Jaargang 21 Nummer 2 Augustus 2012 Cultuurhistorisch tijdschrift voor Nuenen, Gerwen en Nederwetten

Transcriptie

1 de drijehornickels Jaargang 21 Nummer 2 Augustus 2012 Cultuurhistorisch tijdschrift voor Nuenen, Gerwen en Nederwetten

2 0BHEEMKUNDEKRING ONS TIJDSCHRIFT 1BDE DRIJEHORNICK DE DRIJEHORNICKELS 6BNaamgeving, doelstelling en activiteit Heemkundekring De Drijehornick, cultuurhistorische vereniging voor Nuenen, Gerwen en Nederwetten, is opgericht in De naam Drijehornick is een schrijfwijze van het plaatselijke toponiem Driehurk, dat driehoek betekent. De naam symboliseert de drie kerkdorpen van de gemeente Nuenen c.a. Deze dorpen zijn het werkgebied van de heemkundekring. Aandacht is er ook voor Eckart, als onderdeel van de voormalige gemeente Nederwetten-Eckart ( ). Heemkundekring De Drijehornick zet zich in voor het behoud van het cultureel erfgoed in de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten en stelt zich ten doel de belangstelling voor en de kennis over de lokale geschiedenis en cultuur te vergroten en te verspreiden. Secretariaat Heemkundekring De Drijehornick p/a Het Klooster - Park GA Nuenen hkknuenen@onsnet.nu 4BLidmaatschap U kunt zich als lid opgeven bij de secretaris. Het lidmaatschap van de vereniging bedraagt per jaar: 18 voor het eerste gezinslid en 5 voor elk volgend gezinslid. De contributie kunt u overmaken op rekeningnummer van heemkundekring De Drijehornick bij de ABN AMRO onder vermelding van lidmaatschap. 5B Bestuurssamenstelling Roland van Pareren, voorzitter Herman Bulle, secretaris Jacques Gerritse, penningmeester Will van Buul Arjaan den Haan Hans Korpershoek John Parmentier BNaamgeving De Drijehornickels is het periodiek van de Nuenense heemkundekring De Drijehornick. De naam Drijehornickels is een samentrekking van de verenigingsnaam met het Engelse woord chronicle, dat kroniek of chronologisch verhaal betekent. Het blad verschijnt drie maal per jaar. 9BRedactie Tjeu Hermans Hans Korpershoek Nico Nagtegaal Roland van Pareren John Parmentier Bob de Smit Rob Verhallen Kopij Kopij als bijlage - bij voorkeur in MS Word - per e- mail zenden aan: BobdeSmit@onsnet.nu en/of j.parmentier@onsnet.nu U kunt ook rechtstreeks contact opnemen met een van de redactieleden. 10BBezorging en abonnement Het blad wordt gratis bezorgd bij de leden, één exemplaar per adres. Losse nummers 2,50 Abonnementen voor niet-leden 12,50 per jaar (incl. verzendkosten buiten de gemeente) ONZE WEBSITE ISSN:

3 De Drijehornickels augustus 2012 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE Tot op de bodem uitgezocht Deel 2: Een archeologische opgraving op De Luistruik door Hans Korpershoek Nuenense slachtoffers tijdens de Tweede Wereldoorlog door Foppe de Lang Straatnaamgeving rond kasteel Eckart Nuenense heemkundekring adviseert verantwoorde namen door Roland van Pareren Interessante apps voor Nuenense heemkundigen door Rob Verhallen Nu en en niet meer door Roland van Pareren Nuenense dienstmeid door zwervers beroofd door Joop Glasbergen Op de omslag: De boomstamwaterput in de grijper van de kraan [foto Maria Brokken]. Zie het artikel Tot op de bodem uitgezocht. 21

4 De Drijehornickels augustus 2012 Tot op de bodem uitgezocht (2) TOT OP DE BODEM UITGEZOCHT Deel 2: Een archeologische opgraving op De Luistruik door Hans Korpershoek In het vorige nummer werd het archeologisch vooronderzoek en de daarop aansluitende opgraving op het voormalige Sportpark De Luistruik beschreven. 1 Het accent werd gelegd op de werkwijze en hetgeen zowel bij het vooronderzoek als bij de eigenlijke opgraving aan het licht kwam. Het ging dus met name over het veldwerk. Na afsluiting van een archeologisch onderzoek moet er echter nog veel meer gebeuren. De ingetekende en gefotografeerde grondsporen en de materiaalvondsten vereisen nauwkeurige bestudering en vergelijking met andere opgravingsresultaten om conclusies uit de onderzoeken te kunnen trekken. Dit is het onderwerp van het tweede deel van het artikel, waar enkele van de materiaalvondsten worden besproken en ingegaan wordt op de bewoning en het landgebruik in dit deel van Nuenen. In het kader van dit artikel kunnen lang niet alle resultaten besproken worden. Voor diegenen die meer willen weten, wordt verwezen naar de rapporten. 2 Gevonden voorwerpen Tijdens het vooronderzoek en de archeologische opgraving zijn honderden fragmenten van aardewerk en andere materialen zoals metaal(slak), natuursteen en hout aangetroffen en geborgen. Het merendeel wordt gevormd door scherven van aardewerk voornamelijk uit de Midden IJzertijd. In mindere mate zijn scherven van aardewerk aangetroffen uit de Romeinse Tijd, de overgang van de Vroege naar de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd (zie de tabel met archeologische periodes). Voor de archeoloog zijn al deze materialen, zelfs als ze in kleine fragmenten aanwezig zijn en bovenal in samenhang met de bodem waarin ze worden aangetroffen, van groot belang voor de datering van bewoningssporen. De geïnteresseerde leek kijkt liever en vooral naar voorwerpen die nog intact of goed herkenbaar zijn. Uiteindelijk werden er meerdere van dergelijke mooie objecten gevonden, waarvan enkele in dit artikel worden beschreven. Houten trapje Tijdens de opgraving werd een drietal cirkelvormige waterkuilen aangetroffen. Aan de hand van de fragmenten die in de vulling werden aangetroffen, kon worden vastgesteld dat het om waterkuilen uit de Midden IJzertijd gaat. In een van deze kuilen werd een eikenhouten plank aangetroffen met drie uitgehakte vierkante gaten. Tabel: Archeologische periodes (volgens ABR, Archeologisch Basisregister) IJzertijd vC vroeg midden laat vC Romeinse Tijd 12vC-450 Middeleeuwen vroeg laat Nieuwe Tijd 1500-heden Af. 1: Houten trapje uit de Midden IJzertijd 22

5 De Drijehornickels augustus 2012 Tot op de bodem uitgezocht (2) De plank, met een lengte van ruim anderhalve meter, werd door de archeologen geïnterpreteerd als het restant van een ladder. Deze zou gebruikt kunnen zijn om in de kuil af te dalen om water te scheppen of om de kuil te onderhouden Boomstamwaterput In deel 1 van dit artikel is al vermeld dat er bij de opgraving een boomstamwaterput werd aangetroffen. Het uitgraven van de waterput werd aanvankelijk op de gebruikelijke manier aangepakt. Dat wil zeggen dat deze machinaal werd gecoupeerd 3 tot op het niveau van de bovenzijde van de boomstam. Daarna kon de bovenzijde vrij worden gelegd. Maar haast was geboden. Het was de laatste dag dat de archeologen nog bezig mochten zijn. Na het weekend moest de bouwplaats weer beschikbaar zijn voor de bouwvakkers. Door deze tijdsdruk, maar ook door opwellend grondwater en instabiliteit van de grond, werd besloten om de boomstamput in zijn geheel met een kraan uit de grond te halen. Dit is een niet erg gebruikelijk manier, want archeologen gaan liever heel nauwkeurig te werk om verlies van belangrijke informatie en materialen te voorkomen. Achteraf gezien werd op deze manier toch alle benodigde informatie verzameld. De boomstamput is gemaakt van een dikke eikenhouten stam met een diameter van 85 cm. De wand heeft een dikte variërend van 13 tot 18 cm. De lengte is circa 2 meter, maar zal oorspronkelijk groter zijn geweest. Van de bovenzijde zal ongeveer 1 meter door verrotting zijn verdwenen. Gewoonlijk werd een boomstam in twee helften gekliefd om hem te kunnen uithollen. De waterput uit de Luistruik bestaat uit maar liefst 12 ongelijke delen. Het kan zijn dat de stam bij het klieven onregelmatig is gespleten, maar het kan ook bewust zo zijn gedaan. Misschien omdat de delen dan beter zijn te hanteren. De onderkant daarvan is aan de buitenzijde over een lengte van 40 cm aangepunt. Dat kan zijn gedaan om de put gemakkelijker in de grond te kunnen plaatsen. De 12 putdelen werden oorspronkelijk met behulp van houten pennen (takken) en touw (wilgentenen) bijeengehouden. Van deze materialen zijn alleen maar wat fragmenten overgebleven. In samenhang met de vulling van de waterput kon worden vastgesteld 23 dat deze en daarmee ook het erf waar de put onderdeel van is, dateert uit de periode op de overgang van de vroege naar de late middeleeuwen (tweede helft van de 11e eeuw). Pingsdorfbeker Op het moment dat de boomstam uit de grond werd getild, bleek dat onze Nuenense voorouders voor een grote posthume verrassing hebben gezorgd. In de onderste vulling van de put - 20 cm grijs lemig zand en daarboven 80 cm donkergrijs humuszand - bevond zich een compleet gave kruik 4 van bijna 25 cm hoog. Aan de hand van diverse kenmerken werd vastgesteld dat het een zogenaamde Pingsdorfbeker is. Een dergelijke beker wordt gedateerd tussen het midden van de 11e eeuw en vroeg 12e eeuw. De aanwezigheid van horizontale spoelbandjes in het sediment van de waterput, duidt op een natuurlijke opvulling, zodat door de datering van de beker, tevens de waterput kan worden gedateerd en daarmee ook het erf waar de waterput onderdeel van was. Grondmonsters en pollen Tot het archeologisch onderzoek behoort onder andere het determineren van gevonden zaden en pollen. Het doel daarvan is meerledig. Als men weet welke zaden en pollen er in welke periode aanwezig waren, kan men inzicht krijgen in het karakter van het landschap en het natuurlijke milieu. Zo kan men iets te weten komen over de activiteiten en voedingsgewoonten van de toenmalige bewoners. Het onderzoek van pollen afkomstig van de waterput uit de IJzertijd geeft aan dat de wijdere omgeving van de Luistruik een open landschap was met hier en daar bomen. Doordat in die waterput geen zaden van wilde planten werden aangetroffen, kan niet met zekerheid worden vastgesteld welke bomen er toen groeiden. Maar algemeen bekend is dat in het open landschap destijds in hoofdzaak eik, hazelaar en wat den, berk, iep en linde voorkwamen. In de beekdalen kwamen elzenbroekbossen voor. Dichter bij een bewoond gebied waren heidevelden. Dat akkerbouw in die periode, de IJzertijd, het bestaansmiddel van de bewoners is geweest, kan worden afgeleid uit de aanwezigheid van stuifmeel van rogge. Onderzoek van pollenmonsters aangetroffen in

6 De Drijehornickels augustus 2012 Tot op de bodem uitgezocht (2) Afb. 2: De bovenrand van de boomstamwaterput. Afb..3: De boomstamwaterput wordt uit de grond gehaald. Afb. 5: De Pingsdorfbeker zoals door de archeologen getekend. Afb. 4: De Pingsdorfbeker na negen eeuwen weer in het daglicht. 24

7 De Drijehornickels augustus 2012 Tot op de bodem uitgezocht (2) de hierboven genoemde boomstamput uit de Middeleeuwen, geeft aan dat in die periode in een ruimer gebied rond de Luistruik, sprake was van een open landschap met een gemengd loofbos. Dichter bij de bebouwde kom kwamen heidevelden voor. Dit sluit mooi aan bij de benaming Heieind die eeuwenlang, in ieder geval al in 1525 en nog tot 1955, in Nuenen werd gebezigd voor het gebied rond de huidige Parkstraat, Park en Kerkstraat. 5 Het is het einde van de Refelingse Heide die via Berkenbosch en Klein Heieind, uitloopt in Heieind. Die buurtschap is vanaf de 19e eeuw, samen met de Berg, het centrum van Nuenen gaan vormen. Binnen dit landschap hebben zich tijdens de Middeleeuwen in verloop van tijd verschuivingen voltrokken, vermoedelijk door intensivering van de landbouw als gevolg van toename van de bevolking. Er werd behalve rogge ook tarwe, raapzaad en vlas verbouwd. Het heidegebied nam daardoor af. Uit het pollenonderzoek blijkt dat dit gepaard gaat met een toename van akkeronkruiden als stippelganzenvoet en hanenpoot. De voeding van de bewoners zal, in onze ogen, heel karig en eenzijdig zijn geweest: roggeen tarwebrood en ter afwisseling pap gemaakt van rogge en tarwe. Omdat op zandgronden botmateriaal niet of nauwelijks bewaard blijft, kan daarom geen conclusie getrokken worden over het verdere voedingspatroon, bijvoorbeeld van vleesconsumptie. Bewoning en landgebruik In de afgelopen 20 jaar zijn in deze regio al veel grootschalige archeologische onderzoeken uitgevoerd die onze kennis hebben vergroot over de bewoningsgeschiedenis en het landgebruik. Het onderzoek op de Luistruik heeft daaraan zeker een bijdrage geleverd. Zowel bij het sleuvenonderzoek als bij de opgraving kunnen uit grondsporen, materiaalvondsten en pollenonderzoek enige conclusies worden getrokken over de bewoning en het landgebruik. 25 IJzertijd Dat er in de IJzertijd al sprake was van bewoning, staat vast. Helaas zijn er in latere tijd, waarschijnlijk vanaf de 17e of 18e eeuw, grote verstoringen van de bodem geweest door de aanleg van zogenaamde esgreppels. Hierover later meer. Maar ook nog rond 1970 zijn er grootschalige verstoringen geweest door egalisatie van het gebied bij de aanleg van het sportpark. Daardoor zijn er betrekkelijk weinig bruikbare grondsporen aangetroffen en valt er geen sluitende uitspraak te doen over de nederzettingen uit de IJzertijd op de Luistruik. Toch zijn er wel wat veronderstellingen gerechtvaardigd. Het opgravingsgebied ligt namelijk op de westflank van een dekzandrug, dus op een overgangsgebied naar lager gelegen gronden. Het is inmiddels algemeen bekend dat destijds de koppen van dekzandruggen de uitgelezen locaties waren voor de vestiging van woonstalhuizen en het bedrijven van akkerbouw. Daar worden gewoonlijk dan ook de meeste sporen van bewoning gevonden en normaliter geen of weinig waterkuilen aangetroffen. Vanwege de hogere grondwaterstand werden deze kuilen juist in de lagere delen van het gebied aangelegd. Dat komt overeen met de sporen van waterkuilen en kleinere gebouwen in het opgravingsgebied van de Luistruik, zonder dat daar sporen van huizen werden aangetroffen. Verondersteld mag dus worden dat de eigenlijke nederzetting wat oostelijker, buiten het opgravingsgebied lag. Opmerkelijk is dat precies daar, ongeveer twee millennia later, de inmiddels verdwenen middeleeuwse kerk van Nuenen werd gebouwd. Romeinse Tijd Bij het sleuvenonderzoek zijn enkele scherven van Romeinse dakpannen gevonden, maar er werden geen grondsporen aangetroffen die zouden kunnen wijzen op bewoning en landgebruik in de Romeinse tijd. Middeleeuwen De belangrijkste vondst op de Luistruik is het middeleeuwse erf. Die nederzetting uit de tweede helft van de 11e eeuw, bestond uit een boerenerf met woonhuis, een bijgebouw in de vorm van een stal of schuur en een centraal gelegen waterput. Ook hier kunnen uit de sporen, vondsten en het aanvullend onderzoek enkele conclusies worden getrokken. Het erf werd naar alle waarschijnlijkheid bewoond door één huishouden. Er werden geen overlappende structuren van gebouwen aangetroffen, zodat aangenomen wordt dat hier sprake was van één boerderij die enkele tientallen jaren op deze plek aanwezig was. Er zijn geen aanwijzingen dat de boerderij werd herbouwd en het erf is vermoedelijk in het

8 De Drijehornickels augustus 2012 Tot op de bodem uitgezocht (2) begin van de twaalfde eeuw in onbruik geraakt. De vindplaats past in het beeld zoals bekend van andere middeleeuwse vindplaatsen in Noord- Brabant. Er werden geen bewoningssporen uit latere periodes aangetroffen. Dit hoeft echter niet te betekenen dat deze in het gebied niet aanwezig zouden kunnen zijn. Immers, de vindplaats beslaat maar een klein deel (circa 1000 m 2 ) van het opgravingsgebied, dat op zichzelf ook maar een heel beperkt gebied van Nuenen omvat. Nieuwe Tijd Ook uit de Nieuwe Tijd werden geen bewoningssporen gevonden, wel van een bijzondere wijze van landgebruik. Dat bleek uit de sporen van grote, langgerekte en rechthoekige kuilen in een aanzienlijk deel van het gebied. Dergelijke kuilsporen zijn overigens niet uniek, want ze worden ook elders op de Brabantse zandgronden en in zandgronden in het noorden van Nederland en in Duitsland aangetroffen. Ze zijn, afhankelijk van het doel of het gebruik, in de archeologie bekend onder verschillende benamingen zoals esgreppels, esbedden, moesbedden en ontginningsgreppels. De in Nuenen aangetroffen sporen van kuilen of greppels bevinden zich in het esdek dat sinds de Middeleeuwen door verrijking van de grond met potstalmest is ontstaan. 6 De greppels liggen als grote lappendekens rij aan rij in het gebied. De lengte van de greppels varieert tussen 3 en 6 meter en de breedte tussen 0,65 en 1,2 meter. Ook de diepte varieert sterk: van enkele centimeters tot ruim een halve meter. Opvallend is dat de lengterichting van de greppels overeenkomt met de grenzen van de percelen. Vanwege deze relatie, zou het kunnen betekenen dat de greppels zijn gegraven door of in opdracht van de eigenaar van een perceel. De meest waarschijnlijke verklaring voor de aanwezigheid van dergelijke greppels in de Luistruik, is het winnen van zand. Waarvoor dit gebruikt werd, is vanzelfsprekend niet af te leiden, maar het zand kan voor meerdere doeleinden gebruikt kunnen zijn. De wat humusrijkere bovenlaag van het uitgegraven zand is waarschijnlijk gebruikt in de potstal omdat deze laag samen met de dierlijke uitwerpselen een goede kwaliteit mest opleverde. De bij de opgraving aangetroffen greppels bleken te zijn gevuld met esgrond, hetgeen zou betekenen dat ze na het uitgraven, later weer zijn opgevuld met deze potstalmest. Daardoor ontstond een vruchtbare teeltlaag. Uit materialen die in de grond werden aangetroffen, kon worden afgeleid dat de greppels vermoedelijk in de 17e of 18e eeuw werden aangelegd. Tot slot In het Provinciaal Depot Bodemvondsten in s- Hertogenbosch worden alle vondsten van vooronderzoek en opgravingen bewaard. Doel is om de verzamelde gegevens van archeologen te bewaren en deze toegankelijk te houden voor wetenschappelijk onderzoek. Bij uitzondering en onder bepaalde voorwaarden is het mogelijk om dergelijke vondsten ter beschikking te stellen van musea en andere culturele instellingen. De provincie heeft op verzoek van de heemkundekring de boomstamwaterput aan ons overhandigd. Wij streven er naar om de boomstamput te conserveren en in gerestaureerde staat in Nuenen tentoon te stellen. Of dit plan kans van slagen heeft, is grotendeels afhankelijk van de kosten. De haalbaarheid wordt momenteel nog onderzocht. Afb. 6: De sporen van esgreppels; let op de regelmatige vorm en de lengterichting. 26

9 De Drijehornickels augustus 2012 Tot op de bodem uitgezocht (2) Fotoverantwoording Maria Brokken, afbeeldingen 2, 3 en 4. SOB Research, afbeeldingen 1, 5 en 6. Noten 1 De Drijehornickels, Tot op de bodem uitgezocht Deel 1: Een archeologische opgraving op de Luistruik, p. 2 t/m 9, jaargang 21, nr. 1, april L.R. van Willigen, Inventariserend Veldonderzoek door middel van proefsleuven Bestemmingsplan De Luistruik, Nuenen, Gemeente Nuenen, 2010 en J.E.M. Wattenberghe, Archeologische Opgraving De Luistrik, Fase 1, Nuenen, Gemeente Nuenen, Beide rapporten zijn ter inzage op de heemkamer van heemkundekring De Drijehornick.. 3 Couperen is het doorsnijden van een spoor en een deel ervan weggraven, zodat het profiel kan worden bekeken. 4 Een object met een dergelijke vorm wordt in het algemeen spraakgebruik een kruik genoemd. In de archeologie echter, wordt deze kruik als een beker en meer bepaald als een Pingsdorfbeker aangeduid. Pingsdorf-aardewerk is meestal gedraaid en wordt gemaakt vanaf de tiende eeuw. Het is merendeels afkomstig uit het plaatsje Pingsdorf in het Vorgebirge (Duitsland); het werd echter ook vervaardigd in Zuid-Limburg (Schinveld en Brunssum). De kleur van het baksel vari- eert van wit tot donkergeel (matig hard gebakken) en van paars tot donkergrijs en olijfgroen (hard gesinterd gebakken). Het is vooral herkenbaar aan de matig fijne zandmagering (dit is het vermengen van de klei met zand) en de decoratie (strepen, stippen en andere eenvoudige motieven) opgebracht met rode tot paarse ijzeroxidenverf. Het zijn vooral voorraadpotten met een tuit (tuitpotten), (drink)bekers en enkele handgemaakte kogelpotten. Het wordt tot ca gemaakt. Daarna gaat het over in het zogeheten proto-steengoed. 5 W. Cornelissen, F. de Lang, N.Nagtegaal, Monografie 2 Nuenen, Gerwen en Nederwetten, In de middeleeuwen was dierlijke mest schaars. De boeren gebruikten heideplaggen en bosstrooisel om mest te maken in de zogenaamde potstal, een stal met een lage vloer. Het vee zorgde voor vermenging van de grond met hun uitwerpselen waardoor de potstalmest werd gevormd. In de loop van het jaar kwamen de dieren steeds hoger te staan. In het voorjaar werd de mest uitgegraven om te verspreiden over de akkers. Op die manier werden de akkers almaar hoger en zo ontstond een esdek, ook wel bolle akker genoemd, op het onderliggende dekzand. 27

10 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II NUENENSE SLACHTOFFERS TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG door Foppe de Lang In dit nummer, vlak voor de herdenking van de slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog, publiceren we wederom een bijdrage van Foppe de Lang over Nuenenaren, die hier of elders zijn omgekomen. Hieronder worden verstaan personen die in Nuenen, Gerwen of Nederwetten zijn geboren en personen die een deel van de Tweede Wereldoorlog daar woonden. Er is gebruik gemaakt van citaten uit de beschrijvingen van de drie Nuenense pastoors 1 over de bevrijding van hun woonplaats in september 1944 en van gegevens uit het archief van de gemeente Nuenen. Ook in de archieven van kamp Vught, kamp Amersfoort, kamp Westerbork, de Oorlogsgravenstichting 2, het Rode Kruis en in diverse websites, zoals bijvoorbeeld 49 oorlogsslachtoffers van Culemborg krijgen een gezicht werd verdere informatie betreffende de omgekomen Nuenenaren verzameld. De Tweede Wereldoorlog is ruim 65 jaar geleden geëindigd en toch kan niet met zekerheid gezegd worden, dat alle slachtoffers hierna worden vermeld. Enkele overleden Nuenenaren verbleven in de oorlog in Duitsland ten gevolge van de Arbeitseinsatz, een tweetal zat in concentratiekampen en zeker vier waren in Duitse krijgsdienst. Drie in Nuenen geboren personen zijn omgekomen in kampen in het toenmalige Nederlands-Indië. De Arbeitseinsatz was de benaming voor de vaak gedwongen inschakeling van arbeiders uit bezette gebieden in de Duitse oorlogsindustrie. Al in juni 1940 werd dwang uitgeoefend op werklozen om arbeid in Duitsland te accepteren. Weigering zou resulteren in stopzetting van de werklozensteun. In het najaar van 1940 begonnen Duitse bedrijven actief arbeidskrachten te werven in Nederland. In september 1941 waren zo'n Nederlanders in Duitsland werkzaam en in maart 1942 waren er dat al ongeveer Maar voor de wapenindustrie was dit niet genoeg. Daarom werd door de Duitse autoriteiten de druk op de Nederlandse arbeidsmarkt vergroot. In januari 1942 verklaarde Reichsmarschall Hermann Göring dat het dringend noodzakelijk was arbeiders te verplichten voor de Duitse oorlogsindustrie te werken. In mei 1943 moesten alle mannen van 18 tot en met 35 jaar zich melden en in 1944 alle mannen van 17 tot en met 40. Omgekomen in Nuenen Willem de Laat, geboren op 8 december 1907 in Aarle-Rixtel in de buurtschap Scheepstal. Hij was het dertiende kind van Lambertus de Laat en Johanna Maria van Milhees. Hij trouwde op 14 mei 1936 te Waalre met Johanna Cornelia Cox, geboren op 11 februari 1908 in Waalre. Ze kregen twee dochters en vier zonen en woonden in Gerwen. Willem de Laat is op 22 februari 1944 verongelukt. Hij werkte toen als bewaker bij het distributiekantoor in het gemeentehuis en stapte om uur een verwarmde kamer binnen. In dat vertrek was de wachtmeester van de Marechaussee B. bezig om een granaat te demonteren, met als noodlottig gevolg dat deze 28 granaat ontplofte en Willem ernstig werd verwond door een grote scherf. Hij werd met spoed naar het R.K. Binnenziekenhuis in Eindhoven gebracht. Zijn vrouw werd opgehaald en was aanwezig bij haar man toen deze volkomen bij kennis tegen middernacht overleed. Een verpleegster bood haar aan om die nacht daar te blijven slapen, maar ze wilde naar huis naar haar zes kinderen waarvan de oudste nog maar zeven jaar was. 4 Martina Maria Merks, geboren op 17 februari 1907 in Nuenen, dochter van Henrikus Merks, molenaar, en Johanna Maria Josephina Raassens, omgekomen op 20 september 1944 door gevechtshandelingen bij de bevrijding van Nuenen.

11 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II Pastoor Aldenhuijsen schrijft hierover: Was t even rustig, dan ging de telefoon ( ) en toen al gauw het bericht van gevaarlijke verwondingen van parochianen. Het eerst werd ons gemeld over Martina Merkx. Maar we mochten niet buiten en konden niet naar haar toe. Later schrijft hij over deze gebeurtenis nog: bij de familie Merkx bracht ik een kort bezoek en zag dat 't er op den Berg ook nog al geknald had. Mathea Antoinetta van de Laar, geboren op 24 juni 1916 in Nuenen, dochter van Mathias Christianus van de Laar en Johanna Sanders. Thea van de Laar is op 20 september 1944 om elf uur omgekomen door gevechtshandelingen bij de bevrijding van Nuenen. De boerderij van Bertus Adriaans, die aan de linkerkant achter in de Voirt stond, daar waar de Voirt bijna bij de Boordseweg komt, brandde tot de grond toe af. Bertus en Hanne zaten achter in de tuin in een schuilkelder, samen met hun aangenomen dochter Thea. Thea zei: Zal ik efkes voor jullie een eike gaan bakken? Maar toen ze de schuilkelder wilde verlaten viel ze, getroffen door een geweerkogel, achterover tussen haar ouders. Die zaten met een dode dochter te wachten op het einde van de brand. Dat is het verhaal zoals de pastoor het hoorde uit de mond van mensen die hem hun ervaringen vertelden. Pastoor Aldenhuijsen bezocht vader en moeder Adriaans en vond het lijk van Thea nog bij de schuilkelder liggen. Maria Wilhelmina Driessen, geboren op 19 november 1891 als dochter van Bernard van Driessen en Maria Hendrix. Maria was de weduwe van Leonard van der Sterren, timmerman, overleden in Eindhoven op 1 januari Ze waren op 19 april 1918 getrouwd en woonden tot augustus 1921 in Vierlingsbeek en daarna in Nuenen op Berg F181. Leonard en Maria kregen vier zoons en zes dochters. Maria is op 20 september 1944 om uur op de Oude Dijk als gevolg van de beschietingen bij de bevrijding van Nuenen omgekomen. Johanna Margaretha Donkers, geboren 16 augustus 1898 te Gerwen, Alvershool B37, dochter van Johannes Donkers, landbouwer en Johanna Maria de Louw. Getrouwd op 19 april 1923 met Bernardus de Louw, zoon van Martinus de Louw en Johanna Maria van de Laar. Ze kregen drie zonen en vijf dochters. Zij is op september 1944 om uur omgekomen door een granaatinslag in hun schuilkelder aan de Dreef te Gerwen, waarin zij met haar man, Bernardus de Louw, en kinderen hun toevlucht gezocht hadden. Bij deze gebeurtenis werd Bernard gewond en stierf later. Hun 24-jarige dochter Dina werd blind. Hun twee zoons Piet en Martien werden ernstig gewond maar genazen uiteindelijk. Hun boerderij brandde af. Ook de hierna vermelde Johanna Daems zat in deze schuilkelder. Bernardus de Louw, geboren op 3 juni 1873 als zoon van Martinus de Louw en Johanna Maria van de Laar. Hij trouwde op 30 mei 1912 met Johanna van Dooren, dochter van Willem van Dooren en Hendrina Rooijakkers. Ze kregen twee zoons en een dochter. Johanna stierf op 30 oktober Bernardus hertrouwde op 19 april 1923 met Johanna Margaretha Donkers, geboren te Gerwen Alvershool B37, dochter van Johannes Donkers en Johanna Maria de Louw. Ze kregen drie zonen en vijf dochters. Hij raakte gewond bij de eerder vermelde granaatinslag en stierf op 26 oktober 1944 in Eindhoven aan zijn verwondingen. Johanna Cornelia Daems, geboren op 24 juni 1892 in Valkenswaard als dochter van Johannes Francis Daems, koperslager, en Hendrina de Haas. Johanna was vanaf 1 april 1913 tot 29 oktober 1915 dienstbode in de Dommelstraat 22 te Eindhoven en vertrok daarna naar Valkenswaard als glansstrijkster. Zij trouwde op 17 oktober 1921 te Dommelen met Johannes Franciscus Antonius van Heeswijk, slager. Het gezin woonde van 3 juni 1924 tot 18 augustus 1925 in Eindhoven en zij kregen een zoon en een dochter. Johanna Daems kwam om het leven bij de hiervoor vermelde granaatinslag in de schuilkelder van de familie de Louw. Antonius Cornelis Martinus Saelemans, landbouwer, geboren op 25 december 1924 in Aarle- Rixtel als zoon van Wilhelmus Hendricus Saelemans en Elena van den Hurk. Volgens Pastoor Aldenhuijsen: Reeds had een jongen 5, vanuit den akker naar de pastorie gevlucht, ons verteld dat er drie Nuenense jongens onder de boomen van t oud-kerkhof lagen dood te bloeden. We mochten er

12 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II niet heen. Ik wist voor den avond dat ze naar de Refeling waren gebracht met een kar en dat een Duitsch militaire dokter hen behandeld had. De een ene Henri van Lieshout van Refeling heb ik van morgen bediend, ik ben toen het licht begon te worden met Pater Wijnands van de Jezuïeten op pad gegaan, hoewel de Duitschers nog niet allen vertrokken waren. Den tweeden Toon Saelmans ( Refeling) had ik niet bediend. Maar die is nu Donderdag voormiddag (07.00 uur), gestorven na nog de H.H. Sacr. te hebben ontvangen. De derde, Martien van Kessel ligt nog met een schotwond in zijn borst. Wat is dat een vreselijke avond geweest. Henri van Lieshout bleef in leven. Martien van Kessel wordt verderop vermeld. Cornelis Petrus Maria Boset, kleermaker, geboren op 17 mei 1919 in Tilburg als zoon van Josephus Petrus Aloijsius Boset en Petronilla Joanna Zebregs. Hij was getrouwd met Johanna Catharina Josepha Boset. Op 21 september 1944 om uur omgekomen ten gevolge van de beschietingen bij de bevrijding van Nuenen. Pastoor Aldenhuijsen: Tijdens het bombardement op Donderdag kwam Boset van t Hoekje hier aangebeld in zijn schuilkelder een voltreffer en waarschijnlijk 2 dooden. Na n 3 kwartier toen de hevigheid van het bombarderen ophield ben ik er naar toe gegaan. Ik werd teruggestuurd door Engelsche soldaten- daarna nog eens gegaan en teruggestuurd -, den derden keer, tusschen twee partisanen daar aangekomen, konden we niets anders constateren dat ze oogenblikkelijk na t noodlottig gebeuren moesten overleden zijn. t Zijn Cor Boset, de schoonzoon van de hier wonende familie Boset, en Cornelia Smeulders. Cornelia Petronella Smeulders, fabrieksarbeidster, geboren op 29 november 1926 te Nuenen als dochter van Wilhelmus Smeulders en Petronella van den Reek. Omgekomen door het oorlogsgeweld te Nuenen op 21 september 1944 om uur. Zij woonde in t café Het Hoekje ( t Huukske), hoek Kerkstraat-Lindenlaan (toen Boterstraat) richting Park, naast de boterfabriek. Anna Maria Boudewijns, geboren te Lieshout op 21 juni 1910, dochter van Antonius Boudewijns en Wilhelmina van den Berg en getrouwd met Antonius Maria van der Maat, geboren op 30 juni 1906 in Sint-Oedenrode. Omgekomen op 29 oktober 1944 om uur 30 Café Het Hoekje, midden op de foto links van de weg. Vooraan links De Vank.[Foto: Jan van Bakel] door een bom op hun huis. Ook hun twee hieronder vermelde kinderen werden hierbij gedood. Antonius Maria van der Maat, geboren in 1944, drie maanden oud. Josephina Wilhelmina (Jo) van der Maat, geboren 2 augustus Pastoor Frenken schrijft hierover: Op zondagavond 29 october omstreeks 7 uur wierp een vliegenier twee bommen vooraan op t Laar. De eene viel op een huis met vier woningen, waarvan er twee verwoest werden. In een van deze, bewoond door het gezin A. v.d. Maat, werd de moeder en een zoontje van drie maanden op slag gedood, hun dochter van 12 jaar stierf een paar uur later, hun tienjarige dochter werd zwaar gekwetst maar genas. De andere bom sloeg een wijden en diepen ronden kuil in de akkers tegenover bedoelde woningen. Martien van Kessel, geboren in Gerwen op 20 juni 1925 als zoon van Martinus van Kessel en Theodora Aalders. Hij overleed op 12 november 1944 om uur in het R.K. Binnengasthuis te Eindhoven ten gevolge van een schotwond, die hij kreeg op 21 september 1944 bij het oudkerkhof. (Zie ook bij Antonius Cornelis Martinus Saelemans.) Elders omgekomen Wilhelmus van Dijk, geboren te Wanroij als zoon van Johannes van Dijk en Helena van der Heijden. Hij was op 25 november 1929 getrouwd met Hendrina Petronella Spikmans, geboren op 11 april 1904 in Mook. Wilhelmus was los arbeider en woonde in Gerwen op het Laar

13 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II B116. Hij kwam om het leven op 4 april 1942, oud 36 jaar te Gusi in Rusland 6. Hij behoorde tot het Freiwilligenlegion Niederlande. Bertha Kwappenberg, geboren te Strijp als dochter van Arend Jan Kwappenberg en Bertha Veenhuizen. Zij kwam om het leven in het R.K. Binnenziekenhuis in Eindhoven bij het bombardement op de Philipsfabrieken op 6 december 1942 rond uur 7. Zij was 24 jaar oud en getrouwd met Gerardus Jansen en woonde toen in de Weverstraat in Nuenen. Adrianus van Dommelen, geboren op 22 augustus 1876 op de Hoek in Nederwetten als zoon van Hendrik van Dommelen en Lucia de Vries. Ook hij komt voor op de dodenlijst van het Sinterklaasbombardement op Eindhoven op 6 december Hij woonde Smalle Haven 22 in Eindhoven en was van beroep stalhouder. Het gezin van Hendrik van Dommelen woonde in Nuenen achtereenvolgens op de Hoek, Broekeind, de Berg en Heieind, onderbroken door enkele periodes, waarin ze in Son en Breugel woonden. Hij is op 12 augustus 1903 getrouwd met Jacoba Christina Jansen, geboren op 1 juni 1876 in Nuenen als dochter van Cornelis Jansen en Johanna Maria Gooris. Bij zijn huwelijk was Adrianus van Dommelen bierbottelaar. Ze kregen drie zoons en drie dochters. Schade door bommen aan het R.K. Binnenziekenhuis. 31 Het bombardement op Eindhoven. Op Sinterklaasdag 1942 rond half één in de middag werd Eindhoven opgeschrikt door het aanzwellend geronk van vliegtuigmotoren. Een kleine honderd Engelse bommenwerpers vlogen laag aan. Doel: vernietiging van de fabrieken van Philips aan de Emmasingel en op Strijp S. Want daar werd voor de Duitse oorlogsindustrie geproduceerd. De naam van de geallieerde operatie was Oyster. Binnen een halfuur was het voorbij en de Philipsfabrieken raakten zwaar beschadigd. Bombarderen was in die tijd vrij onnauwkeurig waardoor ook woningen, winkels en cafés, met name in de Demer en een groot gedeelte van het centrum, werden vernietigd. Ook het Binnenziekenhuis kreeg enkele voltreffers waarbij 26 slachtoffers, patiënten en verplegend personeel, te betreuren waren. Totaal vielen er ruim honderdvijftig dodelijke slachtoffers inclusief Duitse militairen bij een afweergeschut op een Philipsgebouw aan de Willemstraat en de bemanningen van vier neergehaalde vliegtuigen. Er namen 93 Engelse bommenwerpers en een Mosquito, die foto s maakte, aan het bombardement deel. Er keerden 14 toestellen niet in Engeland terug. De productie in de Philipsfabrieken kwam pas na circa zes maanden weer volledig op gang. Emilianus Marianus Hendrikus Vermeulen, geboren op 1 oktober 1938 te Nuenen 9, Opwetten C-135, als zoon van Petrus Johannes Vermeulen en Everhardina Helena Gasseling. Hij overleed te Nijmegen, in de Montessorikleuterschool Lange Burchtstraat 24, op 22 februari 1944, oud vijf jaar ten gevolge van een bombardement. Het gezin woonde in de Bloemerstraat 21/23 te Nijmegen. De Montessorikleuterschool en het klooster Saint Louis van de Zusters J.M.J. aan de Lange Burchtstraat 24 werd getroffen tijdens het Amerikaanse bombardement van 22 februari Hierbij kwamen 24 kinderen en acht religieuzen om het leven. Emilianus was een van de slechts twee kleuters uit deze groep die geïdentificeerd konden worden en is daarom niet begraven in het massagraf op de Daalseweg, maar te Nijmegen op het R.K. kerkhof aan de Groenestraat.

14 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II Martinus (Mart) Borghouts, geboren op 22 februari 1896 te Nuenen, Duitse nationaliteit, Duits militair: SS-Sturmmann. Hij overleed als gevolg van het bombardement op Nijmegen, waarschijnlijk op Hij is begraven te Ysselsteyn (L.) op de Duitse oorlogsbegraafplaats, graf nummer X-IV-86. Willem Ritman, geboren op 12 september 1907 in Nuenen als zoon van Pieter Ritman, stationschef in Eeneind en Catharina Maria van Oerle, overleden op 6 april 1944 in Velsen, begraven 12 april 1944 in Ellecom. Opperluitenant Staatspolitie, lid NSB. Ritman is gedood op de Wijkerweg door de verzetsstrijders Jan Brasser, Meindert van der Horst en Joop de Jongh (in Duits uniform). Vanuit een auto, bestuurd door Johannes Lambertus Bonekamp, werd hij beschoten terwijl hij op de fiets op weg was naar huis, in de rug geraakt en gedood. Als gevolg van deze liquidatie en de mislukte aanslag op Jacobus Langendijk is in Velsen- Noord en Beverwijk een razzia gehouden met 486 arrestanten tot gevolg. Hiervan keerden er 149 niet terug. 10 Dr. Joannes (Jan) Vriend S.J., geboren op 25 december 1880 in Zwaagdijk, gemeente Hoogkarspel, als zoon van Dirk Vriend en Catharina Het Bombardement van Nijmegen Het bombardement van Nijmegen op 22 februari 1944 is in termen van aantal slachtoffers een van de grootste bombardementen op een Nederlandse stad tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zeker 800 mensen kwamen om het leven. Een groot deel van de historische binnenstad werd door Amerikaanse vliegers verwoest, waaronder de Grote of Sint-Stevenskerk. Volgens de geallieerde lezing waren de vliegtuigen op weg naar de Duitse stad Gotha, waar de Messerschmittvliegtuigen werden gemaakt. Door een aantal externe factoren raakte de groep vliegtuigen elkaar snel kwijt. Een deel van het eskader besloot de vlucht naar Gotha af te breken en op de terugweg naar Engeland op zoek te gaan naar een ander Duits doel. Waarschijnlijk zagen de piloten hierbij Nijmegen aan voor de Duitse stad Kleef. Het station van Culemborg Op zaterdag 31 mei 1944 werd het station van Culemborg beschoten waarbij twee treinen werden geraakt. Hierbij vielen negen doden en vele gewonden. Ook s nachts werden er treinen aangevallen. Door het schijnsel van de vuren van de stoomlocomotieven waren deze in de nacht goed zichtbaar voor de geallieerde vliegers. Er kwamen ondertussen steeds meer geallieerde aanvallen op het veer en de spoorbrug. De beschieting werd uitgevoerd door P-47D s Thunderbolt, bijnaam "Jug", van USAAF 356FG/360FS. Ze begeleidden die dag B-17 s, die vliegveld Gilze-Rijen, het spoorwegemplacement van Roosendaal en drie toevallige doelen aanvielen. Oud. Jan is overleden op 31 mei 1944 in Culemborg, 63 jaar oud. 11 Notitie bij overlijden van Jan: gestorven ten gevolge van het beschieten van een trein. Jan was priester en woonde in De Vank te Nuenen. Dagboekaantekeningen van pastoor Aldenhuijsen: De Jezuïeten, 18 in getal (3 priesters, 12 fraters en 3 broeders) komende van Maastricht en Valkenburg, verbleven vanaf half april 1942 tot aan het einde van de oorlog, in het nieuwe parochiehuis. Zij waren door de Duitsers uit hun klooster gezet. Aart Marie Anthony Begemann, geboren op 27 november 1868 te Nuenen als zoon van Jacobus Lodewijk Begemann, fabrikant, en Marie Susanna Lelyveld. Hij overleed op 12 augustus 1944 in Cimahi en ligt begraven op het Nederlandse ereveld Leuwigajah aldaar. Station Culemborg. 32

15 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II Ambarawa 6, Japanse benaming Bunsho III Kamp 6, lag ongeveer 45 km ten zuiden van Semarang op midden Java. Dit kamp was onderdergebracht in de barakken van een oud KNIL kampement in Ambarawa, direct ten westen van Fort Willem I. Ereveld Pandu te Bandung. Niet ver van Bandung, even buiten de stad Cimahi, ligt het ereveld Leuwigajah. Van alle erevelden die de Oorlogsgravenstichting beheert, ligt op Leuwigajah het grootste aantal slachtoffers begraven. Op dit ereveld zijn veel stoffelijke resten van mensen herbegraven, die eerst elders op een ereveld in de archipel begraven zijn geweest (Sumatra, Borneo). Behalve kampslachtoffers werden hier ook vele militairen van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) en van de Koninklijke Landmacht begraven, die sneuvelden in de woelige jaren, onder andere de politionele acties, na de Japanse capitulatie. Op dit ereveld bevinden zich de graven van ruim Nederlandse oorlogsslachtoffers. Jakobus Lodewijk Buijsman, geboren op 26 juli 1896 te Nuenen als zoon van Albertus Buijsman, industrieel en mosterdfabrikant en Johanna Catharina Begemann. Hij was mijnbouwkundige van beroep. Hij overleed op 9 juli 1945 te Bandung en ligt begraven op het Nederlandse ereveld Pandu aldaar. Jacoba Maria Arts, geboren te Nuenen op 6 april 1915 als dochter van Joannes Arts en Petronella van der Linden. Zij overleed op 17 september 1944 om uur in Valkenswaard, 29 jaar oud, als gevolg van de beschietingen door de tanks behorend tot the Guards Armoured Division voordat die Valkenswaard binnen rolden nadat ze om uur de Nederlandse grens gepasseerd waren. 12 De eerste dag van Operatie Market Garden liep ten einde en Valkenswaard was als eerste Noord-Brabantse gemeente bevrijd. De echtgenoot van Jacoba, Johannes Wilhelmus van der Wielen, zat toen als dwangarbeider in Tsjecho-Slowakije. Antonia Spang, geboren in de gemeente Deurne en Liessel op 5 juni 1907 als dochter van Egbert Spang en Geesje Ugen. Zij was getrouwd met Carl Pieter Damen, tuinman, geboren op 10 mei 1902 in Hoogeloon als zoon van Hendrik Jan Adam Damen en Louisa Arnolda Dingma van Heusden. Ze verhuisden op 17 mei 1940 met hun drie kinderen van Nuenen naar de Korte Schoolstraat 14 in Deurne. Antonia overleed, 37 jaar oud, op 24 september 1944 in Deurne als slachtoffer van de beschietingen bij de bevrijding. 13 Zij ligt begraven op de protestantse begraafplaats aan de Helmondseweg, grafnr. 53. Op 24 september 1944, de dag waarop Deurne bevrijd werd, gingen er veel gebouwen in Deurne verloren. Het belangrijkste daarvan was wel Hendrika Christina Beek-van Wilderen, geboren 11 februari 1881 te Nuenen als dochter van Josephus van Wilderen, herbergier, en Elisabeth Claassen. Het gezin woonde in Nuenen in wijk F. Hendrika was getrouwd met Johannes Leonardus van Beek, geboren op 4 september 1884 in Utrecht. Zij overleed in het interneringskamp 6 te Ambarawa en had kampnummer Zij ligt begraven op het Nederlandse ereveld Pandu te Bandung. 33 Gezicht op kamp Ambarawa.

16 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II Engelse bevrijders in Valkenswaard. het Groot Kasteel. Antonia zat samen met haar man, haar buurman Karel Johannes Vullings en de buurvrouw in de kelder met hun drie kinderen te schuilen voor het oorlogsgeweld. Ze waanden zich al bijna bevrijd toen omstreeks uur plotsklaps de schuilkelder beefde door een voltreffer waarbij Antonia een granaatscherf in haar hoofd kreeg terwijl Karel Johannes Vullings dodelijk werd getroffen door een granaatscherf in zijn buik. Beide slachtoffers overleden vrijwel onmiddellijk aan hun verwondingen tijdens deze tragische gebeurtenis. Godefridus Hendrikus van Gog, geboren in Geldrop op 7 mei 1923 als zoon van Cornelis van Gog, landbouwer, en Maria Anna van der Linden Hij was van beroep meubelmaker en woonde in Nuenen in de Dubbestraat. Godefridus is overleden in het concentratiekamp Husum-Schwesing behorend bij KZ Neuengamme. Hij had daar nummer en overleed op 17 november Hij ligt begraven op begraafplaats Ostfriedhof te Husum, deelstaat Schleswig-Holstein in Duitsland. Alfons Hermann Spijkers, geboren op 8 oktober 1920 in Ubach (Waubach) als zoon van Hendrikus Spijkers en Johanna Bernardina Lovermann. Hij woonde te Nuenen aan de Eindhovenseweg. Hij kwam om het leven te Altmünsterol bij Montreux-Vieux in Frankrijk op 22 november 1944 om uur. Alfons Herman Spijkers was SS-vrijwilliger. Montreux-Vieux` is een gemeente in het Franse departement Haut-Rhin en ligt in het uiterst zuidwesten van de Elsas aan de grens met Fransche- 34 Konzentrationslager (KZ) Husum-Schwesing Het concentratiekamp Husum-Schwesing, een voormalig Duits Arbeitsdienstlager, ligt ongeveer vijf kilometer ten noordoosten van Husum. Het werd op 26 september 1944 bestemd als een onderdeel van het concentratiekamp Neuengamme in verband met de bouw door gevangenen van de tankgracht Friesenwall. In september 1944 werden inwoners van Husum naar Schwesing gestuurd om een dubbele rij prikkeldraad rond het kamp te maken en op de vier hoeken wachttorens te bouwen. Het kamp bestond uit negen gebouwen, acht dienden als gevangenis en een als ziekenhuis. Op 25 september, werden ca gevangenen van het concentratiekamp Neuengamme met veewagens per spoor naar Husum-Schwesing vervoerd. Op 20 oktober volgden er nog eens Zij hadden meestal de Nederlandse, Franse, Deense en Poolse nationaliteit. Ook kwamen er gevangenen uit de Sovjet-Unie en Duitsland. Ze moesten in het zware moeras een vier tot vijf meter brede en drie meter diepe tankgracht, de Friesenwall, graven en gevechtsstellingen en schuilplaatsen bouwen. Elke dag stonden ze in koud water en modder en werden zij blootgesteld aan de mishandelingen door de kapo s. Tussen 300 en 500 gevangenen zijn hier gestorven als gevolg van dwangarbeid, ondervoeding en mishandeling. In december 1944 was de Friesenwall door de gewijzigde militaire situatie volledig nutteloos geworden. Het kamp in Husum- Schwesing werd opgeheven en de overlevende gevangenen werden teruggebracht naar Neuengamme. Erekruis KZ Husum-Schwesing.

17 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II Comté. In het zuidoosten loopt het Rijn-Rhône kanaal, in het gebied genaamd de Bourgondische Poort tussen Altkirch en Belfort. Van 1940 tot de bevrijding in 1944 behoorde het tot het Duitse Rijk, Gau Baden-Elsass. Het station fungeerde toen als grensstation. Tussen november 1944 en februari 1945 werd het gebied door geallieerde strijdkrachten bevrijd en kwam weer onder Frans bestuur. Johannes Martinus Theodorus (Jan) van Leth 15, geboren op 5 juli 1930 in Nuenen, zoon van Theodorus Wilhelmus van Leth en Johanna Elisabeth Evers. Het gezin woonde vanaf 21 oktober 1930 op de Oude Nonnendaalseweg 12 in Nijmegen. Op 20 december 1944 rond 8.45 uur sloegen verschillende granaten in rond de Oude Nonnendaalseweg ter hoogte van de Anjelierenweg en Koninginnelaan. Hierbij vielen veel doden en gewonden. Ook Jan overleed, oud 14 jaar, ten gevolge van die granaatinslagen op 21 december Ook zijn 5-jarig broertje Louis kwam daarbij om het leven. Beiden zijn op 27 december 1944 begraven op het R.K. Kerkhof aan de Graafscheweg te Nijmegen. De begrafenis was op de begraafplaats aan de Graafscheweg omdat die aan de Daalseweg vanaf 17 september 1944 niet bruikbaar was. Hubertus Bijnen, geboren in Strijp op 7 september 1924 als zoon Hendrikus Bijnen en Anna Maria Ivits, van beroep fabrieksarbeider. Hij woonde vanaf 14 mei 1932 in Nuenen, F76. Hij overleed op 30 december 1944 in Mosbach, Duitsland. 16 Van maart 1944 tot maart 1945 lag er in de omgeving van Mosbach een aantal kampen, de zo Transport door gevangenen door de tunnel. Krijgsgevangenen. genaamde Neckarlager, die behoorden tot de buitenkampen van het concentratiekamp Natzweiler-Struthof, waar men in tunnels moest werken aan vliegtuigmotoren van het Flugzeugmotorenwerk van de Daimler-Benz AG. In totaal werkten hier ongeveer gevangenen, waarvan er velen om het leven zijn gekomen. Het grootste kamp was kamp Neckarelz, een stadsdeel van Mosbach. Gevangenen die niet meer konden werken, werden naar de concentratiekampen Natzweiler, Dachau of Vaihingen gedeporteerd. Tot oktober 1944 betrof dit al drie transporten van 750 mensen. Vanaf 8 maart 1945 moesten in verband met het oprukken van de Amerikaanse troepen 4000 gevangenen vanuit het kamp Neckarelz via Neuenstadt en Kupferzell naar het station Waldenburg lopen. Vanuit Waldenburg vervolgden ze in groepen per trein hun reis naar Dachau. Martinus Josephus Hendricus Blankers, geboren op 10 maart 1924 in Eindhoven als zoon van Petrus Wilhelmus Blankers en Cornelia Gertruida van den Heuvel. Hij is op een onbekende plaats, oud 20 jaar, overleden op 25 december Hij was lid van de Waffen-SS. Petrus Cornelis Blankers, broer van Martinus, geboren op 25 december 1918 in Strijp als zoon Petrus Wilhelmus Blankers en Cornelia Gertruida van den Heuvel. Hij werkte voor de Nederlandse Oostbouw NV, een organisatie die in de Baltische staten bouwwerkzaamheden uitvoerde voor de SS. Hij is als Russisch krijgsgevangene overleden te Talmhof in Rusland

18 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II Ereveld Osnabrück-Westerberg. Petrus Hubertus Derhaag, geboren op 4 november 1923 te Roermond als zoon van Jan Nicolaas Derhaag en Leontine Gertrudis Hubertina Valkenburg. De familie Derhaag woonde vanaf 26 november 1928 in Nuenen. Hij werkte in Duitsland als gevolg van de Arbeitseinsatz en is overleden bij het tweede bombardement op Dresden op 13 februari Hij was van beroep bakker en ligt begraven op het Städtische Heidefriedhof te Dresden, een begraafplaats aan de noordelijke rand van Dresden. Gijsbertus van Bakel, geboren op 21 februari 1903 in Nuenen als zoon van Maria Petronella van Bakel. Hij overleed 42 jaar oud op 24 april 1945 De bombardementen op Dresden De bombardementen op Dresden werden van 13 tot 15 februari 1945 in vier aanvalsgolven uitgevoerd door de Royal Air Force (RAF) en United States Army Air Forces (USAAF). Volgens de meest recente onderzoeken kwamen bij deze aanvallen tegen de mensen om het leven. Na de oorlog werd eerst een houten kruis geplaatst dat tegenover de ceremoniehal de ingang tot de herdenkingsplaats van de "slachtoffers van oorlog en fascisme" heeft gemarkeerd. Sinds 1964 markeert een hoge obelisk met het teken van de Internationale Federatie van Verzetsstrijders de ingang van deze herdenkingsplaats. Het officiële leggen van kransen voor de slachtoffers van de bombardementen vindt elk jaar plaats op 13 februari. in Berlijn. 20 Hij was fabrieksarbeider en getrouwd met Gerarda Maria Vermeulen. Gijsbertus van Bakel woonde met zijn oma en haar broer in de Beekstraat F402, de voormalige school. Hij vertrok van Nuenen naar Bergeijk op 13 maart 1925, ging inwonen bij de weduwe. J. Ter Burg, zijn tante, en is op 24 januari 1930 te Eindhoven getrouwd met Gerarda Maria Vermeulen, werkster bij Philips, geboren te Venray op 8 januari Hij ligt begraven op het ereveld Osnabrück- Westerberg, rij J graf 33. Het ereveld Osnabrück-Westerberg telt 393 graven van Nederlanders die omkwamen in het westelijk deel van de deelstaat Nieder-Sachsen. Er bevindt zich een stenen drieluik met de namen van nog eens 140 Nederlandse slachtoffers. Adrianus Carolus Dekkers, geboren op 2 augustus 1923 te Aarle Rixtel als zoon van Franciscus Maria Dekkers en Anna Maria Bijl. Overleden op 27 april 1945 te Frankfurt am Main. 21 Hij was van beroep monteur. De familie Dekkers is april 1927 van Aarle- Rixtel vertrokken naar Nuenen. Hij ligt begraven op de begraafplaats van de H.Clemens te Nuenen in een oorlogsgraf. Dit is merkwaardig aangezien hij niet als militair is omgekomen. Hij is in de loop van 1944 door de Duitsers opgepakt om in Duitsland te gaan werken. Hij is vlak voor het einde van de oorlog uit het werkkamp naar huis gestuurd en kort daarna in Frankfurt am Main omgekomen. 36

19 De Drijehornickels augustus 2012 Nuenense slachtoffers WO II Noten: 1 Jan Smits en Rob Verhallen, Het waren vreeselijke zware dagen voor onze parochie, heemkundekring De Drijehornick, Nuenen, herziene uitgave Jan Bakers, Familie de Laat, Deurne Volgens andere bronnen waren er twee jongens, die het ongeval meldden. De ene Noud Saris, wonende op het Heieind en de andere Leo Oerlemans, overleden in Extract overlijdens van de gemeente Berlijn akte nummer 20, Overlijdensregister Nuenen, Gerwen en Nederwetten 1947, toegangsnr d.d Overlijdensregister Nuenen, Gerwen en Nederwetten 1942, nr Overlijdensakte gemeente Eindhoven 1942 nr Jack Kooistra en Albert Oosthoek in, Recht op wraak, Liquidaties in Nederland p Gelders Archief, toegangnr. 0207, inv. nr Culemborg, akte nr. 73. Overlijdensakte gemeente Nuenen c.a. 1944, nr Overlijdensakte gemeente Valkenswaard Overlijdensakte gemeente Deurne, 1944, nr Overlijdensakte gemeente Nuenen c.a. 1946, nr Met dank aan Rob Essers, Nijmegen. 16 Overlijdensakte gemeente Nuenen c.a. 1947, nr Overlijdensakte gemeente Nuenen c.a. 1947, nr Met dank aan Louis Bressers. 19 Overlijdensakte gemeente Nuenen c.a. 1950, nr Overlijdensakte gemeente Nuenen c.a. 1946, nr. 26v. 37

20 De Drijehornickels augustus 2012 Straatnaamgeving rond kasteel Eckart STRAATNAAMGEVING ROND KASTEEL ECKART Nuenense heemkundekring adviseert verantwoorde namen door Roland van Pareren Het gebied rond kasteel Eckart is een openbaar toegankelijk gebied met wegen en paden. Voor een aantal wegen en wooncomplexen zijn in het verleden al namen vastgesteld. In het gebied, dat tegenwoordig Woonpark Eckartdal heet, worden nieuwe straten aangelegd en nieuwe woningen gebouwd. Die nieuwe straten zullen eveneens namen gaan krijgen. Over die naamgeving is geadviseerd door heemkundekring De Drijehornick. In dit artikel wordt enerzijds de voorgestelde en anderzijds de reeds vastgestelde naamgeving uitgelegd. Om de naamgeving in het juiste historisch kader te plaatsen, zal eerst een kort overzicht van de geschiedenis van het gebied gegeven worden. Gemeente Nederwetten en Eckart De heerlijkheid Eckart was tot 1810 een zelfstandige gemeente. Bij Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 is Eckart met Nederwetten tot één gemeente verenigd. De gemeente Neder wetten en Eckart is blijven bestaan tot 1 januari Bij Koninklijk Besluit van 17 augustus 1819 is, op voordracht van Provinciale Staten van Noord-Brabant, Eckart toegevoegd aan de gemeente Woensel en ontstond aldus de gemeente Woensel en Eckart. In 1896 werd de naam gemeente Woensel en Eckart gewijzigd in gemeente Woensel. De gemeente Woensel bleef bestaan tot 1 januari 1920, toen de gemeente (groot) Eindhoven werd gevormd uit de gemeenten Eind hoven (stad), Gestel en Blaarthem, Strijp, Stratum, Tongelre en Woensel. Nederwetten werd in 1821 toegevoegd aan de gemeente Nuenen-Gerwen en zo ontstond de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten (Nuenen c.a.). Johan Smits van Oyen Een van eigenaren van kasteel Eckart was Johan Smits van Oyen ( ). Hij verdient in de lange rij van heren van Eckart speciale aandacht vanwege het feit dat hij burgemeester van Nuenen, Gerwen en Nederwetten is geweest. Toen zijn vader in 1919 overleed, erfde Johan het landgoed Eckart. Hij was in datzelfde jaar benoemd tot burgemeester van Bennebroek, maar hij bleef op Eckart wonen en pendelde tussen zijn woonplaats en zijn standplaats. Ook toen hij in 1921 werd benoemd tot burgemees- Kasteel Eckart, tot 1937 eigendom van Johan Smits van Oyen. [foto: Roland van Pareren] ter van Nuenen, Gerwen en Nederwetten bleef hij op Eckart wonen. Hij huwde in datzelfde jaar jonkvrouwe Marguerita Michiels van Kessenich. Het echtpaar ging wonen op Eckart waar zij drie kinderen kregen, waaronder jonker Jan, die later, van 1963 tot 1977, evenals zijn vader, burgemeester van Nuenen c.a. werd. St. Jozefdal en Eckartdal Tot 1937 was kasteel Eckart met omliggende landerijen eigendom van Johan Smits van Oyen. In dat jaar werd het kasteel aangekocht door de Broeders van de H. Norbertus van Elshout. Zij vestigden er St. Jozefdal, een leef- en woongemeenschap voor mannelijke patiënten met een verstandelijke beperking. Toen de broeders zich in 1980 uit de verzorging teruggetrokken hadden, nam de Stichting Eckartdal de verzorging over. Deze instelling 38

21 De Drijehornickels augustus 2012 Straatnaamgeving rond kasteel Eckart fuseerde in 2000 met enkele andere zorginstellingen (de stichting Dommelstroom) tot de stichting Meare. Vanaf 1 januari 2008 is Meare, via een fusie met zorginstelling De Plaatse, opgegaan in Lunet Zorg. Deze instelling verleent zorg en huisvesting aan mensen met een verstandelijke beperking. Lunet Zorg exploiteert het gebied onder de naam locatie Woonpark Eckartdal. De complexen op Woonpark Eckartdal hebben in de loop van de tijd namen gekregen. Zo heten deze complexen Kleine Brink, Omloop, Perelaer, Luna, Sterrebos, Eikenhof en Bon Bini. De centrale open groene ruimte op Eckartdal heet de Groote Brink. Ook de naam Kasteelweg is op een straatnaambord vanaf de Nuenenseweg te zien. Deze naam is door de Raad van Bestuur van Lunet Zorg in 2009 aan de weg naar het kasteel Eckart gegeven. Het complex Eckartdal, met inbegrip van het kasteel, heeft als officieel adres Nuenenseweg 1, 5631 KB Eindhoven. Eckartseweg wordt Nuenenseweg De straatnaam Nuenenseweg is vastgesteld bij besluit van burgemeester en wethouders van Eindhoven van 11 januari Op de kadasterkaart van de gemeente Woensel en Eckart van 1832 wordt de weg aangeduid als Den Hoogen Dijk. Bij raadsbesluit van 18 oktober 1920 heeft de Eindhovense gemeenteraad de straatnaam Eckart sche Weg vastgesteld. Door de aanleg van de Sterrenlaan in 1976 was echter een naamswijziging noodzakelijk, omdat de Eckartseweg toen in twee stukken werd gedeeld. Voor het gedeelte van de Sterrenlaan (Kosmoslaan) naar Soeterbeek (brug over de Dommel, gemeentegrens Eindhoven-Nuenen c.a.) is toen de straatnaam Soeterbeekseweg vastgesteld. Het resterende deel van de Eckartseweg tussen de Sterrenlaan en de Damocleslaan/Amazonenlaan kreeg de naam Nuenenseweg. Bouwactiviteiten In 2008 zijn op Woonpark Eckartdal de voorbereidingen gestart voor de grootschalige nieuwbouw die daar gepleegd zal worden. Dit omdat veel gebouwen niet meer voldoen aan de eisen van deze tijd en omdat er behoefte bestaat aan meer ruimte per cliënt. Er zullen voor ruim 150 cliënten nieuwe woningen en dagbestedingsruimten gerealiseerd worden. Nu, zomer 2012, zijn er volop bouwactiviteiten en worden er 39 nieuwe straten aangelegd. Ook wordt er gesloopt, met name veel verouderde gebouwen leggen het loodje. De Raad van Bestuur van Lunet Zorg heeft op 16 februari 2009 het beleidsdocument Namenen Logobeleid vastgesteld dat op 22 juni 2009 nog eens is geactualiseerd. Hierin staat onder andere dat het officiële adres van Woonpark Eckartdal, Nuenenseweg 1, gehandhaafd zal blijven. De huidige interne straatnamen, die zijn gebaseerd op heemkundige benamingen, zullen eveneens gehandhaafd blijven. Nieuwe straatnamen In het beleidsdocument staat dat voor de nieuw aan te leggen straten ook naar verantwoorde heemkundige benamingen zal worden gezocht. De Raad van Bestuur heeft daarom een werkgroep ingesteld voor het bedenken van de nieuwe straatnamen op de locatie Woonpark Eckartdal. De werkgroep, bestaande uit Jan van Tuijl (manager facilitair bedrijf), Harrie Theunissen (coördinator Beheer en Onderhoud Groenvoorziening) en Roland van Pareren (voorzitter heemkundekring De Drijehornick, tevens voorzitter van de Commissie Straatnaamgeving gemeente Nuenen c.a.), is aan de slag gegaan om verantwoorde namen voor de nieuw aan te leggen straten en paden te zoeken. Deze werkgroep heeft de namen ter vaststelling voorgelegd aan de Raad van Bestuur. De Raad van Bestuur heeft op 4 april 2011, op voorstel van de werkgroep, de volgende straatnamen vastgesteld voor het openbaar gebied rond kasteel Eckart: HEERLIJKHEIDLAAN Benoeming naar de voormalige heerlijkheid Eckart. Eckart wordt al in het jaar 1312 vermeld als het gebied waar de edelman Rogier van Leefdael erfelijke rechten bezat en zich heer van Eckart mocht noemen. De heerlijkheid bezat de hoge, middelbare en lage jurisdictie. De heerlijkheid Eckart, met eigen rechtbank, is in 1810 opgeheven. LAAN VAN ECKART Het voormalige tracé van de laan door het gebied, wordt in ere hersteld. Deze toegangsweg naar het kasteel is in 1912 doorgetrokken naar de toenmalige Hoogen Dijk (nu Nuenenseweg).

22 De Drijehornickels augustus 2012 Straatnaamgeving rond kasteel Eckart TIENDSCHUURPAD Op de plaats van de huidige kapel stond ooit een tiendschuur. In de tiendschuur werd destijds het tiende deel van de oogst opgeslagen. Tienden zijn belastingen of diensten die aan de kerk of de overheid moesten worden voldaan. Het betreffende pad loopt vanaf de voormalige tiendschuur. Oprijlaan met leeuwen, ansichtkaart uit De Kasteellaan, waarvan de ingang werd geflankeerd door twee levensgrote stenen leeuwen op bakstenen sokkels, was omzoomd met lindebomen en had een lengte van bijna een halve kilometer. DE LAATHOF Deze naam is gegeven aan de parkeerplaats van het woonpark. Eckart is tussen 1503 en 1577 een laethof, waarbij het land werd bewerkt door laeten. In het leenroerig stelsel was de laathof de laagste vorm van leen: de laagste vorm van rechtsgebied en het laagste kader voor het innen van bepaalde cijnzen of lasten. De boerengezinnen, die op het landgoed leefden en werkten, betaalden in ruil hiervoor pacht of cijns aan de heer in de vorm van een deel van de opbrengst van landbouw en veeteelt. In de laathof werden de pachten verzameld, die gebruikt werden voor het onderhoud van de eigenaar van de grond, van het kasteel en van de huishouding. Op de plaats van de huidige kapel stond ooit een tiendschuur. KOETSHUISLAAN Dit is de laan voor het Koetshuis. Het koetshuis, aanvankelijk stalhuis met auto-remise voor de reisautomobiel genoemd, is gebouwd in 1907 op de plaats van het voormalige slotje dat gebouwd werd door de heren Van Merode. De chauffeurswoning bestaat nog steeds en draagt de kleuren rood-geel van het geslacht Smits van Eckart. KASTEELHOEVEWEG De Kasteelhoeve werd gebouwd in In 1949 was er een brand in de hoeve, waarna deze werd verbouwd tot kapel, paviljoen en herberg. De voorzijde bleef echter intact en is nu een rijksmonument. De Kasteelhoeve, van boerderij tot kapel, paviljoen en herberg. [foto: Roland van Pareren] 40 Het Koetshuis, eens de remise voor de reisautomobiel. BEEMDKANT Deze straat is vernoemd naar de ligging aan de rand van het gebied de Eckartse Beemden. Deze benaming komt voor op de kadasterkaart van de gemeente Woensel en Eckart uit Beemd

23 De Drijehornickels augustus 2012 Straatnaamgeving rond kasteel Eckart heeft de betekenis van een perceel grasland in een beekdal. laan (Strijp) kan ontstaan. Aan beide zijden van deze laan staan van oudsher beuken. DAALWEG Het gebied ligt in het dal van de Dommel. Dal of daal staat voor laag gelegen gebied of een lichte bodeminzinking. HOOGEBRUGLAAN De laan naar de Hooge Brug of Eckarstebrug over de Dommel in de richting van het voormalige kasteel Beauregard (vrij vertaald: mooi om te zien) ook genaamd kasteel Koudenhoven in Tongelre. Het kasteel werd gebouwd in de 16e eeuw door Rutger van Berckel, heer van Nuenen-Gerwen, Nederwetten en Tongelre. Het kasteel aan de Dommel heeft bestaan tot De Eckarte Beukenlaan, van oudsher een van de lanen bij kasteel Eckart. ECKARTSE EIKENLAAN Deze naamgeving is naar analogie van de Eckartse Beukenlaan. Zie aldaar. LINDENPAD Langs dit pad, in de nabijheid van de Eckartse Beukenlaan, zullen na aanleg linden worden geplant. De Hooge Brug over de Dommel loopt uit in de Hoogebruglaan. ROSARIUM Het rosarium was onderdeel van de kasteeltuinen. De rozentuin is er niet meer, maar er zijn nog wel delen van de heg aanwezig. ECKARTSE BEUKENLAAN De vanouds bekende benaming Beukenlaan kan worden voorafgegaan door Eckartse zodat bij een eventuele officiële staatnaamgeving in de toekomst door de gemeente Eindhoven, geen verwarring met de bestaande straatnaam Beuken- STERREBOSLAAN Naar de huidige benaming Sterrebos. De naam Sterrebos wordt wel gegeven aan een bos met paden die vanuit een middelpunt straalsgewijs naar de uiteinden lopen en die daarmee een ster vormen. De naam kan ook verband houden met de nabijgelegen Sterrenlaan. Eerder vastgestelde straatnamen Door de Raad van Bestuur werden eerder de volgende straatnamen vastgesteld: KASTEELWEG Het kasteel Eckart werd in 1695 in opdracht van jonkheer Carel van Vlierden gebouwd op de plaats van de oorspronkelijke omgrachte hoeve. 41

24 De Drijehornickels augustus 2012 Straatnaamgeving rond kasteel Eckart STERREBOS Zie onder Sterreboslaan. EIKENHOF Deze naam verwijst naar de nabijgelegen Eikenlaan. Kasteel Eckart, de achterzijde kijkt uit op het voormalige rosarium. [foto: Roland van Pareren] GROOTE BRINK Naam voor de centrale open ruimte op het terrein van Eckartdal. Een brink is een centrale open ruimte in zandnederzettingen, vaak begroeid met gras en eikenbomen. Aanvankelijk een open ruimte aan de rand van een nederzetting (brink = rand). De Groote Brink, de centrale open ruimte op Woonpark Eckartdal. Op de achtergrond een deel van de nieuwbouw. KLEINE BRINK De Kleine Brink ligt in de nabijheid van de Groote Brink (zie aldaar). OMLOOP Omloop verwijst in deze context naar een route rond een (woon)complex. DE BONGERD De straatnaam De Bongerd verwijst naar de nabijgelegen boomgaard of bongerd. PERELAER De naam verwijst naar de perenbomen in de nabijgelegen boomgaard of bongerd. LUNA Deze naam is toegekend aan het logeerhuis aan de Groote Brink 17. Luna is de Latijnse benaming voor maan. Het is ook de naam van de Romeinse maangodin. BON BINI Deze naam is toegekend aan het logeerhuis aan de Groote Brink 19. Bon Bini betekent welkom in het Papiaments, de taal van Aruba, Bonaire en Curaçao. Huidige situatie Zoals gezegd heeft de Raad van Bestuur van Lunet Zorg in april 2011 de door de werkgroep voorgestelde straatnaamgeving overgenomen. Het is de bedoeling dat de nieuwe woningen op Woonpark Eckartdal intern genummerd zullen gaan worden aan de nieuwe straatnamen. Een groot aantal van de nieuwe panden is al opgeleverd en veel bewoners zijn inmiddels verhuisd. Voor de bestaande woningen blijft het huidige adres gehandhaafd. In oktober 2010 hebben de verhuizingen naar de nieuwe Perelaeren plaatsgevonden. Het huisnummer Perelaer 31 is toen gewijzigd in Perelaer 35, omdat het verwarrend kan zijn om zowel een Perelaer 31 als een Omloop 31 te hebben. In verband met de bouwwerkzaamheden op Woonpark Eckartdal zijn de aanrijroutes naar het terrein tijdelijk gewijzigd. De hoofdingang bevindt zich niet meer aan de Nuenenseweg, maar aan de Amazonenlaan. Hier zijn ook de nieuwe parkeervoorzieningen aangelegd. Inmiddels is ook het besluit genomen om de Hooge Brug over de Dommel overdag open te stellen, zodat vanaf het woonpark over de brug in het gebied aan de overkant kan worden gewandeld. Fotoverantwoording: indien niet anders vermeld van Bob de Smit. 42

25 De Drijehornickels augustus 2012 Apps voor Nuenense heemkundigen INTERESSANTE APPS VOOR NUENENSE HEEMKUNDIGEN door Rob Verhallen Ruim tien jaar geleden schreef ik in De Drijehornickels een overzichtsartikel over nuttige websites voor geïnteresseerden in de (cultuur)geschiedenis van Nuenen. 1 Doordat allerlei archieven, kaarten, egodocumenten en andere historische informatie voor iedereen online beschikbaar kwam, werd het internet in die tijd een steeds belangrijker informatiemedium voor historici en heemkundigen. Het nut van het internet voor hen is in het afgelopen decennium alleen maar gegroeid. Niet alleen is er veel meer waardevolle informatie online ontsloten, ook zijn de zoekprogramma s enorm verbeterd waardoor je veel sneller en gerichter kunt zoeken. Ook kun je meestal binnen een website makkelijk zoeken naar goed gerubriceerde data. Daarnaast worden steeds meer gegevens door onderzoekers zelf online geplaatst. Zo kun je bijvoorbeeld zelf je eigen stamboomonderzoek en bidprentjes uploaden (zie bijvoorbeeld en daardoor deze data delen met anderen. Een andere belangrijke technologische ontwikkeling van de afgelopen jaren is dat we niet alleen maar via de computer online gaan, maar ook met de telefoon (smartphones) en met zogenaamde tablets (bijvoorbeeld de ipad). Wat is een app? Surfen met een telefoon is echter best lastig. Je hebt maar een klein schermpje en het is vaak niet eenvoudig om zoekopdrachten of internetsites in te typen. Het is ook lastig om vanaf het kleine telefoondisplay hele teksten te lezen. Bovendien wil je de gevonden informatie meestal weer gebruiken op je computer voor een stamboomonderzoek, een historisch artikel, het uitbreiden van de eigen collectie of wat dan ook. Dat gaat ook niet zomaar met een smartphone. Om het internetgebruik op een telefoon en een tablet te vergemakkelijken en er extra functies aan te koppelen zijn apps ontwikkeld. Apps zijn kleine programmaatjes die je op je telefoon en tablet kunt installeren. Er zijn er honderdduizenden. De toepassingen zijn eindeloos: een reis met het openbaar vervoer plannen, internetradio luisteren, e-books lezen of bijvoorbeeld een goed restaurant in de buurt zoeken. Ook voor heemkundigen, historici en andere liefhebbers van cultuur en geschiedenis zijn er diverse apps ontwikkeld. In dit artikel wil ik graag een paar apps er uit lichten die voor ons, Nuenense heemkundigen, interessant kunnen zijn. Explore Vincent De stichting Van Gogh Brabant heeft vorig jaar een eigen app ontwikkeld onder de naam Explore Vincent. Deze app bevat animaties, games en 43 veel historische feiten over het werk en het leven van de wereldberoemde schilder. Degene die zelf geen smartphone of tablet heeft om Explore Vincent op te downloaden en te gebruiken, kan toch met zijn computer een trailer bekijken op of op Youtube. Op de bovenste etage van Vincentre is een aantal ipads aanwezig waarop de bezoeker zelf deze app kan gebruiken. Deze app kost 2,99 en is vanaf de appstore te downloaden. Andere Van Gogh apps Waar ikzelf veel gebruik van maak, is de eveneens Nederlandstalige app Je Vincent waarin aan de hand van brieven en schilderijen van Van Gogh diens leven chronologisch verteld wordt.

26 De Drijehornickels augustus 2012 Apps voor Nuenense heemkundigen Van Goghkenners geven daarnaast boeiende achtergrondinformatie over zijn leven en werken. Deze gratis app is uitgegeven door het Van Gogh Museum. Mooi is ook The Art Database waarin van vele kunstenaars, waaronder ook Van Gogh, een selectie van hun voornaamste werken wordt getoond. Van ieder werk worden de belangrijkste gegevens, zoals naam, datum, grootte, materiaal en locatie, op scherm getoond en kan er gelinkt worden naar sites met achtergrondinfo en Youtube video s. Deze app is weliswaar niet gratis, maar om kunstliefhebbers lekker te maken zijn er vijf schilders geselecteerd wiens leven en werken gratis gedownload kunnen worden. En laat Van Gogh er daar nou net één van zijn! Appzines Een appzine is een blad, tijdschrift dat via een app te gebruiken is. Zo is het Brabant Magazine een interessante en actuele appzine over allerlei activiteiten in onze provincie. Het is gratis en verschijnt 4 maal per jaar. Het laatste nummer bevat een prima artikel over het Museumkwartier s-hertogenbosch waarin het Noordbrabants Museum en het Stedelijk Museum s- Hertogenbosch samengaan. In een recent nummer staat een mooie bijdrage over de Van Gogh Experience (de wandeling met informatiezuilen langs de nog bestaande locaties die Van Gogh heeft geschilderd in Nuenen). Het Brabant Magazine is een uitgave van de Provincie Noord- Brabant en is ook zonder app verkrijgbaar via Overigens zijn ook andere regionale papieren uitgaven verkrijgbaar via een app, zoals het ED, Frits Magazine en Middenstandsbelangen. Genealogie Voor geïnteresseerden in familiegeschiedenis zijn er allerlei apps beschikbaar. Zo kun je met de Engelstalige app Araldicus de oorsprong van je achternaam achterhalen. De basisversie is gratis, maar geeft slechts beperkte informatie over achternamen (zie afbeelding). De volledige versie kost 3,99. Met MyHeritage kan iedereen zijn volledige familiestamboom online beheren en dit delen met anderen. De ontwikkelaar van deze app zegt dat er 4 miljard records online staan! Heel eenvoudig kan er gezocht worden binnen alle aange- 44 maakte online stambomen zodat je snel verre familieleden kunt vinden en je eigen stamboom aan andere kunt koppelen. Een uitstekend hulpmiddel voor genealogisch onderzoek! Ook hier geldt echter dat de basisversie gratis is, maar dat je voor extra functies moet betalen. Mobiliteit Persoonlijk maak ik graag gebruik van apps die de voordelen van mobiele technologie combineren met het aanwezige historisch materiaal. Dat zie je bijvoorbeeld terug in de app Oorlogsmonumenten in Beeld van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, in samenwerking met het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Wie deze gratis app op zijn telefoon of tablet heeft geïnstalleerd, krijgt direct een overzicht van de oorlogsmonumenten in de omgeving van zijn werkelijke locatie. Van ieder monument kan direct achtergrondinformatie en audiovisueel archiefmateriaal opgevraagd worden. Als die locatie verandert, doordat de gebruiker naar een andere plek reist, wordt natuurlijk een ander overzicht getoond. Een zelfde techniek wordt toegepast in de app Amsterdam Deze app lijkt in eerste instantie niet meer te zijn dan een historische plattegrond van Amsterdam anno Als je echter in het centrum van de stad bent, wordt via GPS je locatie op die kaart weergegeven. Zo kun je door de historische stad wandelen en gedetail-

27 De Drijehornickels augustus 2012 Apps voor Nuenense heemkundigen leerde informatie opvragen over de gebouwen waar je naar kijkt. Tot slot Het bovenstaande is natuurlijk een persoonlijke selectie, maar echt heel veel meer op het gebied van regionale cultuurhistorie is er nog niet te verkrijgen in app-vorm. Zoek je bijvoorbeeld in de appstore van Apple op het begrip heemkunde dan zijn er geen zoekresultaten! Zoek je op Nuenen dan wordt alleen de app van HSCN gevonden; een app met nieuwsberichten en wedstrijdinformatie voor de Nuenense honk- en softballers. Voor ons, geïnteresseerden in het verleden van Nuenen, Gerwen en Nederwetten, is er helaas niets direct te vinden. Maar goed, het is een begin en de verwachting is dat de apps het helemaal gaan maken. Vooral jongeren maken tegenwoordig meer gebruik van smartphones dan van computers, en ook in het onderwijs en het bedrijfsleven wordt veel met apps gewerkt. De softe sector is vaak later met technologische vernieuwingen, maar een begin is zeker gemaakt! Noot 1 Rob Verhallen, Nuenen, heemkunde en internet. Een bespreking van interessante internetsites. In: De Drijehornickels, jaargang 10, nummer 3 (november 2001) pp Aanraders Tot slot nog een paar persoonlijke favoriete apps. Allereerst de gratis app History Maps, verkrijgbaar in de series World, United States en Europe. Deze app biedt een paar honderd prachtige historische landkaarten. Alle kaarten zijn gerubriceerd en zoekbaar op locatie, categorie en periode. Eveneens van wereldklasse is de app iworldhistory. Je zou het een historische miniencyclopedie op de smartphone kunnen noemen. Dankzij de bondige teksten, prachtige afbeeldingen en een leuke geschiedenisquiz heeft het toch veel te bieden. iworldhistory is weliswaar gratis, maar helaas niet Nederlandstalig. 45

28 De Drijehornickels augustus 2012 Nu en en niet meer NU EN EN NIET MEER Villa Houtrijk door Roland van Pareren Villa Houtrijk werd in 1880 gebouwd in opdracht van Lucas Buijsman. De naam Houtrijk duidt op een bosrijk perceel. Buijsman kwam uit Rotterdam en had een mosterdfabriekje naast Houtrijk. Hij overleed in 1901, waarna de eigendom overging op zijn dochter Cornelia ( Kee ), gehuwd met de linnenfabrikant Waldeck. Tot 1905 heeft de familie Buijsman Villa Houtrijk bewoond. Daarna is de gemeente eigenaar van het pand geworden. De gemeente verkocht de villa met de lommerrijke tuin in 1919 aan Willem Anderegg die zich toen in Nuenen als huisarts vestigde. Aan de villa liet hij een praktijkruimte bouwen. Zijn zoon Tinus heeft in Villa Houtrijk [foto Roland van Pareren, ± 1970]. Villa Houtrijk tot 1959 een artsenpraktijk uitgeoefend. Het pand ging vervolgens in eigendom over aan de beleggingsmaatschappij De Nieuwe Erven van de N.V. Philips, die het op haar beurt verhuurde aan de hervormde gemeente om er cultuuren jeugdactiviteiten te organiseren. Wegens de bouwvallige toestand werd Villa Houtrijk in augustus 1973 gesloopt. Het gedeelte van de straat waaraan Villa Houtrijk lag, werd tot 1976 genummerd aan de Papenvoort, het andere deel aan de Beekstraat. Vanwege de aparte ligging van de straat en om de historische naam Houtrijk te bewaren, werd besloten de straat een eigen naam te geven. De gemeenteraad nam op 22 januari 1976 het besluit de straat de naam Houtrijk te geven. De tuin van de villa, in 1975 door de gemeente (voor de tweede keer!) aangekocht, is nu een openbaar park. Omdat het park in de loop van de tijd in de volksmond de naam van Park Houtrijk had gekregen, is deze naam bij besluit van burgemeester en wethouders van 16 december 2008 officieel vastgesteld. Augustus 1973: de sloop van het eens zo statige`pand.[foto: Cees van Keulen]. Op de oude fundamenten werd een nieuwe villa gebouwd.[foto: Bob de Smit, 25 mei 2012] 46

29 De Drijehornickels augustus 1012 Dienstmeid beroofd NUENENSE DIENSTMEID DOOR ZWERVERS BEROOFD door Joop Glasbergen Al eerder werd in dit blad vermeld, dat men in de steden en dorpen van de Republiek der Verenigde Nederlanden niet gesteld was op bedelaars. Niet alleen omdat ze de brave inwoners lastig vielen met vragen om aalmoezen en etenswaren, maar ook en misschien wel: vooral omdat er onder hen veel onbetrouwbare lieden scholen, zoals verbannen misdadigers en afgedankte beroepsmilitairen, die meestal in groepjes langs de wegen zwierven, en het met het mijn en dijn niet zo nauw namen. Soms deinsden ze er zelfs niet voor terug om een eenzame boer op zijn land, een voerman of een reiziger hardhandig uit te schudden, wat inhield dat ze hem niet alleen zijn geld afnamen, maar alles wat hij aan waardevolle dingen bij zich droeg. Zelfs kledingstukken werden meegenomen. Ook in Nuenen en omgeving werden meermalen groepjes bedelaars en andere verdachte personen gesignaleerd. Maar van berovingen is in de schepenprotocollen slechts eenmaal sprake. Dat was in het voorjaar van 1803, toen Noord-Brabant deel uitmaakte van de Bataafse Republiek. Verklaring Op zondag 1 mei was Catharina Rooijakkers, oud omstreeks 22 jaar, komende van Helmond, waar zij enige tijd bij Dirk Berkers als dienstmeid had gewoond, lopend op weg gegaan naar haar ouderlijk huis in Nuenen. Bij de Houtsen moolen, aan deze zijde van Helmond, hoorde zij Hela! roepen. Toen ze omkeek heeft ze onvoorsien een slag met een stok voor haar hooft gekregen, van welke de quetsure nog zigbaar is. Zij werd omringd door drie manspersonen, van wie er één haar de slag had toegebracht. Een ander had gedreigd dat hij haar, als zij om hulp riep, met het mes dat hij in zijn hand hield de keel zou afsnijden. Catharina was daarop flauwgevallen. Toen zij bijkwam, waren de drie mannen nog bij haar en bemerkte ze dat een goud kruijsken van haar hals was genomen en twaalf guldens aan geld. Ook een rok, een voorschoot en een neusdoek waren verdwenen. Voordat zij weggingen hadden de mannen nog gezegd dat, als ze Catharina niet zo goed kenden, ze er meer van zoude gehad hebben en gedreigd dat, zo zij weder bij de Helmont kwam, er meer van zoude hebben. Catharina verklaarde echter de drie mannen niet te kennen. Voor zover zij zich kon herinneren, waren zij rood van aangezigt, met ongeschore baarden en na gissing oud ontrent veertig jaaren. Tot zover de verklaring. Of de overvallers zijn opgepakt en Catharina haar eigendommen heeft teruggekregen, staat in Nuenense archiefstukken niet vermeld. Waarschijnlijk is dat ook niet gebeurd. Vragen 1.Was het in haar tijd normaal dat een jonge vrouw alleen, over grotendeels onbewoond gebied, op weg ging van Helmond naar Nuenen? Zelfs als ze een (vrij) groot geldbedrag bij zich had? Of heeft Catharina Rooijakkers geredeneerd dat niemand zou verwachten dat een dienstmeisje over zoveel geld beschikte. Maar alleenreizende jonge vrouwen kunnen nog meer verliezen dan geld. 2. Wisten de overvallers dat zij dat geld bij zich had? Zijn ze haar gevolgd of hebben ze haar in Mierlo- Hout opgewacht? 3. Kende Catharina de mannen werkelijk niet? Heeft ze de beschrijving die ze van hen gaf niet met opzet uiterst vaag gehouden? 4. Is het mogelijk dat ze het hele verhaal verzonnen heeft, omdat...? 47

30

31 HET UITGEVEN VAN DIT BLAD IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR DE ONDERSTEUNING VAN ONDERSTAANDE NUENENSE ONDERNEMERS ACCOUNTANTS EN BELASTINGADVISEURS VAN GASTEL EN NEIJNENS Postbus 110, 5670 AC Nuenen AUTOBEDRIJF JANSEN BV, TOYOTA-DEALER De Pinckart 10, 5674 CC Nuenen HOVENIERSBEDRIJF FONS LINDERS Broekdijk 1, 5674 SJ Nuenen JO KLOMP, MODE EN QUILTSTOFFEN Park 17, 5671 GB Nuenen VAN LIESHOUT & VAN DE GRIENDT BV, ADMINISTRATIE EN BELASTINGADVISEURS Collse Hoefdijk 16, 5674 VK Nuenen BOEKHANDEL BRUNA, Parkstraat 13 BOEKHANDEL VAN DE MOOSDIJK BV, Parkhof 5 CAFÉ SCHAFRATH, Park 35 CROOIJMANS MANNENMODE, Parkstraat 9b FYSIO- & MANUELE THERAPIE F.J.A.L. KOOTSTRA, Weverstraat 16 HOUTHANDEL VAN HOORN, Wettenseind 2a HOVENIERSBEDRIJF LE JARDIN, Ruiterweg 1 JANSEN TAXI BV, Boord 4 MEULENDIJKS SCHILDERSBEDRIJF BV, Berg 36 RISJAMO KANTOORBOEKHANDEL, Hoge Brake 66 VAN SANTVOORT MAKELAARS EN ARCHITECTEN, Berg 2-4 WIJNHANDEL-SLIJTERIJ ANDRÉ VAN LIESHOUT, Parkstraat 25a WINKELIERSVERENIGING KERNKWARTIER, Hoge Brake

32