In de Ban van de Ring I: De Reisgenoten

Transcriptie

1 In de Ban van de Ring I: De Reisgenoten Wanneer we over Tolkien s In de Ban van de Ring willen spreken, dan is het zaak te varen tussen twee klippen: de klip van de allegorie en de klip van de analyse. Tolkien wilde zijn werk absoluut niet beschouwd zien als een allegorie. De allegorie is abstract, bijvoorbeeld: de zeven ringen van de dwergen stellen de zeven deugden voor. Voor Tolkien was zijn geschapen wereld een grote realiteit en diende overeenkomstig behandeld te worden. De analyse maakt deze realiteit kapot, vernietigt de eenheid die het werk uitstraalt. Tolkien schreef aan een vrouw die hem had gevraagd om haar te helpen met een academisch project betreffende zijn werken: 13 december 1972 Zie In de ban van de ring, Deel I, blz. 318: Hij (of zij) die iets breekt om te zien wat het is, heeft het pad der wijsheid verlaten - Gandalf. Ik zou me niet geneigd voelen te helpen bij dit destructieve proces, ook al scheen het me niet toe dat deze onderneming uw eigen privé-werk was zonder hulp Er wordt ook gezegd(i, blz. 115): Bemoei u niet met de zaken van Tovenaars, want zij zijn spitsvondig en gauw boos. Het spijt me als deze brief knorrig klinkt. Maar ik heb een hekel aan dit soort analyse. (Brieven, p. 541) We willen op deze drie avonden geen allegorie maken van In de Ban van de Ring. Dit betekent wel dat we In de Ban van de Ring ervaarbaar moeten maken. Het is immers de ervaring die iets voor ons tot realiteit maakt. We zullen daarom zo nu en dan een oefening doen om de gebeurtenissen in Midden-aarde aan den lijve te ervaren. Dit brengt, misschien vooral voor de Tolkienkenners onder u, ook met zich mee dat u vreemde dingen zult horen waarvan u zich wellicht zult afvragen of dat influisteringen van Slangtong zijn of van Gandalf zelf. Ik hoop dat u ze kunt aanhoren met de nodige openheid. We willen op deze avonden niet analyseren, maar steeds de eenheid van het verhaal voor ogen houden. Laten we daarom uitgaan van deze eenheid: schema 1. Ik heb voor u hier de belangrijkste plaatsen van handeling in schema gebracht. De getallen volgen de beschrijving van Tolkien. Het zijn er twintig en het toeval wil dat twintig gelijk is aan drie plus zeven plus negen plus een, oftewel het motto van In de Ban van de Ring: 1

2 Drie Ringen voor de Elfen-koningen op aard, Zeven voor de Dwergvorsten in hun zalen schoon, Negen voor de Mensen, die de dood niet spaart, Eén voor de Zwarte Heerser op zijn zwarte troon In Mordor, waar de schimmen zijn, Eén Ring om allen te regeren, één Ring om hen te vinden, Eén Ring die hen brengen zal en in duisternis binden, In Mordor, waar de schimmen zijn. Of nog mooier in de oorspronkelijke taal: Three Rings for the Elven-kings under the sky, Seven for the Dwarf-lords in their halls of stone, Nine for Mortal Men doomed tot die, One for the Dark Lord on his dark throne In the Land of Mordor where the Shadow lie. One Ring to rule them all, One Ring to find them, One Ring to bring them all and in the darkness bind them In the Land of Mordor where the Shadows lie. Of in dit motto de sleutel van het geheim van In de Ban van de Ring ligt, zal in de loop van deze avonden duidelijk worden. De Franse mysticus en occultist Louis Claude de St. Martin heeft ons mensen gekarakteriseerd als mensen van verlangen. Hoe ouder ik word, hoe meer ik onder de indruk kom van de diepzinnigheid van deze eenvoudige waarheid. Het verlangen drijft ons voort, het verlangen geeft richting aan ons leven. Het verlangen is uitgangspunt, is oorzaak dat we nu op aarde zijn. Wij zijn wezens van verlangen en laten we het verlangen ook vanavond als uitgangspunt nemen. We zitten immers hier vanavond met een groot verlangen: het verlangen om helderheid te krijgen in het Mysterie van In de Ban van de Ring, in de mysterieuze uitwerking die dit verhaal op ons heeft, in het raadsel dat velen treft: dat ze het boek steeds weer ter hand nemen en het steeds als nieuw ervaren. Er gebeurt iets in ons, zelfs meer: er verandert iets in ons, wanneer we het boek lezen en herlezen en herlezen enz., zoals C.S. Lewis eens in een recensie heeft geschreven, een grote vriend van Tolkien en zonder wie In de Ban van de Ring nooit zou zijn voltooid: Het boek is te oorspronkelijk en te rijk voor een eindoordeel na slechts eenmaal lezen. Maar we weten dat het iets met ons gedaan heeft. We 2

3 zijn niet dezelfde mensen als voorheen. En hoewel we het boek niet al te vaak moeten gaan herlezen, twijfel ik er nauwelijks aan dat het zich al snel onmisbaar zal maken. (Pearce ) Maar wát is dit geheimzinnige iets dat het met ons doet? Gaat ons verlangen niet hiernaar uit om hier achter te komen? Laten we dan bij dit verlangen stil staan. Ik wil u vragen om uw ogen te sluiten en u te ontspannen. Voel het verlangen dat u hierheen gedreven heeft. Voel dit verlangen maar als een mantel om u heen, wellicht kunt u dit verlangen zelfs lichamelijk voelen. Nu wil ik u vragen om dit verlangen groter te maken, versterk het verlangen zodat het groeit. Wellicht kunt u hierbij ervaren dat u uw hoofd wilt buigen, als in deemoed. Terwijl het verlangen groter wordt en u uw hoofd naar voren buigt als in nederigheid, voelt u hoe uw lichaam, de gestalte van uw lichaam kleiner wordt, krimpt. Uw lichaam wil de gestalte van een kind aannemen. Voel hoe u kind wil worden: het grote verlangen drijft u er vanzelf toe om de gestalte van een kind aan te nemen en te voelen als een kind. U hebt nog wel de gestalte van een volwassene, maar innerlijk drijft het verlangen u tot het kind zijn: half om half dus; oftewel het verlangen maakt van u een hobbit, een halfling. Met dit gevoel van het kind in u en alleen met dit gevoel mag u binnentreden in het rijk van Midden-aarde, een rijk dat een koninkrijk wil worden, is en eigenlijk was, een rijk dat steeds herschapen mag worden, een koninkrijk waar u alleen als kind toegelaten wordt. Hou dit gevoel van het kind zijn vast, terwijl u weer uw ogen opent en u uw voeten op de grond voelt staan. Kijk nog maar even de zaal rond. Als kind treden we het rijk van Midden-aarde binnen, vanuit onze zoals Tolkien ze noemde Primaire Wereld in de Secondaire Wereld. Tolkien geeft ons gelegenheid om opnieuw geboren te worden in een wereld die niet van déze wereld is en toch van deze wereld. In Midden-aarde zijn dingen en wezens die we herkennen en niet herkennen. Het is een rijk tussen de ons bekende aarde en de ons minder of onbekende hemel in. Als kind mogen we dit rijk betreden en worden geboren op een plek waar het goed vertoeven is: in de Gouw, de eerste ring. Voor alles is gezorgd: eten, drinken, slapen en tabak in overvloed. Alles is veilig, zoals het hoort voor een kind. De Gouw wordt immers bewaakt en beschermd door de Dúnedain, de Dolers van het Noorden, in opdracht van Gandalf. Een geboorte feest mag natuurlijk niet ontbreken. Hier begint het verhaal mee: Bilbo s 111 de verjaardagsfeest en op Frodo s 33 ste verjaardag. Bilbo is steeds verbonden met een boek dat hij aan het schrijven, waarin hij zijn eigen avonturen heeft opgetekend (de inhoud van de Hobbit) en dat hij tenslotte aan Frodo zal geven die daarin het verhaal zal schrijven van De Val van de Vorst van de Ringen en de Terugkeer van de Koning dit is de eigenlijke titel van In de Ban van 3

4 de Ring. Het is het zgn. Rode Boek, geschreven in de taal die toen in Midden-aarde het meest verspreid was het Westron - en door Tolkien vertaald in het modern Engels. Het kan geen toeval zijn de naam van Bilbo het boek bevat: wanneer u de l en de b omkeert, krijgt u BIBLO, in het Grieks BIBLOS, d.i. boek. Dat we hier niet alleen met een geschiedenisboek te maken hebben, maar met het Boek der Boeken, de BIJBEL, met name met het Evangelie, zal geleidelijk uit dit betoog duidelijk worden. De bijdrage van Gandalf aan dit feest is het opzienbarende vuurwerk. Het is een teken van een nieuw begin, een nieuw jaar, maar Gandalf zou Gandalf niet zijn, als hij daarin niet een visioen zou leggen van toekomstige gebeurtenissen: En er was ook een laatste verrassing ter ere van Bilbo, die de hobbits erg aan het schrikken maakte, zoals Gandalf ook had beloofd. De lichten gingen uit. Een grote rookkolom steeg op. Deze nam de vorm aan van een verre berg en begon aan de top te gloeien. Hij braakte groene en rode vlammen uit. Er vloog een gouden draak uit op niet levensgroot, maar bijna echt: uit zijn klauwen kwam vuur, zijn ogen priemden naar beneden; er klonk een schreeuw en hij suisde drie keer over de hoofden van de menigte. Zij ontweken hem allemaal en vielen languit op hun gezicht. De draak gierde voorbij als een sneltrein, sloeg over de kop en barstte met een daverende klap boven Bijwater uiteen. (I 38) Even doemt de Vuurberg, de Doemberg op die later in het verhaal zo n belangrijke rol zal spelen. De hobbits hebben geen idee wie Gandalf in feite is. Voor hen is hij een attractie en wat hij brengt, zijn attracties. Zijn rol in de wereldgeschiedenis en zijn zorg voor de Gouw zijn hen volstrekt onbekend. Wat buiten hun grenzen gebeurt, is hen vreemd en onverschillig. Het is ook des kinds om dit niet te hoeven weten. Alleen Frodo weet meer hij heeft immers het boek van Bilbo gelezen en zo nu en dan verschijnt Gandalf die hem het nodige vertelt. Maar ook het kind moet groeien en volwassen worden en de realiteit onder ogen zien: de wereld is niet alleen maar goed. Er is kwaad dat aan de grenzen knaagt, dat je zo dierbare land, je eigen Gouw wil vergiftigen. Zeventien jaar gaan voorbij. Frodo groeit toe naar het moment dat hij zich met de hulp van Gandalf bewust wordt van het feit dat het kwaad niet alleen reeds vreet aan de grenzen van de Gouw, maar dat hij het kwaad in zijn eigen huis bewaart: de Ene Ring, zijn erfenis van Bilbo. Tot nu toe zijn de hobbits een onopvallend volkje geweest, onbekend aan de andere bewoners van Midden-aarde (tenzij uit hele oude overleveringen), ook onbekend voor het Grote Oog van de Zwarte Vorst. 4

5 Onzichtbaar is het hobbit volk voor de rest van de wereld, en ziedaar de grote kracht die het hobbit volk onzichtbaar gehouden heeft: de Ene Ring. Even was het goed om onzichtbaar te zijn; het is anders niet mogelijk om in een veilige en vertrouwde omgeving op te groeien. Hier ligt een parallel met het leven van Jezus, die de eerste dertig jaar van Zijn leven een onbekende was. U zult in In de Ban van de Ring veel parallellen vinden met het Evangelie. Ik zal ze niet steeds noemen, want dit wordt eentonig. Het feit bijvoorbeeld dat Frodo 33 jaar wordt, wanneer dit verhaal begint, is natuurlijk geen toeval: het is het jaar dat Christus door het Mysterie van Golgotha ging en het Mysterie van Golgotha is innig verbonden met de lijdensweg van Frodo, zoals deze ook cruciaal was in het leven van Tolkien zelf. Met behulp van Gandalf wordt Frodo zich bewust van zijn verantwoordelijkheid: als ik niet wil dat ik en mijn dierbare land onzichtbaar blijven en gehouden worden; als ik niet wil dat mijn ware aard en mijn dierbare aarde vernietigd worden, dan zal ik de kracht die dit bewerkstelligt terug moeten geven aan zijn rechtmatige eigenaar: de Zwarte Vorst. Frodo heeft hier op dit ogenblik eigenlijk nog geen besef van. Het enige dat hij voelt is: ik moet deze verantwoordelijkheid op me nemen en op weg gaan, mijn grenzen verleggen, het onbekende tegemoet. Alle zekerheid moet ik achter me laten en de weg van de onzekerheid gaan. Mijn verantwoordelijkheidsgevoel naar mezelf en de Gouw laat me geen andere keuze dan alleen op weg te gaan. Op het moment dat Frodo dit besluit neemt om deze eenzame last te dragen, komt er hulp: Gandalf plukt Sam de tuinman die alles heeft gehoord, uit de tuin door het raam en Gandalf geeft hem de opdracht om Frodo op zijn reis te vergezellen. Later voegen Merijn en Pepijn zich bij het tweetal. Zo zien we: het besluit om de last te dragen kunnen wij alleen ieder voor zich nemen. Pas als we het besluit hebben genomen, uit vrije wil, met uitzicht op niets anders dan onzekerheid, met achterlating van alles wat ons zekerheid, veiligheid en vertrouwdheid heeft gegeven in ons leven, komt de hulp naar ons toe die we nodig hebben. Blijven we hier even bij stilstaan. Ter bezinning mogen we ons in alle eerlijkheid afvragen: Ben ik me bewust van de kracht die mij en de aarde onzichtbaar wil maken? Voel ik de verantwoordelijkheid om alles in het werk te stellen om dit tegen te gaan en de weg van de totale onzekerheid te gaan? Heb ik hierin een besluit genomen of voel ik dat ik toch talm? Misschien wordt u overvallen door angst. Dan weet u dat u op de goede weg zit, want dit is precies wat er met Frodo gebeurt: de Zwarte Ruiters verschijnen. Kijk maar waar u nu staat zonder een oordeel te vellen. 5

6 Zodra de Zwarte Ruiters verschijnen en dit is reeds in de Gouw! -, verlaten Frodo en Sam de gebaande weg. De Zwarte Ruiters zorgen ervoor dat de Rechte Weg oostwaarts naar Rivendel niet of nauwelijks wordt betreden. In In de Ban van de Ring geldt: Ik maak krom wat recht is, want zo is de weg van de onzekerheid, die de weg van de geest is. Als tegenwicht tegen de Zwarte Ruiters is de ontmoeting met de Licht-Elfen, Gildor Inglorion en de zijnen. Frodo spreekt zelfs het Hoog-Elfs, het Quenyaans: Ellen síla lúmenn omintielmo, een ster schijnt neer op het uur van onze ontmoeting. Gildor waarschuwt zijn vrienden elkaar geen geheimen te vertellen, want hier is een geleerde in de Oude Taal. De Oude Taal is een taal waarin geheimen worden uitgesproken. Het is de taal van de Geheimwissenschaft, van de geesteswetenschap. Rudolf Steiner heeft er meerdere malen op gewezen dat een nieuwe taal zal ontstaan die in staat zal zijn om geestelijke inhouden te verwoorden en deze waarheden dóór de taal zelf te laten klinken. Dit geeft aan de taal van de Elfen haar schoonheid en melodie. De ontmoeting met de Elfen heeft Sam veranderd. Wij zouden zeggen: hij heeft een piekervaring gehad en kracht gevonden om de toekomst aan te kunnen. Aan de overzijde van de Brandewijn voegen Merijn en Pepijn zich bij het tweetal. Ze komen aan in Bokland, op de Brandeburcht, nota bene de plaats waar Frodo zijn jeugd heeft doorgebracht. Terug naar het kind in ons, is de boodschap. Ook hier volgt een geboorte: door de nauwe tunnel door de Oude Haag die toegang geeft tot het Oude Woud van de Oude Wilgenboom en Tom Bombadil. We komen aan in de tweede ring. We worden in een vreemde wereld geboren. Maar dat was ook het risico toen we vertrokken: we weten niet waar de weg ons heen leidt. Het is een groot oud woud zonder noemenswaardige paden. Het is, samen met Fangorn, de oudste plek op Midden-aarde. Het is alsof het bos door zijn vele obstakels ons zelf leidt naar de plek die het voor ons heeft bestemd: daar waar de Oude Wilgeman aan de oever van de rivier de Wilgewinde staat. Sterker nog: het is de Oude Wilgeman die ons naar zich toe lokt om ons in slaap te sussen. Pepijn wordt door de boom helemaal verorberd, Merijn voor de helft, Frodo in het water en Sam als enige vrij. Er waait een woede door de Oude Wilgeman en al zijn boommakkers wanneer een vuur wordt aangestoken. Op de noodkreet van Frodo verschijnt daar uit het niets het meest wonderbaarlijke wezen uit In de Ban van de Ring: Tom Bombadil, al zingend: Hei pop! Poppedijn, dingedong dillo! Luijebel, hopsekee, trala, de willo! Tom Bom, leuke Tom, Tom Bombadillo! (I 157) 6

7 Tom Bombadil redt hen uit de klauwen van de Oude Wilgeman, die hij beveelt om te gaan slapen: Wat denk je wel? Je mag niet wakker zijn. Eet aarde. Graaf diep. Drink water. Val in slaap! Bombadil spreekt. (I 159) En zijn woorden hebben effect. Voordat de reisgenoten verder hun weg naar het oosten vervolgen, wil Tolkien in hen, en dus in ons, een kracht wekken die immuun is voor het kwaad, ja zelfs voor de dood. Tom Bombadil is immers, tot ieders grote verrassing, in staat de Ring aan zijn vinger te doen zonder onzichtbaar te worden. Op de Grafheuvels wekt hij de hobbits uit de dood. Hij is het vleesgeworden beeld van het spontane, blijde en reine kind in ons dat volstrekt geen angst kent. Bambino betekent in het Italiaans kind. Met de dolk die Merijn van de Grafheuvels meeneemt, levert hij later een belangrijke bijdrage aan de ondergang van de Nazgûl. Er is een kracht in ons die immuun is voor het kwaad, een oerkracht die verder reikt dan de grenzen van geboorte en dood, die je brengt in de sfeer van het Scheppende Wereldwoord. Tom Bombadil onthult zelf zijn wezen wanneer Frodo aan hem vraagt: Wie bent ge, meester? Weet je mijn naam nog niet? Dat is heel het antwoord. Zeg mij, wie ben jij, alleen, jezelf en naamloos? Maar jij bent jong en ik ben oud. Oudste, dat ben ik. Let op mijn woorden, vriendjes: Tom was hier eerder dan rivier en bomen. Tom herinnert zich de eerste regendrop en de eerste eikel. Hij maakte paden vóór de Grote Lieden en zag de Kleine Lieden komen. Hij was hier vóór de Koningen en graven en de Grafgeesten. Toen de Elfen westwaarts trokken, was Tom er al, voordat de zeeën zich welfden. Hij kende het donker onder de sterren toen er geen angst was vóór de Donkere Heerser van Buiten kwam. Dit is de grote paradox: oud en toch zo jong. Zijn boodschap is: je bent niemand zonder naam. Zoek je werkelijke naam, want die reikt voorbij de grenzen van geboorte en dood en heeft eeuwigheids waarde. Zij heeft een aandeel in de Schepping, ook van de natuur. Wil je zichtbaar worden, zoek dan wie je bent, zoek je werkelijke naam. Met deze kracht en opdracht gewapend vervolgen de reisgenoten hun weg naar het oosten en komen ongedeerd in Breeg aan, de derde ring. Zij weten niet dat Stapper de wacht van Tom Bombadil had overgenomen en hen tijdens deze tocht nauwlettend in het oog had gehouden. Op de Oosterweg had hij gezien hoe de hobbits met pijn in het hart van Tom Bombadil afscheid hadden genomen. In Breeg, en vooral in de herberg de Steigerende Pony, keert iets van de sfeer terug van de Gouw, maar het is niet hetzelfde. Alles lijkt groter. Hier wonen niet alleen de Kleine Lieden, 7

8 maar ook de Grote Lieden en ze wonen hier in vrede. Hier laat Stapper zich zien, maar dit gebeurt in fasen, een techniek die Tolkien steeds weer op een geniale manier toepast. Stapper verschijnt vanuit de duisternis geleidelijk in het licht: hij heeft de hobbits eerst in het verborgene gevolgd; in de Steigerende Pony zit hij in de schaduw bij de muur (I 204); hij heeft ook nog een capuchon op die hij pas achterover gooit wanneer hij zich als Stapper kenbaar maakt aan Frodo (I 205). Terwijl Stapper langzaam aan het zichtbaar worden is, gaat Frodo door het zingen van het vrolijke lied Een man in de maan uit zijn dak en wordt onzichtbaar: de Ring schoof per ongeluk om zijn vinger. Het ene roept het andere op. Sam blijft sceptisch ten aanzien van Stapper en zelfs de brief van Gandalf kan hem niet overtuigen. Gandalf schrijft: Wellicht kom je een vriend van mij op de Weg tegen een Mens, slank, donker en lang, door sommigen Stapper genoemd. Even later in de brief onthult hij Stappers ware naam: Aragorn - hier wordt gehoor gegeven aan de oproep van Tom Bombadil - en hij voegt het lied toe dat over Aragorn gaat en evengoed als het motto van In de Ban van de Ring kan gelden: Niet alles schittert dat goud is, Niet ieder die zwerft is teloor, Wat sterk is verkwijnt niet als t oud is, Vorst dringt niet tot wortels diep door. Uit de as zal een nieuw vuur ontvlammen, Uit de schaduwen ontspringt een schijn; Vernieuwd wordt het zwaard, het verlamde, De kroonloze zal weer koning zijn. Gandalf schrijft ook nog : Overtuig je ervan dat het de echte Stapper is. Sam kan het daarom niet laten te vragen: Hoe weten wij dat jij de Stapper bent waar Gandalf het over heeft? Misschien heb je de echte Stapper wel om zeep gebracht en zijn kleren aangetrokken. Wat is je antwoord daarop? Dat je een flinke kerel bent, antwoordde Stapper, maar ik vrees dat mijn enige antwoord aan jou, Sam Gewissies, dit is: Als ik de echte Stapper had gedood, zou ik jou ook kunnen doden. En ik zou je allang gedood hebben, zonder al dit gepraat. Als het mij om de Ring te doen was, had ik hem al kunnen hebben NU! 8

9 Hij stond op en scheen plotseling veel groter te worden. In zijn ogen glansde een licht, helder en gebiedend. Terwijl hij zijn mantel achterover gooide, legde hij zijn hand op het gevest van een zwaard dat onzichtbaar aan zijn zijde had gehangen. Zij durfden zich niet te verroeren. Sam zat hem met wijdopen mond aan te staren. Maar gelukkig ben ik de echte Stapper, zei hij, terwijl hij op hen neerkeek en zijn gezicht door een plotselinge glimlach werd vertederd. Ik ben Aragorn, de zoon van Arathorn, en als ik jullie met mijn leven of dood kan redden, zal ik dat niet laten. (I ) Tolkien gebruikt hier de techniek van de shock om in het hier en nu te komen, want alleen in het hie en nu wordt de ware mens zichtbaar. Heel even, als door een kier, kan Aragorn zijn ware aard, zijn ingeboren koningsschap, beter nog: zijn ware Mens-zijn laten zien. Aragorn is de zoon van Arathorn, erfgenaam van Isildur uit Númenore, d.i. Atlantis, en omdat het Isildur geweest is die eens de Ene Ring van de hand van Sauron had gesneden, is Aragorn is de enige wettige erfgenaam van de Ene Ring. Aragorn is hoofd van de Dúnedain, de Dolers van het Noorden die Midden-aarde beschermen tegen de toenemende invallen van het kwaad. Hij kent daarom alle landen tussen de Gouw en de Nevelbergen. Kennen wij dit soort piekervaringen waarin we ons voelen groeien en ons Mens-zijn, ons Ik begint te stralen in het hier en nu? Eigenaardig is dat men zo n piekervaring vaak moet bekopen met een tegen-ervaring, die in de vierde ring van Weertop wordt verhaald. Er zijn krachten die niet willen dat wij zichtbaar worden, die de Mens-wording in ons met alle geweld willen tegenhouden. Maar we kunnen niet zichtbaar worden als we ons niet bewust worden van wat ons onzichtbaar wil maken. Vandaar de gruwelijke en pijnlijke aanval op de Weertop en de wond van Frodo. Hier moeten we daarom stil staan bij de vragen: wat maakt mij onzichtbaar in mijn leven: wat maakt het dat ik mijn talenten en vermogens verstop, wat maakt het dat ik niet uitkom voor mijn overtuigingen, wat verhindert mij om mijn geestelijk en religieus potentieel te ontwikkelen en daarvoor uit te komen, wat zit mij in de weg om gewoon te zijn wie ik ben? Er is zeker angst, misschien zelfs paniek. De Zwarte Ruiters zijn immers angstaanjagend. Maar, zoals ik al eerder zei, de angst is meestal een teken dat u op de goede weg zit. Het gaat er om wat ónder de angst zit, wat de angst veroorzaakt. Is het een depressie of wellicht een verslaving? Is het een oude wond, een gebeurtenis uit het verleden die nog niet is verwerkt? Heb ik mezelf als kind een zwijgplicht opgelegd omdat ik iets heb gezien of meegemaakt wat volstrekt niet door de beugel kon(te denken valt aan mishandeling of seksueel misbruik)? Misschien heb ik me daarom of om een andere reden uit het leven teruggetrokken, heb ik me 9

10 opgesloten of durf ik geen relaties aan te gaan? Is het een scheiding of een afscheid die nog niet is genomen? Staat u even stil bij wat u in uw leven onzichtbaar wil maken en voel de pijn van die wond zoals Frodo de pijn van zijn wond moet dragen. Karl König beschrijft de pijn, dus de sensatie van de pijn, in zijn boek over de ziel, als een licht ervaring. De pijn geeft aan dat het lichaam doorlicht wordt. Het is daarom niet verwonderlijk dat Frodo, wanneer het reisgenootschap zich haast naar Rivendel, onderweg de Elf Glorfindel. ontmoet, de zoon van Elrond. Frodo heeft dan een bovenzinnelijke ervaring: Het scheen Frodo toe dat er een wit licht door de gestalte en kleren van de ruiter straalde, als door een dunne sluier. Later, wanneer Frodo door nog meer pijn en lijden gegaan is, is het Sam die aan Frodo dezelfde waarneming zal doen: hoe licht uit zijn lichaam straalt. Frodo is dan in een ver gevorderd stadium van Elf-wording. We zijn nu in de sfeer van Rivendel. Maar Frodo kan Rivendel niet zomaar binnenwandelen. Op het witte paard van Glorfindel weet hij de grensrivier Luidwater over te steken en aan de achtervolging van de Zwarte Ruiters ternauwernood te ontsnappen. Maar met de rivier de Luidwater gebeurt iets heel interessant: Op dat ogenblik brak er een donderend en ruisend geweld los: een rumoer van luide wateren die vele stenen met zich meevoerden. Vagelijk zag Frodo de rivier beneden zich stijgen en in haar bedding kwam een gepluimde ruiterij van golven. Het scheen Frodo toe dat er witte vlammen op hun toppen flikkerden en hij verbeeldde zich half dat hij middenin het water witte ruiters op witte paarden met schuimende manen zag. De drie [Zwarte] Ruiters die nog midden in de Voorde waren, werden overspoeld: zij verdwenen en werden plotseling onder woedend schuim begraven. (I ) Van hoger hand, namelijk door Elrond en Gandalf, werd deze vloedgolf verordineerd waardoor de Zwarte Ruiters werden tegen gehouden, ja zelfs in de vloedgolf ten onder gingen.wanneer de wond aan het licht komt en de pijn ondraaglijk wordt, wordt van hoger hand een vloedgolf van tranen verordineerd. Dan weten we vaak niet waarom we moeten huilen, maar de tranen blijven maar komen. Dit kan dagen duren. Na de tranenvloedgolf voelen we ons opeens als herboren in een nieuw rijk. We voelen ons aangekomen in het hart, in het rijk van Rivendel, de vijfde ring. We voelen hoe het hart na zo n tranenvloedgolf begint te stralen en we voelen ons als omhuld in een zacht licht. Ja, dit is ons eigenlijke huis! In Rivendel herstelt Frodo van de wond. Niet dat zijn wond geneest, maar voor een tijd zal hij geen last meer hebben van de wond. 10

11 Hier in Rivendel, in het hart, ervaart hij wat ruimhartigheid betekent. In hobbitland is onze wereld nog beperkt. In de Gouw weten we niet veel van Mensen af, moet Frodo tegen Gandalf bekennen wanneer zij over Aragorn spreken. In Rivendel ontmoeten de hobbits de vertegenwoordigers van de andere volkeren op Midden-aarde. We kunnen zeggen: in het hart verbreden we onze horizon, onze visie: de wereld wordt opeens een stuk groter, want de verhalen van andere volkeren en landen komen ons nu ter ore en dit allemaal omdat het ons interesseert, omdat het ons werkelijk ter harte gaat wat er in de rest van de wereld gebeurt. Zo verwerven we inzicht in wat er om ons heen gebeurt en pas vanuit dit inzicht kunnen wij besluiten nemen hoe het verder moet. Aan het banket maakt Frodo kennis met Elrond, heer van Rivendel, met zijn dochter Arwen en zijn zonen Elladan en Elrohir, en met de dwerg Glóin van de Eenzame Berg; in de Zaal van het Vuur vindt de vreugdevolle hereniging met Bilbo plaats en hoort daar het lied aan Elbereth: A Elbereth Gilthoniel silivren penna míriel o menel aglar ellenath! Na-chaered panan-díriel o galadhremmin ennorath, Fanuilos, le linnathon nef aear, sí nef aearon! (I 305) Herinnert u zich wat ik u eerder vertelde over een nieuw taal die door zijn klanken de waarheden van de geesteswetenschap direct voor de toehoorder ervaarbaar zouden maken. Tolkien formuleert de uitwerking van de Elfentaal als volgt: Het scheen welhaast dat de woorden vorm aannamen, en visioenen van verre landen en mooie dingen die hij zich nog nooit had verbeeld, deden zich aan hem voor. De door het vuur verlichte zaal werd als een gouden mist boven zeeën van schuim die aan de uiteinden van de wereld trilden. (I 300) In de Raad van Elrond maakt Frodo voor het eerst kennis met de dwerg Gimli, de zoon van Glóin, met de Elf Legolas van het Demsterwold, met de Elf Galdor van de Grijze Havens met Boromir, een mens uit het zuiden, de zoon van Denethor van Gondor. Maar niet alleen verbreden we onze horizon in ruimtelijke zin. Ook krijgen we een kijkje in de diepte van de tijd. We horen veel over de geschiedenis van de verschillende volkeren en vooral over de geschiedenis van de Ringen. We horen voor het eerst over de rol van Saruman, over het tragisch lot van Isildur, over hoe Sméagol, d.i. Gollem, aan de Ring gekomen is en de 11

12 verdere wederwaardigheden van Gollem, hoe Aragorn 17 jaar geleden let wel: op Frodo s 33 ste verjaardag waarmee dit hele verhaal begint! lang moest zoeken naar het verblijf van Gollem en hem uiteindelijk gevangen nam op de Dode Moerassen en hem meenam naar Lórien waaruit Gollem later ontsnapte, over de groei van de macht van Saruman en zijn begeerte naar heerschappij, over hoe de klauwen van Sauron over heel Midden-aarde steeds meer voelbaar worden. De toestand in Midden-aarde is ernstig en als Midden-aarde ons lief is, moet er nú gehandeld worden. Ter sprake komt de enig mogelijke oplossing: het werpen van de Ring in de Vuurberg, de plek waar hij in vroegere tijden door Sauron zelf is gesmeed. Maar wie zal deze taak op zich nemen? Wat betekent dit alles voor ons? Op dit punt aangekomen, namelijk in ons hart, vatten wij belangstelling op voor de volkeren en landen om ons heen en met een schok beseffen wij dat de wereld en de natuur een tol moeten betalen voor het feit dat ik onzichtbaar ben en blijf. De wereld en de natuur lijden onder het feit dat ík in het bezit van de Ring ben of de Ring in het bezit van mij is. Dit besef doet een enorm beroep op mijn morele verantwoordelijkheidsgevoel en het is de hoogste tijd dat ik hierin een besluit neem, want het lot van de aarde is afhankelijk van míjn keuze. Deze keuze mag ik alleen uit vrije wil maken, zoals Frodo dit ook mag doen. Niemand, zelfs Elrond of Gandalf niet, leggen hem iets op. Het is indrukwekkend hoezeer Tolkien steeds weer de vrije wil respecteert: Ik zal de Ring brengen, hoewel ik de weg niet weet. (I 349) Het is weer kiezen voor de weg van de onzekerheid, maar nu is het een keuze uit inzicht. Hiertoe behoort ook de werkzaamheid van de Ene Ring en de wetenschap omtrent de Drie en de Zeven en de Negen. Behalve de meer persoonlijk getinte uitwerking van de Ring op ons leven zoals ik die heb besproken in verband met de wond van Frodo, kleeft aan de Ring nog een meer collectieve kracht. Hierbij valt het accent niet zozeer op Ring, maar op Ene. In dit licht verzinnebeeldt de Ene Ring de dwingende eenheidsgedachte en dit op alle terreinen van het leven: One Ring to rule them all, One Ring to find them, One Ring to bring them all and in the darkness bind them In the Land of Mordor where the Shadows lie. Wellicht denkt u dat u niet besmet bent met deze eenheidsgedachte, dit gif van de Zwarte Vorst. Laten we even de blik naar binnen richten en zien of dit waar is. Sluit eventueel uw ogen. Ga met uw bewustzijn naar uw lichaam: ervaart u uw lichaam als een eenheid of als een driegeleed organisme? En uw ziel? Ervaart u uw ziel als een eenheid zoals in de huidige 12

13 psychologie de ziel als een eenheidsworst wordt beschouwd? En uw geest? Is deze voor u ervaarbaar en zo ja, als een eenheid of als iets meergeleed? En het sociaal organisme? Is deze voor u een eenheidssoep waarin één kracht het wel en wee van de samenleving bepaalt, zoals het economische (in het westen) of het geestelijke (in het oosten)? Voelt u in het sociale de mogelijkheid van een driegeleedheid, een driegeleding die alleen genezend kan werken? Niet voor niets spreekt Elrond over de Drie Ringen van de Elfen in termen van genezing, waarover Sauron geen macht kan hebben: De Drie werden niet door Sauron vervaardigd en evenmin heeft hij ze ooit aangeraakt. Maar over hen mag niet worden gesproken. Alleen dit mag ik in dit uur van twijfel zeggen. Ze zijn niet werkloos. Maar ze werden niet gemaakt als wapens voor oorlog of verovering: daarin ligt niet hun macht. Zij die ze gemaakt hebben begeren geen macht of overheersing of bijeengegaarde rijkdom, maar begrip, scheppingsdrang en genezing om alle ongerepte dingen in stand te houden. Deze dingen hebben de Elfen van Midden-aarde tot op zekere hoogte bereikt, hoewel met smart (I ) Tegenover de eenheidsgedachte staat het idee en het ideaal van de driegeleding, de zevengeleding en de negengeleding. Niet voor niets zal het Reisgenootschap uit negen leden bestaan, door Elrond in zijn wijsheid gekozen. Het is een antwoord op de Negen Zwarte Ruiters, de Negen Ringgeesten die in de ban van de Zwarte Vorst zijn geraakt en hun eigenheid en hun eigen naam vergeten zijn. De negen leden van het Reisgenootschap hebben allen een naam en vertegenwoordigen de vrije volken van het Westen op Midden-aarde: Legolas vertegenwoordigt de Elfen, Gimli vertegenwoordigt de Dwergen, Aragorn de mensen van het noorden, Boromir de mensen van het zuiden, Gandalf de Tovenaars (Istari) en Frodo, Sam, Merijn en Pepijn de hobbits.bewust van hun grote verantwoordelijkheid vertrekt het Reisgenootschap naar het Zuiden. Met pijn in het hart neemt Frodo afscheid van Bilbo, op weg naar de zesde ring: de berg Moria, in vroegere tijden de schitterende woonplaats van de dwergen, het volk van Dúrin. De weerstand om dóór Moria te gaan is groot. Gandalf wil het gezelschap óver de berg geleiden via de pas van Caradhras, maar een sneeuwstorm houdt hen tegen en hij heeft geen andere keuze dan de weg dóór Moria te nemen. Er is iets dat hem doet huiveren wanneer hij de naam van Moria hoort. Hij voorvoelt dat hij op een verschrikkelijke manier beproefd zal worden. Dan is het ook niet zo verwonderlijk dat hij zo n moeite heeft het raadsel op de deur van Moria op te lossen. Eigenlijk wil hij niet naar binnen. We hebben gezien hoe elke overgang naar een nieuwe ring als een geboorte is: we moeten door een smalle tunnel, poort of Voorde. Hier is het een deur die onzichtbaar is en alleen 13

14 zichtbaar gemaakt kan worden door de hand van de Tovenaar. Maar Gandalf kan het raadsel niet oplossen: Spreek, vriend en treed binnen. Het duurt lang voordat de oplossing hem plots te binnen schiet: spreek het woord vriend in het Elfs: mellon en de deur gaat open. Dit is te simpel voor de geest van een Tovenaar. Toch gaven de symbolen op de deur al een aanwijzing: de twee Bomen van de Elfen, hamer en aambeeld van de Dwergen, de kroon met de zeven sterren van de Mensen en midden in de deur de fonkelende ster van Eärendil, van de Silmarillion, die het Licht van de Valar, van de goden, in zich borg. Wat geeft dus toegang tot de berg van de ziel? Het is de vriendschap tussen Mensen, Elven en Dwergen. We zouden dan verwachten dat als wij deze deur van vriendschap door zouden gaan, we binnen zouden komen in een rijk van vrede, licht en gezelligheid. Het tegendeel blijkt het geval te zijn. Als ze eenmaal binnen zijn, worden de reisgenoten ondergedompeld in een diepe duisternis. Het enige licht is het lichtje aan de staf van Gandalf. Alleen het licht van de grote leider en inspirator van de groep houdt de groep bijeen. Gandalf leidt hen door ingewikkelde gangenstelsels, maar de dreiging is alom aanwezig. Frodo begint de aanwezigheid van Gollem te horen en uit de diepten van Moria stijgt het getrommel van de Orks omhoog. Wanneer Gandalf moet kiezen tussen drie gangen, kiest hij de rechter gang die omhoog leidt, dus de gang van het bewustzijn. Wanneer zij dan boven in de berg aankomen, op de zevende Hoogte, in de ruimte van het graf van Balin, ontbrandt de strijd met de Orken. In vroegere tijden was Moria vol licht en pracht geweest. De Orks hebben alle licht uitgedoofd en de berg verduisterd. Ze hebben alle kunstnijverheid vernietigd. Balin is dood en Durin slaapt, maar eens - zo verzekert ons Gimli in zijn lied zal Durin ontwaken. Dit is dus de reden waarom we dóór de berg Moria moeten gaan: de liefde voor de aarde wil opnieuw gewekt worden, want de Dwergen hebben de aarde lief. In Moria moeten we de krachten bestrijden die de aarde willen verduisteren, vernietigen en uitputten. In Moria moeten we ook de kracht vinden om opnieuw scheppers van de aarde te worden zoals de Dwergen dit immer geweest zijn. Daarom daalt het gezelschap weer af naar beneden, naar de onderste verdieping waar vlammen door een spleet naar boven lekken, naar de Brug boven de Afgrond, waar Gandalf de strijd moet aangaan met zijns gelijke, zoals Gandalf de Balrog noemt. In de Balrog herkennen we het oervuur dat in het hart van de aarde huist en in de mens als het Kundalini vuur vanuit het onderste chacra omhoog stijgt. Op zichzelf is het oervuur vernietigend en verterend. Het heeft het vuur van een Hoger Ik nodig, van een Gandalf, om tot een morele scheppingskracht te worden: 14

15 De Balrog bereikte de brug. Gandalf stond in het midden van de overspanning leunend op de staf in zijn linkerhand, maar in zijn andere glansde Glamdring, koud en wit. Zijn vijand bleef weer staan, terwijl hij hem aankeek, en de schaduw rondom hem strekte zich uit als twee enorme vleugels. Hij hief zijn zweep op en de riemen zwiepten en klapten. Vuur kwam uit zijn neusgaten. Maar Gandalf week niet. Ge kunt niet voorbij, zei hij. De Orks stonden stil en er viel een doodse stilte. Ik ben een dienaar van het Geheime Vuur, maker van de vlam van Anor. Ge kunt niet voorbij. Het donkere vuur zal u niet helpen, vlam van Udûn. Ga terug naar de Schaduw! Ge kunt niet voorbij. (I 426) We weten allemaal de uitkomst van deze strijd: de Balrog sleept Gandalf mee in de Afgrond en we weten niet beter dan dat hij dood moet zijn. Maar door dit zelfoffer worden de andere leden van het reisgezelschap gered. Ze weten ongedeerd uit Moria te ontkomen, maar hun hart is vol verdriet om dit groot verlies. Ze zijn hun grote leidsman kwijt en vol zelftwijfel neemt Aragorn de rol van gids over. Hij leidt hen naar de zevende ring: Lothlórien, Lórien van de Bloem. We worden nu een wereld binnengeleid die volstrekt tegengesteld is aan de mijnen van Moria. In Lórien is een geheime macht die het kwaad uit het land weert, het is een eiland te midden van vele gevaren. Niemand komt onveranderd uit Lórien. De Mallornbomen hebben bladeren van goud en het hele jaar door bloeien de lieflijke gouden elanor en de lichte nephredil. De Elfen hebben hun woningen in de bomen gebouwd, zelfs een hele stad in het hart van Lórien: Cerin Amroth, waar Galadriel en Celeborn verblijven. Maar de Reisgenoten mogen niet zomaar Lórien binnen komen. Vanwege de oude vete tussen de Dwergen en de Elfen moet Gimli geblinddoekt lopen. Zijn trots laat dit niet toe en uit solidariteit met Gimli stemmen alle leden van de groep erin toe om geblinddoekt te gaan. Hun andere zintuigen worden hierdoor gesterkt, zoals later blijkt: Toen Frodo zich opmaakte om hem te volgen, legde hij zijn hand op de boom naast de ladder; nooit eerder was hij zich zo plotseling en zo helder bewust geweest van het gevoel en het weefsel van de huid van een boom en het leven daarbinnen ion. Hij schiep een groot behagen in hout en de aanraking ermee, maar niet als een houtvester of timmerman; het was de verrukking om de levende boom zelf. (I 453) Wanneer de blinddoek van Frodo wordt afgehaald, is het alsof hij door een hoog raam is gestapt dat uitkijkt op een verdwenen wereld: een wereld van levend licht, levende vormen, levende kleuren, alles even smetteloos. Dit is de belevingswereld van de Elfen. Dit is een stuk van het vroegere Paradijs, waar de Levensboom nog steeds bloeit: 15

16 Zodra hij [Frodo] voet op de andere oever van de Zilverlei had gezet, was er een vreemd gevoel over hem gekomen, en het werd nog sterker toen hij verder in Naith kwam; het scheen hem toe dat hij over een brug van tijd in een uithoek van de Vroegere Tijd was gestapt en nu door een wereld liep die niet meer bestond. In Rivendel was er de herinnering aan aloude dingen; in Lórien leefden de oude dingen nog in de wakende wereld. Het kwaad was daar gezien en gehoord, men had er verdriet gekend; de Elfen vreesden en wantrouwden de wereld daarbuiten; wolven huilden aan de grenzen van het bos; maar over het land Lórien lag geen schaduw. (I 450) Bent u wel eens op een plek geweest die rein en smetteloos is, waar nog kristalhelder water door de beekjes en rivieren stroomt, waar geen vervuiling is, waar u omgeven bent door een maagdelijk witte sneeuw? Dan kunt u de ervaring opdoen dat zo n smetteloos reine omgeving op gegeven moment nauwelijks te verdragen is. De witheid en reinheid buiten mij legt mijn eigen zwartheid en onreinheid bloot. Dit is ook wat er met de reisgenoten in Lórien gebeurt: ze worden doorgelicht op hun morele intenties. De blik van Galadriel bewerkstelligt dit: zij kijkt dwars door hen heen en een ieder voelt dat opnieuw een keuze voor hem wordt gelegd. Vooral voor Boromir is het een beproeving. Hier staan we dus voor de vraag: hoe zuiver is mijn intentie om mee te helpen aan de vernietiging van de Ring? Wil ik werkelijk zichtbaar worden of is er ergens in een schuilhoek van mijn ziel een weifeling, een aarzeling? Zit er toch niet in die schuilhoek een Boromir in mij? U zult een beslissing moeten nemen, want de voortzetting van de reis duldt geen weifeling. Moria en Lórien staan tegenover elkaar als dood en leven. Op beide plekken is iets verworven dat de reisgenoten nodig zullen hebben om hun missie tot een goed einde te brengen. De vrucht van Moria is de scheppende liefde voor de aarde en de morele daadkracht in de gedaante van de herboren Gandalf, die in het vervolg van het verhaal het deel van de groep zal bijstaan dat richting Rohan en Gondor zal gaan. De vrucht van Lórien is de zuivere morele intentie die in de vorm van het elfenbrood, lembas, en het flesje van Galadriel vooral Frodo en Sam zullen bijstaan op hun weg naar en in Mordor. In de Ban van de Ring blijkt dus een groot beroep te doen op onze moraliteit. De Reisgenoten, verdeeld over drie bootjes, nemen afscheid van Lórien, van Galadriel en Celeborn, en varen zo de Grote Rivier, de Anduin, af. De dreiging vanuit het oosten wordt steeds groter: Gollem komt steeds dichterbij en de aanwezigheid van de Nazgûl wordt voelbaar. Plots rijzen daar uit de rivier twee reusachtige beeldhouwwerken, de Pilaren van de Koningen, de Argonath. Even laat Aragorn weer zijn 16

17 ware aard zien. Voorbij deze pilaren wordt het menens. We varen een gebied binnen waar uiterste wilskracht en de grootste uithoudingsvermogen van ons worden gevraagd. We moeten aan de slag! De confrontatie is onmiddellijk: wat nog onrein is, veroorzaakt een splitsing in de groep. 17