Bedrijfsartsen over psychologen: (on)bekend maakt (on)bemind TBV 1999; 7(5),

Transcriptie

1 1 Bedrijfsartsen over psychologen: (on)bekend maakt (on)bemind TBV 1999; 7(5), Gepubliceerd in TBV (Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde Auteurs: A.P. Nauta en J. von Grumbkow A.P. Nauta, Timorstraat 31, 2612 EH Delft J. von Grumbkow, Open Universiteit Postbus 2969, 6401 DL Heerlen Personalia Mw A.P. Nauta is bedrijfsarts en A&O-psycholoog. Zij is werkzaam als coördinator blok II van de huisartsopleiding aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam en als freelance bedrijfsarts-adviseur. Dhr J. von Grumbkow is A&O-psycholoog. Hij is werkzaam als hoogleraar Arbeid en Organisatie aan de Open Universiteit Nederland bij de faculteit Sociale Wetenschappen. Trefwoorden Bedrijfsartsen, interdisciplinair samenwerken, psychologen, stereotypen Dit artikel is gebaseerd op de afstudeerscriptie 'Bedrijfsartsen over psychologen' (december 1998), waarmee A.P. Nauta haar studie Arbeids- en Organisatiepsychologie aan de Open Universiteit Nederland afrondde. De auteurs danken voor hun commentaar op een eerdere versie van dit artikel H. Brug, F. Leeuw, H. van der Molen en de anonieme beoordelaars van TBV.

2 2 Samenvatting Onder een steekproef van NVAB-leden (N=54) is een vragenlijstonderzoek verricht naar de waardering voor de samenwerking met psychologen. Er blijkt sprake van outgroup-homogeniteit ( psychologen lijken onderling sterker op elkaar dan bedrijfsartsen ). Sterkere outgroup-homogeniteit gaat gepaard met een geringere erkenning voor de psychologische expertise. Een relatief lagere waardering voor de samenwerking leeft bij diegenen die niet of nauwelijks met psychologen samenwerken. De waardering voor de samenwerking met psychologen hangt niet samen met outgroup-homogeniteit noch met het al dan niet hebben van stereotypen over psychologen. Bij het evalueren van het functioneren van multi-/interdisciplinaire teams en bij de ontwikkeling van trainingen in interdisciplinair samenwerken kunnen de gevonden sociaal-psychologische processen gebruikt worden. Summary Nauta AP, Grumbkow J von. Occupational physicians perceptions of psychologists: unknown, unloved. In this study a questionnaire was administered to a sample of occupational physicians (N = 54; members of the NVAB). We asked what respondents felt about their cooperation with psychologists. Findings indicated that there is a tendency to see members of the outgroup (psychologists) as being more alike than members of the ingroup (occupational physicians). This outgroup homogeneity effect is associated with a lower appreciation of the work of psychologists. Occupational physicians who have no experience with working with psychologists have a lower appreciation of their cooperation with psychologists. There is no relationship between the appreciation of this cooperation and outgroup homogeneity and stereotype images of psychologists. These social psychological mechanisms are of use for evaluations of multi- /interdisciplinary teams and for training of these teams.

3 3 Inleiding In het kader van certificering van Arbodiensten heeft elke dienst verplicht minimaal één geregistreerde A&O-deskundige. Voordat die verplichting van kracht was, werd er nauwelijks samengewerkt met sociale wetenschappers. Leidt zo'n verplichting wel tot goed samenwerken? Hebben bedrijfsartsen behoefte aan samenwerking en hoe verloopt deze samenwerking? Mensen van verschillende disciplines bij elkaar zetten, leidt niet automatisch tot betere afstemming, meer begrip voor elkaars achtergrond of een constructieve gerichtheid op een zelfde doel. In dit onderzoek analyseren we de samenwerking tussen bedrijfsartsen en psychologen vanuit een sociaal-psychologisch gezichtspunt. We gaan na of stereotypen (sociale percepties) die bedrijfsartsen ('ingroup') hebben over psychologen ('outgroup') samenhangen met hun waardering voor het interdisciplinair samenwerken. Aan de hand van de resultaten willen wij aanbevelingen doen over het verbeteren van de samenwerking. Sociale percepties en samenwerking Samenwerking tussen professionals kan geïnitieerd worden door regelgeving (wettelijke maatregelen), organisatorische maatregelen (sturing), financiële prikkels (vergoedingen) en andere maatregelen die er toe leiden dat de betrokken professionals afwegingen maken van kosten en baten. Naast deze meer harde ingrepen, wordt vanuit de sociale psychologie 1 gewezen op meer zachte voorwaarden om de samenwerking tussen professionals van verschillende disciplines goed te laten verlopen. Deze voorwaarden gaan uit van het belang van de eigen identiteit van de samenwerkende professionals, van hun onderlinge afhankelijkheid en van het vertrouwen dat zij in elkaar hebben. Identiteit Voor een efficiënte samenwerking moet een professional ons inziens monodisciplinair kunnen denken en handelen. Kent men de eigen discipline goed, dan ziet men de beperkingen van deze discipline en weet men waar aanvullingen nodig zijn. Een krachtige identiteit kan echter ook een bedreiging voor de samenwerking zijn. Sterke groepsvorming gaat in zijn algemeenheid meestal gepaard met positieve attitudes over de eigen groep en minder positieve over andere groepen. Wie sterk overtuigd is van de waarde van de eigen inbreng, kan die van de ander onderwaarderen 1. Professionals, dus ook bedrijfsartsen en psychologen, vergelijken zich op basis van stereotype beelden. Een stereotype is een georganiseerd geheel van kenmerken (eigenschappen) die worden toegeschreven aan de leden van een bepaalde categorie. Bij de categorie 'psycholoog' hoort volgens sommigen het stereotype 'soft'. Stereotypen brengen eenvoud en orde in een complexe wereld 2. Een belangrijk aspect van een stereotype is dat van de variabiliteit. De verschillen tussen de vertegenwoordigers van de eigen groep (de 'ingroup') herkent men beter dan de verschillen tussen de vertegenwoordigers van de andere groep (de 'outgroup'). Voor veel blanken lijken alle negers of alle Chinezen op elkaar'. De ingroup wordt gezien als heterogeen; de outgroup als homogeen.

4 4 Wij verwachten dat dit verschijnsel ook optreedt bij samenwerkende professionals van verschillende disciplines en dus ook bij bedrijfsartsen. Onze hypothese luidt daarom dat bedrijfsartsen grotere verschillen binnen de eigen groep waarnemen dan binnen de groep psychologen (hypothese 1). Verder hypothetiseren wij dat de waarneming van geringere verschillen tussen psychologen (outgroup-homogeniteit) samengaat met een minder positieve waardering van de expertise van psychologen (hypothese 2). Afhankelijkheid en vertrouwen De groei van de wetenschappelijke kennis gaat gepaard met een toenemende differentiatie tussen vakgebieden. Kennis van de samenhang neemt af, waardoor tevens het inzicht in de betekenis van de eigen discipline vermindert. Erkenning van wederzijdse afhankelijkheid is een voorwaarde voor coöperatie. Professionals moeten bewust stappen willen nemen om samen te gaan werken. Uit sociaalpsychologisch onderzoek blijkt dat een consistente strategie om samen te werken positieve effecten heeft op het gedrag van de ander 3. Dus beide partijen moeten inzien dat zij een behoefte tot samenwerken hebben en dat zij deze behoefte moeten tonen om anderen tot samenwerken te bewegen. Een daarmee samenhangende voorwaarde om samenwerking te doen slagen, is vertrouwen dat het vak van de ander degelijk is. Er moet niet het idee zijn dat men een zwakke broeder of zuster helpt, maar dat leemtes in de eigen specialisatie opgevuld worden met andere expertise. Het ontbreken van een erkenning van de expertise van de ander, bijvoorbeeld door het idee dat men het werk van de ander zelf ook wel zou kunnen doen kan belemmerend zijn voor de samenwerking. Deze erkenning veronderstelt regelmatig contact met de ander en een goed beeld van zijn of haar werk. Wanneer men oefent in het onderscheiden van bijvoorbeeld gezichten van Japanners, leert men de verschillen beter te zien 1. Onze verwachting is dat meer samenwerking de outgroup-homogeniteit doet afnemen: al die psychologen lijken minder op elkaar. Hypothese 3 luidt dat meer samenwerking samenhangt met minder outgroup-homogeniteit. Hypothese 4 luidt dat meer samenwerking samenhangt met minder stereotypen. Frequenter of nauwer contact zal ons inziens ook samenhangen met een grotere waardering van dit contact. Deze contacthypothese vindt in sociaal-psychologisch onderzoek niet altijd steun want contact op zich is niet de factor; het contact moet samengaan met samenwerking. Het gaat dus om contact dat inhoud heeft 4. Het is dus te verwachten dat meer contact in de betekenis van samenwerken een positief effect heeft op de waardering voor deze samenwerking en samengaat met minder stereotypen. Hypothese 5 luidt dat samenwerken met meer psychologen samenhangt met een hogere waardering voor de samenwerking. Onderzoeksmethode Deelnemers. Er is een steekproef getrokken uit de ledenlijst-1997 van de NVAB. Aan 112 leden is een vragenlijst toegezonden, waarvan 59 % retour kwam en 48

5 5 % bruikbaar was. Vergeleken met de gehele groep NVAB-leden zijn er geen significante verschillen in de verdeling van de aantallen mannen en vrouwen. Vergelijking tussen de samenstelling van de deelnemers en de samenstelling van de NVAB op andere criteria dan geslacht is niet mogelijk, omdat van het NVABbestand geen andere kenmerken beschikbaar zijn. Verdere kenmerken van de onderzochte groep zijn: een kwart van de deelnemers heeft het artsexamen tussen 1966 en 1975 gedaan, de helft tussen 1976 en 1985 en ongeveer 20 % na Tweederde van de deelnemers heeft meer dan 11 jaar ervaring. Vragenlijst en analyse. De vragen over de stereotypen zijn onder meer gegenereerd door collega-bedrijfsartsen door middel van een open vraag ( wat vind je van psychologen? ). Twee bedrijfsartsen en twee psychologen beoordeelden de conceptlijst. Er is vervolgens een stereotypenschaal (combinatiescore) gemaakt van drie stellingen: psychologen zijn meestal soft, met bedrijfsartsen heb je sneller contact dan met psychologen, bedrijfsartsen zijn praktischer georiënteerd dan psychologen. De interne consistentie van deze schaal is voldoende (coëfficiënt alpha is.75). De schalen zijn Likert-schalen met antwoordalternatieven lopend van 1 tot en met 5. De vragenlijst bestond verder uit een vraag naar de waardering van de samenwerking ( hoe waardeert u de samenwerking met de psychologen? ; 1= zeer slecht; 5 = zeer goed), naar de waargenomen homogeniteit ( in welke mate vindt u dat er verschillen zijn tussen psychologen onderling resp. bedrijfsartsen onderling? ; 1 = zeer grote verschillen, 5 = zeer kleine verschillen), naar de erkenning van de expertise van de psycholoog ( het werk van de psycholoog zou ik met enkele aanvullende cursussen ook kunnen doen ; 1 = geheel mee oneens, 5 = geheel mee eens), naar het aantal psychologen met wie men regelmatig samenwerkt in de zin van spreken en consulteren. Voor de data-analyse is gebruik gemaakt van het SPSS-programma. Bij de toetsing van verschillen tussen groepen is gebruik gemaakt van variantie-analyse (F-test gevolgd door de Tukey-test) en de Wilcoxon-test. Voor het toetsen van verbanden zijn correlatiecoëfficiënten (Spearmans rho) berekend. Resultaten Identiteit. Bedrijfsartsen blijken significant grotere verschillen binnen de eigen groep waar te nemen dan binnen de groep van psychologen (Wilcoxon-test, z = , p <.01). Het gemiddelde en de standaarddeviatie op de 5-puntsschaal (hoge score, meer homogeniteit) zijn voor de ingroup resp en.63 en voor de outgroup resp 2.36 en.83. In de perceptie van bedrijfsartsen lijken psychologen meer op elkaar dan dat bedrijfsartsen op elkaar lijken. Dit is een ondersteuning voor de homogeniteithypothese (hypothese 1). Perceptie van outgroup-homogeniteit gaat samen met een significant geringere erkenning van de expertise van psychologen. De correlatie (rho =.48, p <.00) laat zien dat bij waargenomen kleinere verschillen binnen de groep psychologen (hogere score, sterkere outgroup-homogeniteit), er minder erkenning is van de expertise van psychologen (hoge score, meer mee eens met de stelling dat men het werk van de psycholoog met enkele aanvullende cursussen ook kan doen). Dit is een ondersteuning voor hypothese 2.

6 6 Contact en vertrouwen. Hypothesen 3 en 4 worden niet ondersteund. Contact op zich houdt geen verband met het waarnemen van verschillen in de outgroup (rho =.14; ns), noch met het minder aanwezig zijn van stereotypen (rho = -.13, ns). De gemiddelde waardering voor de samenwerking met psychologen is relatief hoog. Op de 5-puntsschaal ligt het gemiddelde op 3.79 met een standaarddeviatie van.61. Bedrijfsartsen die geen contact hebben met psychologen tonen echter een significant lage waardering. Deze waardering neemt echter niet (significant) toe wanneer men met meer psychologen contact heeft (F = 4.15, df 4, 46; p <.01; post hoc analyses met de Tukey-test, p <.05; zie figuur 1). Hypothese 5 wordt dus slechts ondersteund in het geval er geen enkel contact of samenwerking is met psychologen. [hier figuur 1] Tabel 1 bevat een samenvatting van de resultaten van de toetsing van de hypothesen. [hier tabel 1] Beschouwing en conclusie Ons onderzoek ondersteunt de hypothesen 1 en 2. Dit betekent dat er steun is voor het bestaan van outgroup-homogeniteit. De ondervraagde bedrijfsartsen zien psychologen dus als een onderscheiden groep waarbinnen de verschillen kleiner zijn dan binnen de eigen groep van bedrijfsartsen. Vervolgens blijkt het outgrouphomogeniteitseffect samen te gaan met een lagere erkenning voor de expertise van de psycholoog. Dit gegeven zou ons inziens een aanknopingspunt kunnen zijn voor samenwerkingstraining. Informatie over wat psychologen doen en wat men kan verwachten van psychologen uit de verschillende richtingen kan in zo'n training aan de orde komen. De derde en vierde hypothese worden niet gesteund. We hebben dus niet kunnen constateren dat het werken met meer psychologen samengaat met minder outgroup-homogeniteit (hypothese 3) en met het hebben van minder stereotype beelden over psychologen (hypothese 4). Dit wijst erop dat outgrouphomogeniteit en het hebben van stereotypen blijkbaar niet zo'n rol spelen in de samenwerking en dat er in samenwerkingstrainingen wellicht niet uitgebreid op ingegaan behoeft te worden. Overdragen van kennis, zoals hierboven gesteld, is mogelijk voldoende. Dit zou onderzocht kunnen worden bij het opzetten en evalueren van concrete trainingsprogramma's. De vijfde hypothese wordt ten dele ondersteund. Samenwerken in interdisciplinair verband met slechts een enkele psycholoog doet de waardering voor deze samenwerking toenemen in vergelijking met een situatie waarin deze samenwerking ontbreekt. Met meer dan een enkele psycholoog samenwerken doet de waardering niet (significant) verder stijgen (figuur 1). Het plafond lijkt dus snel bereikt. Meer is kennelijk niet beter. Samenwerken met een enkele psycholoog geeft blijkbaar voldoende zicht op het psychologische werk om de kwaliteit van de samenwerking positief te beoordelen. Mogelijk maakt onbekend ook onbemind. Overigens merken we op dat over het geheel genomen de respondenten de

7 7 samenwerking met psychologen positief waarderen (op de 5-puntsschaal is het gemiddelde 3.79). Dit onderzoek illustreert een sociaal-psychologisch proces in samenwerkingsverbanden van professionals die lid zijn van onderscheiden subgroepen (vakdisciplines). De waargenomen sociaal-psychologische processen geven een beeld van ingroup- en outgroupverhoudingen zoals deze ook in ander sociaal-psychologisch onderzoek voorkomen 5. Wie meent dat het werk van een professional uit een ander vakgebied niet gemakkelijk kan worden overgenomen, erkent in zekere mate de expertise van deze professional. Contact op zich heeft blijkbaar geen invloed op stereotypen; het is de concrete samenwerking en de waardering van de samenwerking die hier van belang zijn. Dit is ook in ander onderzoek geconstateerd 4. Een beperking moet worden gemaakt voor de toepassing van de onderzoeksgegevens op het samenwerken met A&O-deskundigen omdat slechts een deel van hen een psychologische achtergrond heeft. De algemene mechanismen met betrekking tot samenwerken met andere disciplines kunnen ons inziens wel gebruikt worden. Tenslotte willen we nog een opmerking maken over het verschil tussen bedrijfsartsen en psychologen in maatschappelijke status. Het artsenberoep heeft een hogere maatschappelijke status dan het psychologenberoep. Klinisch psychologen konden tot in de zeventiger jaren niet zelfstandig behandelingen uitvoeren. Artsen staan in de Nederlandse beroepsprestige-stratificatie al jaren op een hoge plaats 6,7. Bedrijfsartsen hebben in de artsenwereld mogelijk een wat lagere status, maar hierover kennen wij geen onderzoek. De status van psychologen blijkt in alle onderzoeken lager dan die van artsen 8. Voor een goede samenwerking in interdisciplinair verband hoeft het geen voorwaarde te zijn dat partijen van gelijke status zijn. Er bestaat echter een potentiële bron van conflicten waar dat niet het geval is 9. Voor de samenwerking is het in situaties van ongelijkheid van belang dat partijen concreet samenwerken en de eigen aard van de bijdragen erkennen. Partijen bewust maken van de sociaal-psychologische processen, zoals beschreven in dit onderzoek, kan bijdragen aan het verder optimaliseren van de samenwerking 10. Het lijkt ons goed om bij trainingen in interdisciplinair samenwerken en bij evaluaties van interdisciplinaire teams gebruik te maken van deze inzichten. Het overdragen van informatie over het vakgebied psychologie (de verschillende richtingen daarin en wat de psycholoog kan bijdragen aan de bedrijfsgezondheidszorg) lijkt op basis van dit onderzoek primair van belang. Daarnaast zou middels trainingen onderzocht kunnen worden in hoeverre het bespreken van mechanismen als ingroup- en outgroup-homogeniteit en stereotypering kan leiden tot verbetering van de samenwerking. De overstap van multi- naar interdisciplinair samenwerken zou daarbij het doel moeten zijn.

8 8 Literatuur 1 Franzoi SL. Social Psychology. Brown & Benchmark Publishers, Doosje B. Stereotyping in intergroup context. Academisch proefschrift. Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Psychologie, Visser L. Coöperatie en competitie tussen groepen en individuen. Utrecht: Academisch proefschrift, Brown R. Intergroup relations. In: Hewstone M, Stroebe W, Stephenson G. Introduction to social psychology. Oxford: Blackwell, 1996: Maass A, Schaller M. Intergroup Biases and the Cognitive Dynamics of Stereotype Formation. In: Stroebe W, Hewstone M. European Review of Social Psychology 2. New York: Wiley and sons Ltd, Ganzeboom HBG, Ultee WC. De sociale segmentatie van Nederland in Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid V 96, Heek F van, Vercruijsse EVW. De Nederlandse beroepsprestige-stratificatie. In: Doorn JAA van, Lammers CJ. Moderne Sociologie 10e druk, Utrecht: Het Spectrum, Minden JJR van. De status van de psycholoog. Tien jaar onderzoek. De Psycholoog 1981;16: Leeuw FL. Overheidsbeleid en sociaal- en geesteswetenschappelijk onderzoek: een analyse van beleidstheorieën. Zoetermeer: Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, 1988: Koomen W. Relaties tussen groepen. In: Meertens RW, Grumbkow J von. Sociale psychologie. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1996:

9 9 4,2 4,0 3,8 Waardering samenwerking 3,6 3,4 3,2 3,0 2, > 4 Aantal psychologen waarmee samenwerking Figuur 1: De relatie tussen het aantal psychologen waarmee men samenwerkt en de waardering van deze samenwerking (1 = slechte waardering, 5 = zeer goede waardering).

10 10 Tabel 1: Overzicht van het resultaat van toetsing van de hypothesen Hypothese 1 Outgroup-homogeniteit sterker dan ingrouphomogeniteit 2 Sterkere outgroup-homogeniteit geringere erkenning expertise 3 Met meer psychologen samenwerken minder outgroup-homogeniteit 4 Met meer psychologen samenwerken minder stereotypen 5 Met meer psychologen samenwerken meer waardering samenwerking Bevestigd Toetsing Ja Wilcoxon z = p<.01 Ja rho =.48 p <.00 Nee rho =.14 niet significant Nee rho = -.13 niet significant Ten dele F = 4.15 df 4, 46 p <.01