (zoals ook Jos Monballyu in dit nieuwe boek met zoveel woorden bevestigt) even vast staat dat het geen totaal uit de lucht gegrepen mythe is. De historicus Bruno de Wever verwees in zijn boek Greep naar de macht. Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV (1994) al naar een studie van Luc Coene en Luc De Vos, waarin zij onderzochten of de toestanden in het IJzerleger werkelijk zo schandalig en onwettig waren. Zij bestudeerden het probleem vanuit de gezichtshoek van de wetgeving en de reglementeringen en kwamen tot de conclusie dat ter zake de werkelijkheid de mythe benaderde. Wat de overlopers nu precies deden of in ieder geval Charpentier, De Schaepdrijver, Haesaert en Van Sante in het halve jaar dat hen nog van het einde van de oorlog op 10 november scheidde? Met toestemming van de Duitsers maakten ze propaganda voor het programma van de Frontbeweging. Programma dat minimaal het volgende inhield, aldus Jules Charpentier zelf, in de toespraak die hij begin mei 1918 hield voor de Gevolmachtigden van de Raad van Vlaanderen (daartoe behoorden onder meer de Vlaamsnationalistische voorman August Borms en de dichter René De Clercq): de onmiddellijke indeeling van t leger in Vlaamsche en Waalsche regimenten, de plechtige belofte van instandhouding der vervlaamschte Hoogeschool (van Gent, nvdr.) en invoering van zelfbestuur, hoeksteen van het Vlaamsche gebouw, op grond van het federatief stelsel. Tevens de stichting eener kommissie waarin de frontpartij ruime vertegenwoordiging zou hebben en die de praktische verwezenlijking van dit programma zou instuderen. Die propaganda bestond voornamelijk hierin: de overlopers zetten zich in om Vlaamse krijgsgevangenen tot het activisme te bekeren en werkten mee aan Duitse defaitistische campagnes gericht op de Vlaamse soldaten aan het IJzerfront (van de strekking: waag je leven PASSERELLE Op een Duitse voorpost werden de eerste vijf overlopers krijgsgevangen genomen en via deze (Duitse) passerelle naar de oostelijke oever van de IJzer gebracht. toch niet langer nu het Duitse leger op een zucht van de overwinning staat, en trouwens, waarvoor zou je? Voor Bélgië? Een koelie vecht toch ook niet voor zijn meester!). Verder lieten ze verschillende activistische publicaties verschijnen en namen ze deel aan talrijke activistische meetings in heel Vlaanderen, waar dan bijvoorbeeld strijdliederen als?? werden aangeheven (zie kaderstukje). Wat het uiteindelijk heeft opgeleverd is een andere vraag Duitsland verloor zoals bekend de oorlog, Vlaanderen is zoals bekend vooralsnog niet onafhankelijk. Behalve voor bijna alle betrokkenen strenge straffen (Charpentier, De Schaepdrijver, Haesaert en Van Sante kregen in 1922 zelfs bij verstek de dood met de kogel) had het in ieder geval ook dit gevolg: de voor vele decennia totaal besmette reputatie van al wie en al wat zich binnen de Belgische politieke context maar als Vlaams wenste te laten gelden. De vraag of er, anderzijds, wérkelijk een alternatief was ook al voor en tijdens de oorlog was er niet zo gek veel Belgische bereidheid gebleken om naar Vlaamse verzuchtingen te luisteren zal historici nog wel een tijdje bezighouden. PROF. DR. JOS MONBALLYU, DESERTEURS VOOR DE VLAAMSE ZAAK, UITGEVERIJ DE KLAPROOS, BRUGGE, 206 BLZ., 19,95 EURO JUNI