Omdat ik Vlaming ben

Transcriptie

1 Universiteit Gent Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Nieuwste Geschiedenis Academiejaar Omdat ik Vlaming ben Een biografie van Frans Daels Proefschrift voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Geschiedenis Promotor: dr. Koen Aerts Wendy Lisarde ( )

2 Universiteit Gent Examencommissie Geschiedenis Academiejaar Verklaring in verband met de toegankelijkheid van de scriptie Ondergetekende, Wendy Lisarde Afgestudeerd als master in de Geschiedenis aan Universiteit Gent in het academiejaar en auteur van de scriptie met als titel: Omdat ik Vlaming ben. Een biografie van Frans Daels. verklaart hierbij dat zij/hij geopteerd heeft voor de hierna aangestipte mogelijkheid in verband met de consultatie van haar/zijn scriptie: o de scriptie mag steeds ter beschikking worden gesteld van elke aanvrager; o de scriptie mag enkel ter beschikking worden gesteld met uitdrukkelijke, schriftelijke goedkeuring van de auteur (maximumduur van deze beperking: 10 jaar); o de scriptie mag ter beschikking worden gesteld van een aanvrager na een wachttijd van.. jaar (maximum 10 jaar); o de scriptie mag nooit ter beschikking worden gesteld van een aanvrager (maximumduur van het verbod: 10 jaar). Elke gebruiker is te allen tijde verplicht om, wanneer van deze scriptie gebruik wordt gemaakt in het kader van wetenschappelijke en andere publicaties, een correcte en volledige bronverwijzing in de tekst op te nemen. Gent, 7/8/2012 (handtekening) 1

3 2

4 Dankwoord Met het schrijven van dit dankwoord zet ik een punt achter vier jaar geschiedenis aan de Universiteit Gent. Wanneer deze thesis stof ligt te vergaren en de herinneringen aan saaie archiefbezoeken reeds vergeten zijn, hoop ik toch nog de hulp van de volgende mensen te herinneren. Allereerst wil ik mijn promotor, Koen Aerts, bedanken omdat hij me inleidde in dit interessante onderwerp. Voor ik aan dit onderzoek begon, kende ik enkel de grote verhalen over de Vlaamse beweging en de collaboratie. Doordat hij mij de kans gaf om kennis te maken met de persoon van Frans Daels, heb ik veel meer inzicht gekregen in deze kwestie. Ook Luc Daels ben ik bijzonder dankbaar voor het interessante en aangename gesprek over zijn vader. De personen die deze thesis hebben nagelezen, verdienen een medaille voor moed en zelfopoffering. De verbeteringen en tips van Willem, Cynthia, Jelle en Katrien waren onontbeerlijk om deze scriptie tot een goed einde te brengen. Niet minder belangrijk was de steun van Sientje en Michelle. Samen hebben we alleszins goed gelachen met onze thesisperikelen. Guillaume was zoals altijd de rots in de branding wanneer het wat minder ging. Tenslotte gaat ook een woord van dank uit naar mijn familie. Naast een onuitputbare financiële bron waren mijn ouders ook vier jaar lang trouwe supporters. Ook mijn oma was steeds begaan met mijn resultaten. Bij mijn volgende studie zullen zij weer vanop de zijlijn supporteren. 3

5 Lijst met afkortingen ADVN : Archief, Documentatie en Onderzoekscentrum voor het Vlaam- Nationalisme CVP : Christelijke Volkspartij DeVlag : Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap Rex : Christus Rex SKVH : Sekretariaat der Katholieke Vlaamse Hoogstudenten SOMA : Studie en Documentatie centrum voor Oorlog en Maatschappij SS : Schutsscharen of Schutz-Staffeln UA : Universiteitsarchief Verdinaso : Verbond van Dietse Nationaal Solidaristen VNV : Vlaams Nationaal Verbond 4

6 Inhoudsopgave Dankwoord... 3 Lijst met afkortingen... 4 Inleiding... 9 De verschillende kanten van Frans Daels Status Quaestionis van de literatuur Methodologische nota Deel I: De vooroorlogse periode ( ) De flamingant Deel II: De Eerste Wereldoorlog Hoofdstuk I: De geschiedenis van de Groote oorlog De Duitse inval De regering in Le Havre Het activisme en de flamenpolitik De Flamenpolitik De Frontbeweging Betekenis voor het Vlaams-nationalisme Hoofdstuk II: flamingant aan de IJzer De Belgische Standaard Sekretariaat der Katholieke Vlaamse Hoogstudenten De brochures van Daels Strubbelingen tussen Daels en De Belgische Standaard Ons Vaderland Ik dien als leuze van Daels en het SKVH Heldenhulde Het verbod op de studiekringen en het ontstaan van de frontbeweging Daels en Frans Van Cauwelaert Besluit Deel III: het interbellum ( ) Hoofdstuk I: De renaissance van de Vlaamse zaak De Frontpartij De eerste IJzerbedevaarten Hoofdstuk II: Het geweten van Vlaanderen Boven en buiten de politiek Testamentuitvoerder van de IJzer

7 Hoofdstuk III: Professor Daels Een sociaal-bewogen geneesheer Bij de studenten De vernederlandsing van de Universiteit Gent t Hospitaal van Daels Rector Daels? Hoofdstuk IV: aanloop naar Wereldoorlog II De antidemocratische evolutie van het Vlaams-nationalisme Boegbeeld voor het radicale Vlaanderen De IJzerbedevaart van 1939: Nooit meer oorlog? Besluit Deel IV: De Tweede Wereldoorlog ( ) Hoofdstuk I: Daels blijft in Gent Aanslag op Daels Hoofdstuk II: Daels stapt in de politiek De mislukte Volksbeweging Toetreding tot de Raad van Leiding Hoofdstuk III: De stichting van de Eenheidsbeweging-VNV Interne crisis Hoofdstuk IV: De verklikkingszaken De benoemingen aan het Parket-Generaal te Gent De kwestie van het Burgerlijk Hospitaal Conclusie Hoofdstuk V: De sociale organisaties De Unie van Hand- en Geestesarbeiders Voor Moeder en Kind Winterhulp Conclusie Hoofdstuk VI: De werving voor het oostfront Een politieke actie De werving voor het Vlaams Legioen Daels werft voor het Oostfront Conclusie Hoofdstuk VII: De Oorlogsbedevaarten De Hulde van 14 juli

8 De eerste oorlogsbedevaart De tweede oorlogsbedevaart De derde oorlogsbedevaart De vierde oorlogsbedevaart De vijfde oorlogsbedevaart Conclusie Hoofdstuk VIII: Daels werkzaamheden als professor De Toulouse-professoren Inmenging in de nieuwe benoemingen Het gastprofessorschap Daels invloed bij de studenten De Tucht- en Leidingsraad De Cultuurraad Hoofdstuk IX: Verzet tegen de Nationaalsocialist Hoofdstuk X: Kroniek van een aangekondigd ontslag : Afwezigheid in de Raad van Leiding : Ontslag uit de Raad van Leiding : uitstap uit het VNV Conclusie DEEL V: De repressie ( ) Hoofdstuk I: De repressie in zesvoud De straat regeert De overheidsrepressie De zuivering in privéorganisaties Hoofdstuk II: Het onderzoek naar Daels De opsporing van Daels Bewijsmateriaal Getuigen Hoofdstuk III: Het vonnis Over mijn leven en over mijn werkzaamheid tijdens de oorlogsjaren Conclusie Hoofdstuk IV: De periode in Zwitserland Contacten met België Hoofdstuk V: De terugkeer van Frans Daels De amnestiebeweging

9 De voorbereiding van zijn terugkeer De laatste stappen Gelijkenissen met de zaak Elias Hoofdstuk VI: Zijn laatste jaren Conclusie Conclusie Opgave van bronnen en literatuur Bronnenmateriaal Archiefbestanden Mondelinge bronnen Pers Afbeeldingen Literatuur Boeken Artikels Bijlagen )Bijgevoegde CD-ROM van interview met Luc Daels, afgenomen op )Overeenkomst tot audio-opname en gebruik van de inhoud van een interview. Ondertekend door Luc Daels

10 Inleiding Ik zeg niet Dr. Daels, ik zeg niet Prof. Daels, ik zeg Frans Daels: want wat zijn zijn titels naast dien naam, den naam van een Mens, dien we vereren. 1 Wie er de standaardwerken van de Belgische geschiedenis op naslaat, zal de naam Frans Daels zelden tegenkomen. Dat is eerder verbazingwekkend, aangezien Daels leven zich afgespeeld heeft tijdens enkele van de sleutelmomenten uit de Belgische geschiedenis. In de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging daarentegen wordt hij vermeld tussen prominente Vlaamse figuren, zoals Staf De Clercq en Hendrik Elias. Dat hij vooral in de geschiedenisboeken over de Vlaamse Beweging voorkomt, is uiteraard geen toeval. Daels verwerft immers omwille van zijn Vlaamsgezindheid zijn plaats in de geschiedenis. Deze masterproef heeft als doel het rijkgevulde leven van Frans Daels onder de loep te nemen. In zijn leven zou Daels meerdere keren op de voorgrond treden in de Vlaamse strijd. Zijn onuitputtelijke inzet voor de Vlaamse Beweging, op allerlei vlakken, vormt dan ook de basis voor deze thesis. Er werd gekozen om zijn leven weer te geven in de vorm van een biografie, teneinde het overzicht te behouden en omdat de geschiedenis van een mensenleven zich nu eenmaal het best verhaalt in een biografische vorm. Toch wordt er getracht om iets méér te schrijven dan een biografie: er wordt ook op zoek gegaan naar de beweegredenen van de mens Daels. We gaan uit van de premisse dat zijn Vlaamsgezindheid en sociaalvoelendheid de twee hoekstenen van zijn leven vormden. Bovendien is deze thesis een noodzakelijke aanvulling op de reeds bestaande biografische geschriften en artikels die na zijn dood verschenen. In deze biografieën wordt hij telkens de hemel ingeprezen als ware hij een Vlaams profeet. Door zelf het strafdossier te consulteren en de feiten in de context te plaatsen, werd al een heel verschil opgemerkt met de artikels in het Pallieterke en met het boek Zo leefde zo sprak prof. Dr Frans Daels. 2 Beiden concentreerden zich eenzijdig op het zelfgeschreven verweerschrift van Daels en op het uitgegeven Verweerschrift van prof. Dr. Frans Daels. 3 dat de terugkeer van Daels naar België voor ogen had en dus zeker niet objectief te werk ging. We hopen dan ook dat deze thesis een definitieve bijdrage vormt aan de aanwezige literatuur. De directe aanleiding voor deze masterproef was een interview met één van de zonen van Daels in het weekblad Humo, waarin Luc Daels enigszins vergoelijkend praatte over 1 A. Vermeylen, Verzameld werk. Deel 4, Brussel, Manteau, 1955, p M. Boey, Zo leefde zo sprak Prof. Dr. Frans Daels, Diksmuide, IJzerbedevaartkomitee, 1972, passim. 3 Verweerschrift inzake prof. Dr. Frans Daels, s.n., s.l., 1954, 45 p 9

11 het oorlogsverleden van zijn vader. Nog recenter verscheen er, naar aanleiding van de nieuwe datum van de IJzerbedevaart, een artikel waarin de geschiedenis van de bedevaarten uit de doeken werd gedaan. Als allereerste voorzitter van het IJzerbedevaartcomité kon hij daarin natuurlijk niet ontbreken. Deze hernieuwde aandacht voor Frans Daels is alvast een bijkomende reden om een nieuw (academisch) licht te schijnen over zijn leven. De verschillende kanten van Frans Daels Hij was geen gemakkelijk vlot karakter, maar zoals hij van zichzelf meer dan eens zegde, een ambetanterik 4 Frans Daels zou zijn hele leven lang eigenzinnig zijn standpunten verdedigen, wat hem het imago van een koppig man gaf. Wanneer hij zich eenmaal een opinie gevormd had, dan vocht hij voor zijn opvattingen en was al het overige voor hem maar vergissing en bedrog, zo schreef Hendrik Elias. 5 Op drie gebieden zou Daels voor zijn opvattingen vechten. Vooraleerst was hij een geneesheer, gespecialiseerd in de verloskunde. Daarbij kwam ook zijn leerstoel aan de Universiteit Gent, waar hij lesgaf en ijverde voor een eigen Academisch Ziekenhuis. Hij was doordrongen van de sociaal-geneeskundige gedachte en hamerde er bij zijn collega s en studenten op dat ze zich in moesten zetten voor de sociale zaak, want: een geneeskunde die niet sociaal voelt is geen ware geneeskunde. 6 Veel van zijn tijd investeerde in armenzorg. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zou hij lid zijn van verscheidene organisaties die de ergste armoede trachtten te verzachten. Een tweede strijdpunt van Daels waren zijn onophoudelijke pogingen voor een eigen Academisch Ziekenhuis. Hij zou zich bij de Commissie van Openbare Onderstand (COO) niet populair maken door het stadshospitaal de Bijloke op te eisen voor zijn studenten. Hij zou één van de geestelijke vaders zijn van het latere Universitair Ziekenhuis. Tenslotte was er de Vlaamse strijd, waar Daels tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn hart aan verloor. Aan de IJzer werd hij geconfronteerd met de negatieve gevolgen van het dominante Franstalige leger, waardoor de Franstalige Daels van de weeromstuit Vlaamsgezind werd. In zijn hoedanigheid als stichter en voorzitter van het IJzerbedevaartcomité werd hij het geweten van Vlaanderen. Op de bedevaarten was Daels bitter, schamper en onaangenaam. Daels klaagde elke bedevaart opnieuw de 4 L. Elaut, Mijn memoires: van Keiberg tot Blandijnberg, Beveren, Orion, 1981, p C. Van Louwe en P. Verstraete, De Oorlogsbedevaarten : kroniek van de vergeten IJzerbedevaarten , Kortrijk, Groeninghe, 2002, p M. Boey, A. Schweitzerprijs: prof dr. Fr. Daels 90!, in: Het Pennoen,

12 Vlaamse problematiek aan. Zijn Vlaamsgezindheid zou ook de reden zijn dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de Duitsers. Veel van de artikels die reeds over Daels verschenen, focussen eenduidig op deze collaboratie, zonder enige voorgeschiedenis of context mee te geven aan de lezer. Door een vollediger beeld te schetsen van zijn leven, hoopt deze thesis een genuanceerder beeld van de persoon Frans Daels te geven. Status Quaestionis van de literatuur Aangezien het leven van Daels zich afspeelde op enkele van de breekpunten van de Belgische geschiedenis, werd voor elk deel de daartoe beschikbare literatuur geraadpleegd. De literatuur over de twee Wereldoorlogen legde echter een grillig parcours af om tot het punt te komen waar ze nu staat. Het onderzoek naar de Eerste Wereldoorlog zou evolueren van een verheerlijking van het vaderland, naar een literatuur die in de jaren vijftig gedomineerd wordt door de controverse over de Flamenpolitik en het activisme. Historici als Lode Wils en Hendrik Elias namen telkens een duidelijk standpunt in, waardoor zich een boeiend debat ontwikkelde. We concentreerden ons dan ook op deze twee auteurs in onze studie over de Frontbeweging. Over de geschiedschrijving en beeldvorming van de Tweede Wereldoorlog en de repressie werd onlangs een artikel gepubliceerd door Koen Aerts. Deze stelt dat geschiedschrijving ten aanzien van de bestraffing van de collaboratie na de Tweede Wereldoorlog geen deel was van een Belgisch discours. Het waren de Vlaamse nationalisten die het discours over deze bestraffing monopoliseerden. Daardoor zat het onderzoek en het debat rond de repressie gevangen in de aanhoudende communautaire twisten. De repressie werd aangegrepen om de Vlaamse identiteitsclaim kracht bij te zetten en de breuk met België te bespoedigen. De werken die in deze periode verschenen, leggen bijna allemaal de nadruk op de misleide Vlaamse idealist als slachtoffer van een wraakzuchtig België. Dit wordt door Aerts de Klaagcultuur genoemd, die het discours domineerde tot een flink eind in de jaren 80. Mede hierdoor ontstond in Wallonië, waar er minder aandacht was voor de (bestraffing van) de collaboratie, een beeldvorming van de Vlaamse collaboratie tegenover het Waalse verzet. Deze beeldvormingen hebben tot in de jaren 80 degelijk onderzoek naar de collaboratie en repressie geblokkeerd. De literatuur die in deze periode over Frans Daels verscheen is een ideaalvoorbeeld van dergelijke Klaagcultuur. Hij wordt erin 11

13 afgeschilderd als een goedmenende ziel die helaas enkele verkeerder keuze maakte, waarvoor hij buitenproportioneel gestraft werd. 7 Dat dit dogma uiteindelijk doorbroken werd, is vooral te danken aan het onderzoekwerk van Luc Huysse en Steven Dhondt. Onverwerkt Verleden verscheen in 1992 en wordt sindsdien als het standaardwerk beschouwd voor onderzoek naar deze onderwerpen. Het is een breekpunt met het voorafgaande discours omtrent collaboratie en repressie. In dit werk werd de repressie en collaboratie op een kwantitatieve manier benaderd. Hiervoor baseerden ze zich grotendeels op de studie van Gilissen, die in 1951 al een enorme hoeveelheid cijfermateriaal had verzameld. 8 In combinatie met een aantal eigen steekproeven formuleerden zij een realistisch antwoord op het anti-vlaamse repressie dogma. Een andere taboedoorbrekend werk was Ieder zijn zwarte van Frank Seberechts, dat twee jaar na Onverwerkt Verleden gepubliceerd werd en een heel andere aanpak had. Seberechts ging namelijk op een kwalitatieve manier om met de repressie, waarbij hij zich vooral focuste op de menselijke en maatschappelijke aspecten van de repressie. 9 Bovenstaande werken vormden de basis voor deze thesis. Daarnaast werden natuurlijk ook andere werken doorgenomen, die nog stamden uit de periode van de Klaagcultuur. Deze staan dus in schril contrast met de daarvoor gepubliceerde literatuur, maar zijn niettemin nuttig gebleken. De reeks De Kwade Jaren 10, waarin Arthur de Bruyne belangrijke personen uit de Vlaamse collaboratie bespreekt, is hier een prima voorbeeld van. De Bruyne zijn werk als historicus valt niet los te koppelen van zijn Vlaamsnationalistische bewogenheid. Ook prof. Raymond Derine, auteur van Repressie zonder maat of einde 11, mengde zich als politicus in het debat over repressie en amnestie. Deze literatuur werd met de nodige omzichtigheid behandeld, maar bleek toch waardevolle informatie te bevatten. Over Frans Daels zelf was er weinig literatuur te vinden. Met uitzondering van deel vijf van De Kwade Jaren wordt er in het historisch onderzoek geen bijzondere aandacht aan hem besteed. Men kan wel enige huldeboeken aan Daels vinden, maar deze beschikken niet over een bronvermelding en zijn op z n minst tendentieus. Informatie over hem werd gevonden in algemene werken over bepaalde aspecten van de Vlaamse Beweging 7 K. Aerts, De bestraffing van de collaboratie na de Tweede Wereldoorlog. Beeldvorming en onderzoek, in: Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 21, (2009), pp J. Gilissen, Étude statistique sur la répression de l incivisme, in: Revue de droit pénal et de criminologie, 1951, F. Seberechts, Ieder zijn zwarte. Verzet collaboratie en repressie, Leuven, Davidsfonds, A. De Bruyne, De kwade jaren. 5 : Robert Brasillach, fascist; Professor Daels; Drie dagen bij Degrelle; Dr. Edgard Muylle; De méns Borms, Elias als leider van het VNV, Brecht, De Roerdomp, 1976, 11 R.. Derine, Repressie zonder maat of einde? Terugblik op de collaboratie, repressie en amnestiestrijd, Leuven, Davidsfonds, 1978, passim. 12

14 en de collaboratie. In Vlag, groet en leider: geschiedenis van het Vlaams Nationaal Verbond, het doctoraatswerk van Bruno De Wever, werd de noodzakelijke bagage meegegeven over het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) en de Raad van Leiding. Ook voor informatie over de Waffen SS werd een werk van De Wever geraadpleegd, namelijk Vlamingen in het Vlaams Legioen en de Waffen SS. Verder komt Daels voor in biografieën van zijn collega s en vrienden, zoals in Professor Speleers: een biografie geschreven door Joris Dedeurwaerde, de biografie van Hendrik Elias van Pieter Jan Verstraete en in het zelfgeschreven Mijn Mémoires van Leon Elaut. Er blijkt dus nog ruimte te zijn voor verder onderzoek naar Frans Daels. Deze masterscriptie is alleszins een stap in de goede richting, maar is zeker niet het eindstation. Er werd zoveel mogelijk relevant geachte literatuur geraadpleegd, maar er zullen zeker enkele werken niet of amper gebruikt zijn. Een betamelijk aantal bronnen werden geraadpleegd, maar het is goed mogelijk dat sommige bronnen over het hoofd werden gezien. Desalniettemin hadden we nergens het gevoel dat het ons aan cruciale informatie ontbrak. De indeling van deze thesis is gebouwd rond de drie periodes die zowel in Daels leven als in de Belgische geschiedenis cruciaal bleken te zijn. Het gaat hier logischerwijze om de Eerste en Tweede Wereldoorlog, alsook om de repressie en terugkeer van Daels. De periodes hiervoor en na zijn daarom niet minder belangrijk, maar fungeren eerder als de lijm die deze verschillende fases met elkaar verbindt. Er werd geopteerd om deze thesis allereerst chronologisch in te delen, in de hoop dat dit vlotheid en coherentie eerder zal bevorderen dan belemmeren. Aan het begin van elk hoofdstuk wordt, waar nodig, steeds een algemene situatieschets gegeven van de periode. Daarna volgt het meer biografische aspect, waarin wordt weergegeven wat Frans Daels in deze periode beleefde. Methodologische nota Voor het meer theoretische deel van dit onderzoek werd de reeds vermelde beschikbare wetenschappelijke literatuur geraadpleegd. Het bronnenonderzoek was een grotere uitdaging; bronnen met betrekking tot Frans Daels bleken zich in meerdere archieven in Vlaanderen schuil te houden. In eerste instantie werd gebruik gemaakt van de archieffondsen die beschikbaar waren in het Archief, Documentatie en Onderzoekscentrum voor het Vlaams-nationalisme (ADVN). Een logische keuze, die beloont werd met een breed scala aan bronnenmateriaal. Het archief van Godelieve Daels, dochter van, bleek vooral interessant om gegevens over Daels tijdens en na de Eerste Wereldoorlog te verzamelen. Het bevat frontbrieven van Daels aan zijn vrouw, alsook zijn benoemingen en decoraties 13

15 in het leger. In het archief van Leo D hont werden de programma s en toespraken van de oorlogsbedevaarten teruggevonden. Het omvangrijkst was het archief van de oprichter van de Oranje-uitgeverij, Staf Vermeire. Dit archiefbestand bestond uit twee delen. In het eerste deel bevindt zich de nog bestaande briefwisseling van Daels met als onderwerp de oorlogsbedevaarten. Daels stond in een drukke correspondentie met zowel Clemens De Landtsheer, secretaris van het IJzerbedevaartcomité, als met Germain Lefever, voorzitter van de Vlaamse Oud-Strijders (VOS). Deze brieven zijn zeer waardevol, omdat goed te merken valt hoe zijn houding ten opzichte van de Duitsers en het VNV evalueerde. Het tweede deel van dit archief bevat naoorlogse brieven en artikels, onder andere over de heropbouw van de IJzertoren. Gedurende zijn verblijf in Zwitserland bleef hij in nauw contact met zijn vrienden. Ook informatie over de terugkeer van Daels werd gevonden in dit deel: de correspondentie van de schoonzoon van Daels, Andreas Van Houwe, die Daels voortdurend op de hoogte hield van de stappen die reeds genomen waren voor zijn terugkeer, werd hierin bewaard. Daarnaast bevonden een aantal brieven die Daels stuurde na zijn terugkeer, bijvoorbeeld over het erevoorzitterschap, zich in dit bestand. Het ADVN was dus een zeer vruchtbaar archief voor informatie over Daels. Vervolgens werd het archief van het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA) doorzocht. Het omvangrijke VNV-archief werd niet geraadpleegd, omdat we vermoeden dat in het lijvige doctoraat van Bruno De Wever voldoende informatie hierover te vinden zou zijn. Wel werden er de verschillende krantenknipselmappen over Daels geconsulteerd. In de decennia na de Tweede Wereldoorlog verschenen regelmatig artikels over Daels, zowel in Vlaamsgezinde kranten zoals het Pallieterke, waarin niet zelden zijn terugkeer geëist werd, als in het neutralere De Standaard. Na zijn terugkeer werd hij regelmatig eens geïnterviewd. Deze interviews bleken zeer informatief te zijn. In het SOMA werden ook enkele van de door Daels geschreven boekjes geraadpleegd. Ten derde werd toegang verkregen tot het strafdossier van Frans Daels, dat zich bevond in het archief van het krijgsauditoraat van Gent. Dit lijvige dossier bevat naast het vonnis ook het aangevoerde bewijsmateriaal. Verschillende brieven en getuigenissen met betrekking tot Daels zijn collaboratie werden hier verzameld, zoals bijvoorbeeld brieven naar Oberverwaltungsrat Thedieck. Bijzonder aan dit dossier is dat er tevens een Verweerschrift aan werd toegevoegd, waarin Daels zichzelf verdedigt tegen de aanklachten. Het dossier besluit met een aantal stukken van na de terechtstelling. Dit zijn vooral proces-verbalen van de politie van Gent, die in 1946 en 1947 op zoek waren naar de ondergedoken Daels en, op basis van getuigenissen, een aantal vruchteloze huiszoekingen deden. 14

16 Als laatste werd in het universiteitsarchief het personeelsdossier van Daels geconsulteerd. Het ligt voor de hand dat dit vooral informatie bevat over de professionele bezigheden van Daels, zoals bijvoorbeeld over de problematiek van de vroedvrouwenschool. het archief van de handschriftenleeszaal van de Universiteit Gent bezat een kleine collectie briefwisseling tussen Frans Daels en Frans Van Cauwelaert. Naast al dit geschreven bronnenmateriaal werd ook prof. em. Luc Daels, zoon van, geïnterviewd. Dankzij dit boeiende interview konden een aantal gaten in het verhaal opgevuld worden. Bovendien werd op deze manier een goede karakterschets verkregen van de persoon Frans Daels. Al deze bronnen werden, met de kritische methode indachtig, verwerkt. Niet al het verwerkte materiaal belandde uiteindelijk in deze thesis, maar was toch nuttig voor de algemene beeldvorming van de situatie. 15

17 Deel I: De vooroorlogse periode ( ) 12 Op 7 januari 1882 werd François Marie Daels geboren in het schipperskwartier te Antwerpen. Zijn ouders waren Petrus Franciscus Frans Daels, een apotheker, en Maria Verellen, door wie hij Franstalig opgevoed werd. Zijn middelbare diploma behaalde hij aan het Sint-Jan Berchmancollege. Hij besloot om geneeskunde te studeren in Leuven, waar hij zijn kandidaturen aflegde. Maar het was aan de Universiteit Gent waar hij zou promoveren (magna cum laude) tot doctor in genees- heel- en verzorgkunde. In deze jaren zou Daels academisch werk meerdere malen bekroond worden. Zo was hij driemaal laureaat in de Alvarenga-prijskamp, die uitgeschreven werd door de Académie royale de Médicine de Belgique (1909, 1910, 1911). Na zijn benoeming tot doctor werd Daels voor één jaar assistent van professor J.F. Heymans aan het Instituut voor Pharmacodynamie van de Universiteit Gent. Daarna besloot Daels om als vrijwillig buitenlands assistent te verblijven aan de Berliner Universitätsfrauenklinik (de charité), waar hij onder de auspiciën van de vermaarde vrouwenarts prof. E. von Bumm zich verder specialiseerde in de verloskunde en zich de Duitse taal machtig maakte. Daels 12 Onbekend, Verloskundige Frans Daels in toga met eretekens, zwart-wit foto, s.d., Collectie Universiteit Gent. 16

18 keerde regelmatig terug België. Zo trouwde hij op 7 november 1908 met Joanna Vercauteren, die eveneens afkomstig was uit de Antwerpse burgerij. 13 In 1909 zou Daels zich definitief in de Sint-Pietersnieuwwstraat in Gent vestigen. Hij werd assistent aan het Bacteriologisch Instituut en zette in juli een particuliere praktijk op. In december van dat jaar verkreeg hij de titel van Speciaal Doctor in de verloskunde en de gynaecologie, naar aanleiding van zijn uitstekende thesis Au sujet de l eclampsie et de son traitement. 14 Na het overlijden van prof. Van Cauwenberghe, werd hij in 1911 benoemd tot professor, en kreeg hij de verantwoordelijkheid over de cursus van de Obstetrische en de Gynaecologische Kliniek. 15 Na zijn benoeming als professor, zette Daels zijn schouders onder het eigen Academisch Ziekenhuis. Hij klaagde het tekort aan patiënten voor de studenten aan en tolereerde niet dat de dokters en verplegers van de Bijloke het gezag van het universitair personeel miskenden. Voordat Daels zich met de zaak ging bemoeien, was er namelijk een ingewikkelde ziekenhuissituatie in Gent. Op het einde van de negentiende eeuw was er een toename van het studentenaantal, waardoor men een aantal medische instituten had opgetrokken aan het Burgerlijk Hospitaal van de Bijloke. Deze nieuwe academische instituten stonden onafhankelijk van elkaar, maar voor de patiënten en de ziekenzorg bleef de universiteit afhankelijk van de Bijloke. Wie zich dus wou laten behandelen door een hoogleraar, moest over straat naar de operatiekwartieren in de poliklinieken gerold worden. Ondanks deze ongelukkige toestand was er wel een gezonde verstandshouding tussen het medisch korps van de Commissie Burgerlijke Godshuizen en de universiteit. Daels zou deze verstandshouding radicaal doorbreken en voluit de belangen van zijn studenten verdedigen. De gemoederen liepen vaak hoog op. Zo zou hij zelfs een officiële blaam krijgen van de universiteit nadat hij was uitgevlogen tegen de bestuurder van het Vroedvrouwenhuis. Hij was boos omdat de geneeskundestudenten hoogstens de kans hadden om een verlossing op afstand te volgen, verre van ze zelf te kunnen leiden. 16 Dit conflict op de Materniteit zou pas ten einde komen in 1924, wanneer er een onafhankelijke verloskundige afdeling komt op de benedenverdieping van het Moederhuis. Tijdens zijn strijd voor een zelfstandige afdeling, rijpt bij Daels het idee voor een volledig autonoom ziekenhuis (cfr. infra). 17 De flamingant 13 G. De Smet en M. Thiery, Nationaal biografisch woordenboek, Brussel, Paleis der Academiën, 1996, deel 15, p F. Daels, Au sujet de l'éclampsie et son traitement, Gent, Eylenbosch, 1910, 144 p. 15 G. De Smet en M. Thiery, Nationaal biografisch woordenboek, p L. Elaut, In memoriam prof. Dr. Frans Daels. Een poging tot doorlichting van zijn wetenschappelijk oeuvre, in: Wetenschappelijke tijdingen, 34 (1975), 1, p L. Elaut, Een epos: het Gentse akademisch ziekenhuis, Antwerpen, Nederlandsche Boekhandel, 1977, p

19 Een typerend citaat van Daels is je suis flamingant, par devoir social. 18 Daels was op politiek vlak zeker nog niet actief. Ook het studentenflamingantisme had hem niet aangesproken. Volgens zijn goede vriend, Jozef Goossenaerts, had Daels slechts eenmaal een vergadering van De Rodenbachsvrienden' bijgewoond. Toch was Daels in Leuven, weg van thuis, Vlaamsbewust geworden. Zoals het citaat het stelt, was het vooral sociale dat bij Daels primauteit had. Door als jonge arts in contact te komen met de sociale ellende ontdekte hij de Vlaamse strijd. Daels sprak toen nog veel Frans, waardoor zijn Nederlands maar pover was. Een anekdote van Goosenaerts toont dit aan: De jonge Daels gaf in 1907 een lezing op het Vlaams Geneeskundig congres. Hij genoot niet al te veel bijval, want men verstond zijn Vlaams niet. 19 Tenslotte dient vermeld te worden dat Daels in deze vooroorlogse periode tweemaal vader werd: van Francine ( 1911), die later zou huwen met Amaat Bockaert (die ook een aanhanger was van het Vlaams-nationalisme), en van José ( 1914), die in de voetsporen van zijn vader zou treden als vrouwenarts. 18 M. Boey, A. Schweitzerprijs: prof dr. Fr. Daels 90! In: Het Pennoen, Professor Daels Testamentuitvoerder van de IJzer., in: t Pallieterke,

20 Deel II: De Eerste Wereldoorlog 20 In dit deel wordt de evolutie die Daels doormaakte tijdens de Eerste Wereldoorlog besproken. Allereerst wordt het brede kader van de eerste Wereldoorlog geschetst. Daarna wordt dieper ingegaan op het activisme en de Flamenpolitik. Deze context dient als een houvast voor het tweede hoofdstuk, waar een overzicht van Daels activiteiten tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt gegeven. 20 Onbekend, De leiders van de Frontbeweging met Frans Daels in het midden, zwart-wit foto, s.d., Collectie Universiteit Gent. 19

21 Hoofdstuk I: De geschiedenis van de Groote oorlog België werd tijdens de Eerste Wereldoorlog gedomineerd door twee vooroorlogse problemen. Er was de Vlaams problematiek en het sociale vraagstuk, dat zich vooral concentreerde op de strijd voor het algemeen enkelvoudig stemrecht. Met name de Vlaamse kwestie zou tijdens de oorlog pas écht een probleem worden: zowel op het front (de Frontbeweging) als in het bezette België, waar de bezetter een actieve Flamenpolitik voerde. Door de bezetting kwam het sociale probleem op de achtergrond terecht. Pas op het einde van de oorlog (en daarna) zou het debat rond het algemeen enkelvoudig stemrecht weer oplaaien. Hoewel het stemrecht verkregen werd, zou de Vlaamse strijd een dieptepunt bereiken na de oorlog. 21 De Duitse inval Met de Duitse invasie op 4 augustus 1914 kwam een einde aan de Belgische neutraliteit. Dat Duitsland daadwerkelijk naar de wapens zou grijpen, werd lange tijd niet mogelijk geacht door de Belgische bevolking. Men hoopte dat de in 1839 overeengekomen neutraliteit België zou beschermen tegen het oorlogsgeweld. Pas na het ultimatum van de Dubbelmonarchie aan Servië (23 juli 1914) nam België de oorlogsdreiging ernstig. Er werd tot een beperkte mobilisatie overgegaan, vooral omdat de regering wou aantonen dat ze enkel de Belgische neutraliteit wou verdedigen. Dat Duitsland met deze neutraliteit geen rekening ging houden, bleek uit hun ultimatum van 2 augustus. Daarin beweerden ze te hebben vernomen dat Frankrijk door België zou trekken om Duitsland aan te vallen. Omdat België niet in staat was om die aanval af te slaan, eiste Duitsland het recht op om het Franse leger in België tegemoet te komen. Als België dit zou toestaan, zou het na het herstel van de vrede terug over zijn onafhankelijkheid en integriteit beschikken. Als België dit zou weigeren, dan werd het als een vijandelijke staat beschouwd. 22 Na dit ultimatum zaten de Belgische regeringsleiders in zak en as. Eensgezind werd besloten om het Duitse ultimatum te verwerpen. Men ging over tot een volledige mobilisatie van de Belgische defensiemiddelen. Toen Duitsland na deze afwijzing overging tot de aanval, besloot men om een positief antwoord te geven aan het aanbod van Engeland om België ter hulp te komen. Daarnaast zou men ook een beroep doen op de hulp van de andere leden van de Triple Entente, Frankrijk en Rusland. 23 Er zou maar voor een korte tijd sprake zijn van een bewegingsoorlog, want nadat de sluizen van Nieuwpoort geopend werden, veranderde IJzervlakte in een ware 21 T. Luykx, Politieke geschiedenis van België van 1789 tot heden, Amsterdam, Elsevier, 1973, p T. Luykx, op. cit., p T. Luykx, op. cit., p

22 modderpoel. Beide legers groeven zich in en de strijd nam de vorm aan van een loopgraven- en stellingenoorlog, die drie-en-half jaar zou duren. 24 De regering in Le Havre Nadat de regering besloten had om het Duitse voorstel te verwerpen, moesten ze de vlucht nemen voor de Duitse opmars. Ze vroegen -en verkregen- toestemming om zich in Frankrijk te vestigen. In Sainte-Adresse, dicht bij Le Havre, zou de regering de hele oorlog verblijven, met het voorrecht der extraterritorialiteit. Een normale parlementaire controle van de regeringsdaden was echter niet mogelijk, aangezien de overgrote meerderheid van de parlementairen zich in het bezette gebied bevond. Omdat het parlement niet bijeen kon komen, voerde de regering haar bewind uit via besluitwetten. Aan het hoofd van deze regering stond Charles de Broqueville. Pas op het einde van de oorlog, op 1 juni 1918, werd hij vervangen door Gerard Cooreman. 25 De regering hield zich hoofdzakelijk met twee zaken bezig. Naast natuurlijk de Duitse invasie, was het vooral de Vlaamse kwestie die voor spanningen zorgde. Vooral omtrent de houding die aangenomen moest worden ten opzichte van de frontsoldaten waren de meningen verdeeld. Sommige Vlaamsgezinde ministers, zoals Helleputte, stonden open voor de eisen van de frontbeweging, andere veel minder. Tijdens het laatste oorlogsjaar werden een aantal beslissingen genomen die enkele van de Vlaamse problemen zouden oplossen, zoals de vernederlandsing van de Universiteit Gent. Hiervan zou uiteindelijk niets in huis komen, doordat er na de bevrijding een sterke anti-vlaamse reactie losbarstte. 26 Het activisme en de flamenpolitik Het Belgisch patriottisme zou bij de aanvang van de oorlog heropflakkeren. In een oproep aan het volk riep koning Albert de Vlamingen en de Walen op om zich eensgezind in te zetten voor het vaderland: Vlamingen, gedenk den Guldensporenslag. Walen, gedenkt de Zeshonderd Franchimontezen! Deze oproep viel niet in dovemans oren bij de Vlamingen, die zich bijna allen aan de zijde van de koning schaarden. Aanvankelijk waren alle Belgen het erover eens dat de vooroorlogse twisten nu geen rol meer mochten spelen. 27 Toch zou deze godsvrede maar van korte duur zijn. Na een paar weken kwam zowel de taalstrijd als de ideologische discussie opnieuw aan bod. Een aantal flaminganten 24 T. Luykx, op. cit., p T. Luykx, op. cit., p T. Luykx, op. cit., p H.J. Elias, 25 jaar Vlaamse Beweging 1914/1939. De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep Augustus 1914/november 1919, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1969, p

23 besloot daarom te collaboreren met de bezetter, in de hoop dat deze de Vlaamse grieven zou beantwoorden. Deze Vlamingen werden activisten genoemd en vielen uiteen in twee groepen, waarvan enkel de eerste groep een duidelijk anti-belgisch standpunt innam. Deze groep werd Jong-Vlaanderen genoemd en had zijn belangrijkste kern in Gent. De Nederlandse dominee Domela Nieuwenhuis voerde deze groep aan. Zij streefden de vernietiging van de Belgische staat na en pleitten voor de oprichting van het Koninkrijk Vlaanderen, dat nauw zou samenwerken met Duitsland. Daarnaast eisten zij de oprichting van een eigen Vlaams leger en de annexatie van Frans-Vlaanderen. Binnen deze groep was het pro-duitse standpunt een twistpunt, wat er toe zou leiden dat de gematigden zich los zouden scheuren van Jong-Vlaanderen. De standpunten van deze groep werden in het blad De Vlaamsche Post (dat financieel gesteund werd door de Duitsers) verwoord. Het blad zou maar een kort leven beschoren zijn: het ging in mei 1915 op de fles. 28 De tweede groep was minder radicaal. De zogenaamde Unionisten verkozen een federale Belgische Staat, met verregaande autonomie voor de deelstaten. Zo wensten zij een einde te stellen aan de minderwaardige positie van Vlaanderen. Daarvoor zagen ook zij de bezetter als een helpende hand. In het Antwerpse blad Het Vlaamsche nieuws werd hun visie sinds 1915 verkondigd. 29 Tegenover deze activisten stonden de passivisten, die trouw bleven aan het staatsverband en elke medewerking met de bezetter afwezen. De naar Nederland uitgeweken Frans Van Cauwelaert was de spreekbuis van deze strekking. Een tijdlang werkte Van Cauwelaert mee aan De Vlaamsche Stem, dat in Amsterdam gepubliceerd werd voor de uitgeweken Vlamingen. Maar vanwege het radicaliseren van de Vlaamse standpunten van het blad zou Van Cauwelaert afstand nemen. Als alternatief voor de door de Vlaamsche Stem gepropageerde samenwerking met de bezetter lanceerde hij, samen met Julius Hoste, in 1915 het weekblad Vrij België. Hierin werd de unitaire Belgische staat verdedigd. Voor Van Cauwelaert en consorten was de Vlaamse kwestie een intern probleem, waarover tijdens de oorlog niet gediscussieerd diende te worden. Elke vijandelijke hulp bij deze kwestie werd afgewezen, en bijgevolge werd het activisme veroordeeld. Toch zouden Van Cauwelaert en Hoste nooit spreken over de activisten als verraders. Vooral Van Cauwelaert besefte heel goed dat het activisme bij de bevolking een afkeer deed ontstaan tegen de Vlaamse Beweging en de Flamenpolitik. 28 D. Vanacker, De Frontbeweging: de Vlaamse strijd aan de IJzer, Koksijde, De Klaproos, 2000, p L. Wils, Flamenpolitik en aktivisme: Vlaanderen tegenover België in de eerste wereldoorlog, Leuven, Davidsfonds, 1974, pp

24 Tijdens en na de oorlog zou hij steeds een verzoenende houding ten opzichte van de activistische flaminganten propageren. 30 De Flamenpolitik De collaboratie met de bezetter verliep zeer vlot, temeer omdat de Duitsers een actieve Flamenpolitik voerden. In eerste instantie was de Flamenpolitik erop gericht om de annexatie van Duitsland voor te bereiden. Toen echter duidelijk werd dat de kans bestond dat Duitsland België zou moeten opgeven, gingen de Duitsers de grieven van de Vlaamse beweging aangrijpen om Vlaanderen los te weken van België. 31 De Duitsers hadden namelijk snel ingezien dat ze door de Vlaamse Beweging voor hun kar te spannen, Duitsland als een natuurlijke beschermheer konden voorstellen en niet als een agressieve bezetter gezien zouden worden. 32 Gouverneur-Generaal von Bissing was belast met de uitvoering van deze Flamenpolitik. 33 Hij zou een aantal van de activistische eisen inwilligen. De bekendste hiervan en ook de enige succesvolle- was de realisatie van de vernederlandsing van de Universiteit Gent in Dit zou een tweespalt vormen in de Vlaamse beweging. Veel flaminganten, waaronder Van Cauwelaert, keurden dat Duits maneuver volledig af. Voor hen diende elke hulp van de vijand te worden afgewezen. Toen dan ook nog twee vooraanstaande Gentse professoren, de historici Paul Fredericq en Henri Pirenne, gedeporteerd werden, was het hek helemaal van de dam. Zonder deze deporatie hadden waarschijnlijk meer flaminganten de Gentsche Hoogeschool aanvaard. 34 Nu was er amper steun. Dit uitte zich in de grote moeilijkheden die men had in het vinden van een waardig professorenkorps. De meerderheid van het oude professorenkorps had zijn ontslag ingediend, waardoor men op zoek moest gaan naar nieuwe professoren. Deze behoorden tot de activistische strekking, zoals bijvoorbeeld Lodewijk Dosfel, die hierdoor mee in de collaboratie werd gesleurd. 35 De vernederlandsing van de universiteit zou voor een blijvende verdeeldheid zorgen in de Vlaamse Beweging. Het enige succes van de Flamenpolitik was dan ook datgene waarvoor deze politiek in het leven was geroepen: het dienen van de Duitse belangen L. Wils, op. cit., p B. De Wever, Vlag, groet en leider: geschiedenis van het Vlaams Nationaal Verbond, , Gent (onuitgegeven doctoraatsverhandeling Universiteit Gent), 1992, p L. Wils, Flamenpolitik en activisme, p H.J. Elias, De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, pp L. Wils, Flamenpolitik en aktivisme, pp T. Luykx, Politieke geschiedenis van België, p B. De Wever, Vlag, groet en leider: geschiedenis van het Vlaams Nationaal Verbond, pp

25 Hoe het activisme en de Flamenpolitik met elkaar in contact kwamen, is al lang voorwerp van discussie. Zoals Lode Wils het zich zo treffend afvraagt: Is het activisme voortgekomen uit het Duitse lokken, dat van december 1914 af heel openlijk gebeurde? Of zijn flaminganten spontaan bij de Duitsers gaan aankloppen? Of beide tegelijk? 37 Wils zal vooral de nadruk leggen op de Duitse politiek. Voor hem zijn het de inspanningen van de bezetter die de basis vormden van het activisme. Toch erkent hij het belang van de Vlaamse beweging vòòr de oorlog. Hendrik Elias ziet activisme eerder als een autonome ontwikkeling. Het was de logische uitgroei van het nationalisme dat steeds in de beweging verscholen lag en juist op de vooravond van de oorlog zijn doorbraak vond van het culturele naar het politieke. 38 Elias zou minder de nadruk leggen op de rol Flamenpolitik en zich meer focussen op de anti-vlaamse houding van de Franstalige burgerij. 39 Uiteindelijk zijn het maar nuanceverschillen tussen deze auteurs, met elk een eigen nadruk. We kunnen dus concluderen dat het een wederzijdse bevruchting was tussen de reeds aanwezige Vlaamse Beweging en de Duitse belangenpolitiek die uiteindelijk tot het activisme, in al zijn vormen, geleid heeft. De Frontbeweging Voor de huidige Vlaams-nationalisten is het nog steeds de Frontbeweging die als dé bakermat van het Vlaams-nationalisme gezien wordt. De IJzertoren en de bedevaarten zorgen voor een blijvende herinnering aan het Vlaamse lijden aan het front. Het verhaal van het Vlaamse lijden op het front is één van de stichtingsmythes van het Vlaamsnationalisme. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat in de geschiedschrijving van de Frontbeweging waarheid en mythe elkaar afwisselen. De mythe gaat als volgt. Het ijzerleger bestond voor 80% uit Vlamingen, die onder het bevel stonden van Vlaamsonkundige legerofficieren. Het Belgische leger, al voor de oorlog hét Franstalig bastion bij uitstek, zou tijdens de oorlog verder verfranst en zelfs Vlaamshatend geworden zijn. Dit zou tot vreselijke wantoestanden geleid hebben, waarin de Vlaamse studenten de dood ingestuurd werden omdat ze de Franse bevelen niet begrepen. Lange tijd werden deze statistieken klakkeloos overgenomen. Pas in 1976 zorgde het onderzoek van F.E. Stevens voor een correctie, waarmee de 80%-mythe van de kaart geveegd werd. De verhalen over de toestanden bleken wel grotendeels te kloppen, zo bleek uit onderzoek van Luc Coenen en Luc De Vos. De Frontbeweging klaagde dus wel degelijk bestaande wantoestanden aan, maar in hun ijver en 37 L. Wils, Flamenpolitik en activisme, p H.J. Elias, De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, p B. De Wever, Vlag, groet en leider: geschiedenis van het Vlaams Nationaal Verbond, pp

26 verontwaardiging primeerden niet altijd de feiten. 40 Aldus was er in het Belgische leger een feitelijke (en gevoelsmatig grote) ongelijkheid tussen de Vlamingen en Franstaligen. Met Franstaligen worden niet alleen Walen bedoeld, maar ook Vlamingen die weigerden Nederlands te praten en zich enkel in het Frans kenbaar maakten. 41 Na het stabiliseren van het front ondernamen jonge Vlaamse katholieke intellectuelen pogingen om het (intellectuele) leven aan het front te verbeteren. Uit deze groep vloeide de Frontbeweging voort. Door het uitgeven van allerlei blaadjes klaagden de ze de wantoestanden aan het front aan. De leden van de Frontbeweging waren zonder uitzondering jonge katholieke intellectuelen, die voor de oorlog lid waren van katholieke studentenverenigingen en ook aan het front actief waren in diverse studiekringen. De beweging was sterk Christelijk en Vlaams geïnspireerd. Ze huldigden de leuze AVV.- VVK. Deze leuze werd door de vereniging Heldenhulde gekerfd in de grafzerken van de gesneuvelde Vlaamse soldaten. Ook door de verspreiding binnen en buiten het front van allerlei frontblaadjes, zoals De Belgische Standaard en Ons Vaderland, klaagden zij de taalongelijkheid in het leger aan. 42 De legerleiding was -op z n zachts gezegd- niet gediend met de Vlaamse woelingen in de loopgraven. Ze reageerden hard: in 1917 werden de studiekringen afgeschaft, de frontblaadjes werden preventief gecensureerd en zelfs de letters AVV-VVK werden van de grafzerken verwijderd. Er werd besloten om de Frontbeweging ondergronds verder te zetten. De leiding ervan werd waargenomen door de Legervergadering, waarvan Korporaal Adiel de Beuckelaere de hoofdman was samen met zijn twee secretarissen, Filip de Pillecijn en Rik Borginon. Daarnaast waren er zes afgevaardigden van de zes legerdivisies. Zij werden regelmatig vergezeld door personen die geen deel uitmaakten van de Legervergadering, zoals prof. Daels. 43 Het was op een vergadering in mei 1917 dat de Frontbeweging besloot om met een eigen programma naar buiten te komen. Zelfbestuur was de voornaamste eis. Daarnaast vroegen ze een eigen Vlaamse universiteit, en eisten ze de splitsing van het leger in een Waals en Vlaams legioen. Ze kwamen ook naar voren met hun eerste openbaar manifest: in de Open Brief aan den Koning der Belgen, Albert I, somden ze al hun ongenoegens op over de Vlaamsonkundige en/of Vlaamsvijandige officieren. Dergelijke brieven hadden 40 B. De Wever, Vlag, groet en leider: geschiedenis van het Vlaams Nationaal Verbond, pp T. Luykx, Politieke geschiedenis van België, p T. Luykx, Politieke geschiedenis van België, p H.J. Elias, De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, p

27 echter geen ander resultaat dan de nog strengere vervolging van de beweging door de legeroverheid en enkele loze beloften van de regering in Le Havre. 44 Volgens de mythe was de Frontbeweging altijd loyaal gebleven aan de Belgische staat. Dit klopt in zekere mate: Ze stonden voornamelijk in contact met de passivisten, zoals Van Cauwelaert. Op het einde van de oorlog zouden er echter twijfels groeien over de effectiviteit van deze aanpak. Hun eis voor een Vlaamse Hoogeschool was dezelfde als die van de activisten. Er vond dan ook een toenadering plaats tussen de Frontbeweging en het activisme. Dit zeer tegen de zin van Van Cauwelaert, die hierdoor aan populariteitverlies leed. De anti-belgische gevoelens laaiden op aan het front en de Frontbeweging besloot om zogenaamde sublieme deserteurs te laten overlopen naar de Duitse linies. Op de nacht van 30 april op 1 mei 1918 liepen vijf Vlaamse soldaten, waaronder Jules Charpentier, over. 45 Later zou de Frontbeweging beweren dat Jules Charpentier louter de opdracht had om enkele vooraanstaande Vlamingen te contacteren om hun mening te vragen over het activisme, alsook om de mogelijkheid tot samenwerking tussen de Frontbeweging en de activisten te bespreken. Is dit een teken dat (een deel van) de Frontbeweging zodanig geradicaliseerd was dat zij eerder een oplossing zagen in een samenwerking met de Duitsers dan te blijven wachten op de beloftes van de Belgische regering? De missie had alleszins niet het gewenste effect. Charpentier en een van zijn metgezellen, Karel De Schaepdrijver (die met de missie niks te maken had en tegen de zin van de frontbeweging was meegegaan) werden de speelballen van de Duitse propaganda en de Jong-Vlaamse activisten. De Frontbeweging was genoodzaakt zich te distantiëren van de missie. Na de oorlog zou deze Charpentier-zending de Frontbeweging nog zuur opbreken. 46 De reactie van de overheid ten opzichte van de frontbeweging (zoals de veroordeling van De Beuckelaere voor hoogverraad) zou echter leiden tot een verdere radicialisering van de anti-belgische gevoelens. Dit zou resulteren in de oprichting van Frontpartij, die de Vlaamse eisen van de frontbeweging ook na de oorlog zou verdedigen. 47 Betekenis voor het Vlaams-nationalisme Wat betekenden de frontbeweging en het activisme nu voor de verdere ontwikkeling van het Vlaams-nationalisme? Om het belang van beide bewegingen te schetsen, moeten 44 H.J. Elias, De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, p H.J. Elias, De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, pp H.J. Elias, De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, p B. De Wever, Vlag, groet en leider: geschiedenis van het Vlaams Nationaal Verbond, p