Onderzoek naar scheepswrakken in Flevoland door middel van remote sensing

Transcriptie

1 Periplus Archeomare rapport 14A Juni 2015 Auteurs: L.A. Muis en S. van den Brenk Met bijdragen van E. Verbeeten In opdracht van: Nieuw Land Contactpersoon: Dhr. A.F.L. van Holk Revisie Omschrijving Auteurs Controle Datum 3.0 Definitief LM en SvdB SvdB Concept 2 LM en SvdB SvdB Concept 1 LM en SvdB SvdB

2 Colofon Periplus Archeomare Rapport 14A032 Onderzoek naar scheepswrakken in Flevoland Auteurs: L.A. Muis en S. van den Brenk, met bijdragen van E. Verbeeten In opdracht van: Nieuw Land Contactpersoon: Dhr. A.F.L. van Holk Periplus Archeomare, juni 2015 Foto s en tekeningen: Periplus Archeomare, tenzij anders vermeld Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Periplus Archeomare aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. ISSN Autorisatie:B.E.J.M van Mierlo Periplus Archeomare Kraanspoor SE Amsterdam Tel: Fax: info@periplus.nl Website: 2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding en doelstelling Methode Uitvoering Bronnen Beschikbare data Scheepswrakken Database Flevoland Historische luchtfoto s Beschikbaar analoog luchtfotomateriaal bij Nieuw Land, Lelystad Actueel Hoogtebestand Nederland Satellietbeelden Resultaten Historische luchtfoto s provincie Flevoland Analoge luchtfoto s Nieuw Land Luchtfotos RAF Samenvatting en conclusies luchtfoto s Actueel Hoogtebestand Nederland Samenvatting en conclusies AHN Satellietbeelden Aanpassingen Database SDF Conclusies en aanbevelingen Referenties Bijlage 1. Overzicht van de relevante historische fotomozaïeken van de Provincie Flevoland Bijlage 2. DVD met digitale bestanden

4 4

5 1. Inleiding Bij het droogvallen van de Flevopolders (de Noordoostpolder in , Oostelijk Flevoland in en Zuidelijk Flevoland in ) is een groot aantal wrakken gevonden van schepen die zijn vergaan in de voormalige Zuiderzee. Het totaal aantal bekende wrakken in de polders bedraagt nu ca Naast scheepswrakken zijn ook de overblijfselen van ongeveer 40 vliegtuigen bekend die zijn neergestort tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tijdens en na het droogleggen zijn veel van deze scheepswrakken onderzocht en opgegraven. Naar schatting liggen nog ca. 80 wrakken verspreid over de verschillende polders. De positie van deze wrakken is vaak niet exact genoteerd waardoor van veel van deze wrakken de juiste locatie niet bekend is. Tijdens grondwerkzaamheden worden nog steeds nieuwe wrakken of wrakresten gevonden. Dit betreffen toevalsvondsten. Bij het regulier bureauonderzoek en vooronderzoek door middel van boringen worden scheepswrakken doorgaans niet opgespoord; het boorgrid is te weinig dicht om scheepswrakken te detecteren. De conclusie van een pilot-studie naar de prospectie van scheepswrakken met geofysische methoden in de provincie Flevoland luidt dat grondradar geen goede methode is om op effectieve wijze scheepswrakken op te sporen in Flevoland 12. Onderhavig pilotonderzoek is uitgevoerd om te zien of het wel mogelijk is om met behulp van remote sensing technieken bekende wrakken en wrakresten terug te vinden. Daarnaast is gekeken of deze methodiek bruikbaar is om nog niet bekende wrakken op te sporen. De eerste resultaten van het onderzoek zijn op 26 maart 2015 besproken en geëvalueerd met professor van Holk. Tijdens dit overleg werd besloten om het resterende analoge fotomateriaal ook mee te nemen bij het onderzoek, de mogelijkheden van het gebruik van satellietbeelden te onderzoeken en alle resultaten toe te voegen aan de bestaande Scheepswrakken Database Flevoland (SDF). 1 De Boer, 2012,5 2 Van Holk,

6 1.1 Aanleiding en doelstelling Kort na het droogleggen van Zuidelijk Flevoland werden op luchtfoto s van de voormalige Zuiderzeebodem allerlei sporen en structuren waargenomen en beschreven, zoals onderstaand voorbeeld uit een artikel uit 1970 laat zien. Afbeelding 1. Historische luchtfoto met sporen Deze in oktober 1968 op een hoogte van 3000 meter gemaakte opname toont een deel van het Veluwemeer tussen circa 2500 ha maagdelijke poldergrond (boven) Waarschijnlijk lieten visnetten allerlei sporen in de bodem na. 3 Op recente side scan sonar opnamen van de waterbodem in de Randmeren zijn dit soort lineaire structuren ook zichtbaar (afbeelding 2). Een deel van deze structuren zijn veroorzaakt door sleepnetten van vissers of scheepskielen. Een aantal grotere structuren zijn gevormd als gevolg van de verplaatsing van scheepswrakken. Dit kan gebeuren wanneer ankers of visnetten blijven hangen achter een wrak, maar ook door bijvoorbeeld ijsgang in de winter. Zo toont de waterbodem langs de voormalige Zuiderzee-dijken op verschillende plaatsen lineaties loodrecht op de dijk, veroorzaakt door kruiend ijs. 3 Uit: CultuurRijp, 6 e jaargang,

7 Afbeelding 2. Diep sleepspoor veroorzaakt door de verplaatsing van een scheepswrak Mogelijk kunnen vergelijkbare structuren ook teruggevonden worden op de historische luchtfoto s die kort na het droogvallen van Flevoland zijn gemaakt. Daarnaast zijn misschien de wrakken zelf ook zichtbaar. Op beelden van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) zijn structuren zichtbaar die mogelijk gerelateerd zijn aan de aanwezigheid van wrakken en wrakresten. Op basis van deze gegevens is het idee ontstaan voor deze pilot. Uitgangspunten van dit pilotonderzoek zijn eenvoudig samen te vatten in een aantal onderzoeksvragen: Zijn de bekende wraklocaties terug te vinden op de historische luchtfoto s? Zo ja, geldt dit ook voor wrak-gerelateerde structuren zoals sleepsporen en slijpgeulen? Zo ja, zijn er vergelijkbare structuren aan te wijzen op de luchtfoto s die wijzen op de mogelijke aanwezigheid van nog niet ontdekte wrakken en wrakresten? 7

8 1.2 Methode In dit pilotonderzoek wordt gebruik gemaakt van luchtfoto s genomen vlak na het droogvallen van de verschillende polders. De informatie op de luchtfoto s is omgezet in een GIS bestand, zodat de foto s kunnen worden vergeleken met de (herziene en digitale) Scheepswrakken Database Flevoland (SDF) van Van Popta (2014) (een opgeschoonde versie van ARCHIS met de correcte ligging van scheepswrakken). Reeds bekende wraklocaties kunnen op deze manier worden terug gevonden. Ook de beelden van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) en satellietbeelden worden op deze manier vergeleken. Daarnaast wordt er ook een vergelijking gemaakt tussen het AHN en luchtfoto s en bekeken of de sporen die waarneembaar zijn in de data te maken hebben met het vergaan van scheepswrakken, zoals verschillende soorten sleepsporen (ankers, scheepskielen of visnetten). 1.3 Uitvoering Voor de uitvoering is het volgende stappenplan gehanteerd: Inventariseren en verzamelen van luchtfotomateriaal direct na droogvallen van de polders (Noordoostpolder, Noordelijk en Zuidelijk Flevoland); Opvragen en bewerken van data van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2 2009); Het lokaliseren van bekende wrakken op zowel de luchtfoto s en AHN beelden, het beschrijven van de zichtbare structuren en het omzetten van de resultaten naar GIS bestanden; Rapporteren van de methodiek met voorbeelden en kijken of met deze techniek ook mogelijke onbekende nieuwe wrakken kunnen worden opgespoord. 1.4 Bronnen Voor de uitvoering van het onderzoek is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: Locaties van wrakvondsten in Flevoland (Scheepswrakken Database Flevoland); Historische luchtfoto s (Provincie Flevoland, Nieuwland Erfgoed Centrum en RAF) Actueel Hoogtebestand Nederland, serie 2 (2009) Satellietbeelden (bron: sattelietportaal) 8

9 2. Beschikbare data 2.1 Scheepswrakken Database Flevoland De Scheepswrakken database Flevoland (SDF) is opgesteld door Van Popta, student aan de Universiteit van Groningen, in de periode Voor het opstellen van deze database is gebruik gemaakt van de digitale informatie over scheepswrakken in de archeologische database Archis2 van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de door onder andere Rob Oosting (RCE) opgestelde Scheepscatalogus. Daarnaast is informatie van de website Vergane Schepen toegevoegd. De locaties van de bekende wrakken in Flevoland in de drie bronnen verschilden echter van elkaar. De Scheepswrakken Database Flevoland is het resultaat van een vergelijking tussen informatie uit archieven, databases en literatuur. De Scheepswrakken Database Flevoland is als uitgangspunt gebruikt bij het opsporen van nog aanwezige scheepswrakken, die mogelijk zichtbaar zijn op het Actueel Hoogtebestand Nederland en historische luchtfoto s. Het is echter bekend dat een groot deel van de scheepswrakken na aantreffen geruimd zijn. In de database is helaas niet duidelijk aangegeven welke wrakken dit betreft. Daarom zijn de locaties van alle wrakken bekeken. De resultaten hiervan worden in de volgende paragrafen besproken. 9

10 2.2 Historische luchtfoto s Provincie Flevoland De provincie Flevoland heeft een website opgezet waarmee interactief historische luchtfoto s bekeken en geraadpleegd kunnen worden 4. Hierop zijn fotomozaïeken van de hele provincie van de volgende jaargangen toegankelijk: 1947, 1949, 1960, 1971, 1973, 1981, 1989, 2000, 2003 en Afbeelding 3. Luchtfotomozaïek uit 1947 van de zuidwestelijke Noordoostpolder De via de website beschikbaar gestelde foto s van de provincie bestaan uit samengestelde mozaïeken waarbij een zekere mate van compressie (ECW) is toegepast. Hierbij is de resolutie van de originele foto s verminderd waardoor oorspronkelijke details van de analoge foto s verloren zijn gegaan. Omdat de fotomozaïeken ook als webservice beschikbaar zijn, is het mogelijk om de foto s als achtergrond in een GIS omgeving op te nemen. Een overzicht van de verschillende relevante fotomozaïeken is opgenomen in bijlage 1. 4 www. 10

11 2.3 Beschikbaar analoog luchtfotomateriaal bij Nieuw Land, Lelystad Het analoge fotomateriaal dat nog aanwezig was maakt onderdeel uit van de archieven van de RIJP (voormalige Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders). De complete archieven bevonden zich bij Rijkswaterstaat in Lelystad (Smedinghuis), maar zijn enkele jaren geleden opgesplitst en verhuisd. Het originele analoge luchtfotomateriaal is (deels) terechtgekomen bij Nieuw Land. Bij een bezoek aan het centrum in december 2014 lag in het depot/ archiefbewaarplaats een dossiermap met analoog luchtfotomateriaal. Deze dossiermap met opschrift Foto s Flevoland genomen door Koninklijke luchtmacht afdeling fotovluchten Sgt. Majoor Kraak, Vliegbasis Westerberg. Dienst Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders, Lelystad bevatte een viertal enveloppen met series luchtfoto s van Zuidelijk Flevoland: Ongenummerde serie (Rood): nrs 001 t/m 008; ontbreekt 003. Algemene beschrijving: Bevat o.a. het dijktracé bij Pampushaven. Diverse foto s met duidelijke sporen/littekens, maar geen herkenbare referentiepunten. Serie 983 (blauw), dd : nrs. 001 t/m 053, ontbreekt 046. Algemene beschrijving: Bevat een aantal fraaie voorbeelden van zichtbare structuren met voldoende referentiepunten. Serie 1128 (groen) dd : nrs. 006 t/m 084, ontbreken 020, 045, 049, 051, 053, 068. Overzichtskaart aanwezig met globale plaatsaanduiding series blauw, geel(?), groen en rood Serie 1170 (blauw) dd : nrs. 001 t/m 010, ontbreken 003, 006, 009 De in totaal 145 foto s zijn doorgenomen en geclassificeerd op bruikbaarheid en relevantie. Serie/kleur Niet relevant Bruikbaar met referentiepunten Bruikbaar zonder referentiepunten 983 Blauw Groen Blauw Ongenummerd Rood Totalen Tabel 1. Bruikbaarheid en relevantie van het analoge luchtfotomateriaal bij het Nieuw Land In het algemeen geldt dat er veel overlap is tussen de foto s. Op basis van de beschikbare overzichtskaart is het mogelijk om ook de foto s zonder duidelijke referentiepunten te georefereren. Voor dit onderzoek zijn alle relevante foto s van Flevoland in hoge resolutie gescand en een deel hiervan is gegeorefereerd voor nadere analyse. De originele scans en de gegeorefereerde afbeeldingen zijn opgenomen op de DVD als bijlage 2. 11

12 Afbeelding 4. Overzicht van de beschikbare scans uit 1968 met de gegeorefeerde foto s 12

13 2.4 Actueel Hoogtebestand Nederland In de periode werd voor het eerst de techniek laseraltimetrie ingezet voor het vervaardigen van een landsdekkend digitaal hoogtebestand: het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) 5. Het oorspronkelijke hoofddoel van het eerste AHN (AHN1) was om als basis te dienen voor overstromingsmodellen. In eerste instantie werd gekozen voor een puntdichtheid van 1 punt per 16m 2. In de loop van het AHN1 nam de puntdichtheid toe; er zijn ook gebieden beschikbaar waar ongeveer 1 punt per vierkante meter is ingewonnen. Nadat de eerste data beschikbaar kwamen werd al gauw duidelijk dat de beelden ook zeer bruikbaar waren voor archeologisch onderzoek. Een voorbeeld hiervan is de ontdekking van prehistorische raatakkers bij Hilversum 6 en voorheen onbekende grafheuvels in Gelderland. 7 Bij bestudering van de beelden van Flevoland kwamen structuren aan het licht die gerelateerd kunnen worden aan historische geulen en kreken, zoals in onderstaand voorbeeld. Afbeelding 5. Contouren van voormalige kreken nabij Almere Sommige structuren die zichtbaar zijn op de AHN beelden kunnen echter niet worden gerelateerd aan geologische of sedimentaire structuren. Een voorbeeld hiervan werd aangedragen door Wouter Smith van de gemeente Almere (zie afbeelding 6 ). 5 Van der Zon, Theunissen en de Kort, Van der Zee,

14 Afbeelding 6. AHN beeld van een gebied ten zuidoosten van Almere met duidelijke sporen in het landschap In bovenstaand voorbeeld zijn verschillende sporen zichtbaar in het AHN beeld. Een deel van de sporen kunnen gerelateerd worden aan voormalige opgevulde geulstructuren, maar dit geldt niet voor de twee parallelle sporen. Dit lijken sporen die zijn veroorzaakt op de voormalige Zuiderzeebodem, mogelijk sleepsporen van een schip. 14

15 Afbeelding 7. Schaduwreliefkaart van mogelijke sleepsporen nabij Almere Op basis van deze voorbeelden is besloten om ook de data van de tweede versie van het AHN (AHN2) mee te nemen in dit pilotproject. Flevoland is in 2009 opgenomen voor het AHN2, met een datadichtheid van gemiddeld tussen de 6 en 10 punten per vierkante meter. De data bestaan in twee verschillende vormen: gefilterd en ongefilterd. Bij de gefilterde data zijn gebouwen en vegetatie (bos) verwijderd, zodat een actueel beeld van de ligging van het maaiveld ontstaat. Voor dit project is dan ook gebruik gemaakt van de gefilterde data. De gefilterde data zijn beschikbaar per kaartblad in een grid met een resolutie van 0,5 meter. Voor Flevoland bedraagt het totaal aantal kaartbladen 62. Voor dit project zijn de data van alle kaartbladen opgevraagd en gebruikt. 15

16 Afbeelding 8. Index van AHN kaartbladen van de Flevopolders Voor de visualisatie van de data worden doorgaans de hoogteverschillen door middel van een kleurenschaal zichtbaar gemaakt. Om de minimale verschillen goed te presenteren is voor iedere locatie een aangepaste kleurenschaal noodzakelijk. Voor dit project is gekozen om de oorspronkelijke AHN2 grids binnen de provinciegrens van Flevoland te combineren en om te zetten naar een schaduwreliëfkaart. Op een schaduwreliëfkaart zijn de absolute hoogtewaarden vervangen door relatieve hoogteverschillen in grijstinten, waardoor afwijkingen in het bodemoppervlak door het hele kaartbeeld heen goed zichtbaar zijn. 16

17 Afbeelding 9. Schaduwreliefkaart van Oostelijk Flevoland met inzet detail OF12 Op deze manier zijn vlakdekkende bestanden gemaakt van de Noordoostpolder, Oostelijk en Zuidelijk Flevoland. De resulterende beelden zijn ingelezen in een GIS waarop de bekende locaties van scheepswrakken (uit de database SDF) eenvoudig geprojecteerd konden worden. De resultaten met een aantal voorbeelden worden gepresenteerd in hoofdstuk Satellietbeelden (Bijdrage E. Verbeeten, GIS specialist) De beschikbaarheid, resolutie en verscheidenheid van satellietbeelden neemt sterk toe. Sinds 2011 zijn verschillende satellietopnamen vrij op te vragen voor educatieve en wetenschappelijke doeleinden via maar ook andere geoportals bieden vrij verkrijgbare satellietbeelden aan. Om te kijken of de huidige beelden geschikt zijn voor de doelstellingen van dit pilotonderzoek zijn verschillende satellietopnamen verzameld en bekeken. De ruimtelijke resolutie van deze beelden is in het algemeen aanzienlijk minder dan die van reguliere luchtfoto s, maar het gebruik van ander golflengten (bijvoorbeeld infrarood) kan mogelijkheden bieden. Bij resolutie van remote sensing beelden moet aan meer dan alleen ruimtelijke resolutie worden gedacht: Ruimtelijke resolutie (celgrootte op een vlak terrein). Spectrale resolutie (aantal banden en breedte van deze banden, bijvoorbeeld blauw, groen, rood, nabij-infrarood, infra-rood, microwave radar) Temporele resolutie (regelmaat waarmee de sensor passeert) Radiometrische resolutie (gevoeligheid van de detectoren voor kleine verschillen in elektromagnetische energie) Door het combineren van verschillende banden (frequenties) binnen een satellietbeeld kunnen patronen in het landschap geëxtraheerd worden die met het normale oog niet zichtbaar zijn. Afbeelding 10 laat zien hoe het elektromagnetisch spectrum is opgebouwd, waarbij afbeelding 11 laat zien hoe verschillende materialen op een andere wijze licht absorberen en reflecteren. Afhankelijk van de geselecteerde satellietbeelden en bijbehorende banden, kunnen zo bepaalde patronen en features uit de gegevens geëxtraheerd worden. Overstromingen kunnen bijvoorbeeld in kaart gebracht worden, 17

18 of de status van vegetatie kan worden gevisualiseerd. Panchromatische satellietdata zijn vooral geschikt om de ruimtelijke resolutie te verhogen wanneer de spectrale resolutie van ondergeschikt belang is. Radar is geschikt om bodemvocht te meten, overstromingen in kaart te brengen, maar ook om bodemdalingen en stijgingen vast te leggen. Afbeelding 10. Elektromagnetisch spectrum (bron: Advanced Geological Remote Sensing (GEOL 6225), 2007, Chapter 1) Afbeelding 11. Voorbeelden van spectrale reflectie curves voor een aantal materialen (Advanced Geological Remote Sensing (GEOL 6225), 2007, Chapter 2) 18

19 Om wraklocaties op het vaste land te kunnen detecteren, moet vastgesteld worden welke eigenschappen op deze locatie en in de nabije omgeving afwijkend zijn van de omgeving op grotere afstand van de wraklocatie, om zo de meest geschikte satellietbeelden te kunnen selecteren denk hierbij aan de vier hierboven genoemde aspecten van resolutie. Bij deze verkennende studie is als hypothese aangenomen dat de sedimentsamenstelling op de wraklocatie afwijkend is van de rest van de omgeving. De selectie van geschikte satellietbeelden wordt gestuurd door deze aanname, waarbij enkel vrij verkrijgbare satellietbeelden worden beschouwd. In tabel 2 wordt een overzicht gegeven van vrij beschikbare satellietbeelden en bijbehorende resoluties. De vermeldde panchromatische beelden kunnen worden gebruikt voor resolutieverhoging van de bestaande multi-spectrale beelden. Satelliet Data Banden/polarisatie*/wavelength Resolutie Formosat-2 Panchromatisch Blauw-NIR (1 band) 2 meter** Formosat-2 Multispectraal Blauw, Groen, Rood, NIR 8 meter SPOT-6 Panchromatisch Blauw-NIR (1 band) 1,5 meter** SPOT-6 Multispectraal Blauw, Groen, Rood, NIR 6 meter UK-DMC-2 Multispectraal Groen, Rood, NIR 22 meter Deimos-1 Multispectraal Groen, Rood, NIR 22 meter Radarsat-2 Radar HH+HV polarisatie 25 meter Radarsat-2 Radar VV+VH polarisatie 25 meter COSMO-SkyMed Radar X-band 3.1cm 1-100m TerraSAR-X Radar X-band 3.1cm 1m/2m/3m Radarsat-2 Radar C-band 5.4cm 1m/3m/8m Radarsat-1 Radar C-band 5.6cm 8 ALOS-PALSAR Radar L-band 23.6cm 10m ALOS-2 Radar L-band 22.9cm 1-3m Sentinel-1A Radar C-band m Sentinel-1B Radar C-band m Landsat 5/TM Multispectraal VNIR, TIR 30m (120m TIR) Landsat 7/ETM+ Multispectraal VNIR, TIR 30m (60m TIR) Landsat 7/ETM+ Panchromatisch VNIR 15m Landsat 8/OLI and Multispectraal VNIR, TIR 30m (100m TIR) TIRS Terra/Aster Multispectraal VNIR, TIR 15m (90m TIR) EO-1/ALI Multispectraal VNIR, SWIR 30m EO-1/ALI Panchromatisch VNIR 10m EO-1/Hyperion Hyperspectraal VNIR, SWIR 30m Terra/MODIS Hyperspectraal VNIR, SWIR, TIR 250m m Aqua/MODIS Hyperspectraal VNIR, SWIR, TIR 250m m Envisat/MERIS Multispectraal VNIR 300m m Envisat/ASAR Radar VV, HH, HV, VH 30m - 950m Tabel 2. Selectie van vrij beschikbare satellietbeelden * VNIR = zichtbaar licht en nabij-infrarood; SWIR = Short-wavelength infrarood; TIR = Thermisch; VV polarisatie = V uitzenden, V ontvangen; HH polarisatie = H uitzenden, H ontvangen; HV polarisatie = H uitzenden, V ontvangen; VH polarisatie = V uitzenden, H ontvangen ** 1,5 en 2 meter resolutie panchromatische beelden maken geen onderdeel uit van de GMES Space Component en zijn daarom niet direct beschikbaar 19

20 3. Resultaten 3.1 Historische luchtfoto s provincie Flevoland Voor het onderhavig onderzoek is het van belang om over (lucht)foto s te beschikken die zo kort mogelijk na het droogvallen van de Zuiderzeebodem zijn genomen. Op dat moment is de kans het grootst dat wrakken, wrakresten en overige antropogene sporen duidelijk zichtbaar zijn op de omringende zeebodem. Onderstaande tabel toont een overzicht van het beschikbare en relevante luchtfotomateriaal voor dit onderzoek. Gebied Periode droogvallen Beschikbare relevante luchtfoto s Noordoostpolder , RAF 1944 (gedeeltelijk) Oostelijk Flevoland Zuidelijk Flevoland , analoge serie 1968 Tabel 3. Beschikbare en relevante luchtfoto s per gebied Het relatief ondiepe oostelijk deel van de Noordoostpolder viel al droog in Van deze periode zijn geen luchtfoto s beschikbaar. De rest van de polder viel officieel droog op 9 september De eerste beschikbare luchtfoto s dateren van 1944 (RAF), dus twee jaar na het droogvallen. Het eerste complete luchtfoto mozaïek dateert van Voor oostelijk Flevoland geldt dat het eerste complete luchtfoto mozaïek pas in 1960 werd vervaardigd, drie jaar na het droogvallen van de laatste delen. Hetzelfde geldt voor Zuidelijk Flevoland, waar minimaal drie jaar zit tussen het droogvallen en het maken van een volledig fotomozaïek. Voor Zuidelijk Flevoland zijn echter nog analoge foto s beschikbaar uit Deze foto s tonen de situatie net na het droogvallen. Voor onderhavig onderzoek biedt het analoge fotomateriaal uit 1968 de beste kansen. Toch zijn de beschikbare fotomozaïeken van de Provincie getoetst op bruikbaarheid. Hieronder volgen enkele voorbeelden. 20

21 ON23 Afbeelding 12. De locatie van wrak ON23 geprojecteerd op de luchtfoto van 1960 Bovenstaande foto toont de luchtfoto uit 1960 van de locatie van wrak ON23 in Oostelijk Flevoland. De bodem lijkt al bewerkt te zijn, op ca. 20 meter ten zuidoosten van de theoretische wraklocatie is een lichte vlek zichtbaar. 21

22 OS19 Afbeelding 13. De locatie van wrak OS19 geprojecteerd op de luchtfoto van 1960 Bovenstaande foto toont de luchtfoto uit 1960 van de locatie van wrak OS19 in Oostelijk Flevoland. Ten zuiden van de wraklocatie zijn duidelijk sporen in de bodem zichtbaar. De wrakresten zelf kunnen niet worden onderscheiden, ook omdat de bodem al deels begroeid is (donkere delen op de foto). 22

23 OZ73 Afbeelding 14. De locatie van wrak OZ73 geprojecteerd op de luchtfoto van 1960 Bovenstaande afbeelding toont een deel van het fotomozaïek uit 1960 van de locatie van wrak OZ73. Hierop is duidelijk te zien dat het bronmateriaal voor het mozaïek is opgebouwd uit opnamen uit verschillende perioden; de foto van het oostelijk deel is recenter dan die van het westelijk deel. Op het deel van de foto met de locatie van OZ73 is de bodem nog niet bewerkt en zijn duidelijke (sleepsporen) zichtbaar. 23

24 NM107 Het wrak NM107 in de Noordoostpolder, bekend als de Kogge van Modderman heeft een interessante vondstgeschiedenis. Het wrak is gevonden en onderzocht in 1944 door Dhr. Modderman. 8 Na het onderzoek werd het wrak herbegraven onder het grondwaterniveau, maar de exacte locatie was echter niet bekend. Daarom is het hele kavel aangewezen als AMK terrein (nr ), met de centrumlocatie als locatie van het wrak in ARCHIS. In de winter van is twee dagen lang gezocht naar het wrak met grondboren en prikstokken, zonder resultaat. Wel werd een kuil opgevuld met afval aangetroffen, vermoedelijk afkomstig uit het voormalig Kamp Zwolse Vaart. 9 Een nieuwe zoektocht in 2005 met elektromagnetische technieken leverde ook niet het gewenste resultaat, maar uiteindelijk werd het wrak toch gevonden met een guts naast de kuil met afval. In de zomer van 2008 werd een (her)verkennend onderzoek uitgevoerd in het kader van de International Fieldschool for Maritime Archaeology Flevoland (IFMAF). Achteraf gezien blijkt de kuil (en dus de locatie van het wrak) goed zichtbaar te zijn op verschillende historische luchtfoto s. Dit wordt geïllustreerd in afbeelding 15. Op de oudste beschikbare luchtfoto uit 1947 (drie jaar na de vondst en onderzoek door Modderman) is een duidelijke vlek zichtbaar in de akker. Op deze foto is ook het voormalig kamp Zwolse Vaart nog aanwezig. Op de foto s van 1981 en 1989 is de vlek nog duidelijker zichtbaar. Na 1989 is er niets meer zichtbaar op de luchtfoto s. Ook het AHN beeld laat geen sporen zien op de locatie. Dit voorbeeld geeft aan, dat de historische luchtfoto s (vooral in combinatie van verschillende jaren) belangrijke aanwijzingen kunnen geven voor het opsporen van zoekgeraakte wrakken, waarbij de bodem in het verleden verstoord is. 8 Blok, Velthuizen,

25 Afbeelding 15. Verschillende luchtfoto s van de locatie NM107 25

26 3.2 Analoge luchtfoto s Nieuw Land Het analoge fotomateriaal van het Nieuwland Erfgoed Centrum biedt zoals gezegd de meeste kansen omdat de tijd tussen droogvallen en het maken van de foto s (1968) minimaal is. Onderstaande afbeelding toont ter illustratie de luchtfoto uit oktober 1968 van het gebied rondom het huidige Almere Haven. Afbeelding 16. Luchtfoto 1968 van het huidige Almere Haven 26

27 Afbeelding 17. Foto tijdens een persexcursie februari 1969 in Zuidelijk Flevoland (Historisch archief NAP) Het fotomateriaal uit 1968 bestrijkt heel Zuidelijk Flevoland tot en met de Knardijk (de scheiding tussen Zuidelijk en Oostelijk Flevoland). In totaal zijn 126 verschillende en relevante foto s beschikbaar. Deze foto s zijn gescand in hoge resolutie en opgenomen op de DVD in bijlage 2. Om de bruikbaarheid van dit materiaal te toetsen zijn in totaal twintig foto s gegeorefereerd (zie afbeelding 4). In onderstaande afbeelding worden de resultaten weergegeven van de aansluitende foto s langs de Knardijk. 27

28 Afbeelding 18. Gegeorefereerde luchtfoto s van de Knardijk Op de foto s is goed te zien dat het gebied ten noordoosten van de Knardijk (Oostelijk Flevoland) al grotendeels ontwikkeld is, terwijl de overige delen (Zuidelijk Flevoland) net droog zijn gevallen. In onderstaande afbeeldingen worden enkele voorbeelden gegeven van de gegeorefereerde luchtfoto s in combinatie met de AHN beelden. 28

29 Afbeelding 19. De locatie van wrak OC60 geprojecteerd op de luchtfoto van 1968 Het wrak OC60 is een van de wrakken die nog aanwezig is en fysiek is afgedekt, zoals te zien is op het AHN beeld. Op de luchtfoto uit 1968 is het wrak echter niet zichtbaar. Afbeelding 20. De locatie van wrak ZQ48/ZQ49 geprojecteerd op de luchtfoto van

30 Op de foto uit 1968 van locatie ZQ48/ZQ49 zijn duidelijke afwijkingen zichtbaar die mogelijk gerelateerd kunnen worden aan wrakresten. Van de gevonden resten is weinig bekend, in ARCHIS wordt gemeld dat het om scheepsonderdelen gaat, ingevoerd in 2005 onder waarneming

31 Afbeelding 21. De locatie van wrak ZA105 op een recente luchtfoto (links) en het AHN (rechts) Afbeelding 22. De locatie van ZA105 op de luchtfoto van oktober Op de luchtfoto van 1968 is op de locatie van ZA105 duidelijk een object (lengte 20 meter) zichtbaar, met een lineair spoor ten zuiden. 31

32 3.3 Luchtfotos RAF Van het zuidelijk deel van de Noordoostpolder zijn luchtfoto s beschikbaar van de RAF, gemaakt in Onderstaande afbeelding geeft een overzicht van de beschikbare foto s. Afbeelding 23. Overzicht van de beschikbare foto s van de RAF uit november 1944 Om de bruikbaarheid van dit materiaal te toetsen zijn een zestal foto s rondom schokland gegeorefereerd en geanalyseerd. De resultaten zijn weergegeven in de afbeeldingen op de volgende bladzijden. Afbeelding 24 toont de foto van het Schokland uit 1944 en een recente luchtfoto. Duidelijk is te zien dat het land ten oosten van Schokland al ontgonnen is, en een aanvang van ontginning gemaakt is in het gebied ten westen. Op de locaties van de bekende wrakken zijn op de foto van 1944 geen duidelijke aanwijzingen zichtbaar, wel zijn ten noorden van het wrak NE157 duidelijke (sleep)sporen zichtbaar. Afbeelding 25 toont het gebied direct ten noorden van Schokland. Hiervoor geldt hetzelfde als bij afbeelding 24, het oostelijk deel is al grotendeels ontgonnen. Ook hier zijn de bekende wrakken niet zichtbaar, maar wel zijn om verschillende plaatsen (sleep)sporen zichtbaar. 32

33 Afbeelding 24. Historische en recente foto van Schokland 33

34 Afbeelding 25. Historische en recente foto van het gebied ten noorden van Schokland 34

35 3.4 Samenvatting en conclusies luchtfoto s Het uitgangspunt voor het historisch luchtfoto onderzoek was het idee, dat wrakken en wrakresten op de voormalige Zuiderzeebodem duidelijk contrasteerden met de omgeving (zoals dit het geval is met bijvoorbeeld side scan sonar opnamen van een waterbodem) en daardoor zichtbaar zouden zijn op luchtfoto s gemaakt kort na het droogvallen van de bodem. Het merendeel van het beschikbare fotomateriaal is echter genomen lang nadat de bodem drooggevallen was waardoor men niet meer kan spreken van een ongestoorde waterbodem. Op een aantal beelden is de bodem al duidelijk bewerkt, op andere beelden is er duidelijk sprake van vegetatie, waardoor het zoeken naar wrakken tussen de andere contrasten lastig zo niet onmogelijk is. Daarnaast waren op grote delen van de zeebodem al contrastrijke fenomenen (zoals de boomstobben van een oerbos bij Almere, zie onderstaande afbeelding) aanwezig. Afbeelding 26. Stobben bij Almere, resten van een oerbos van 8000 v. Chr. Zowel de beschikbare historische fotomozaïeken van de provincie als de gescande analoge foto s uit 1968 van Zuidelijk Flevoland lijken dan ook niet bruikbaar voor de doelstelling van dit onderzoek, omdat je bijna letterlijk door de bomen het bos niet kunt zien. Alle wraklocaties zijn nagelopen, en slechts enkele wrakken zijn daadwerkelijk teruggevonden op de luchtfoto s. Toch kunnen deze beelden zeker nuttige informatie opleveren, bijvoorbeeld om de ontwikkeling van een site te schetsen sinds de droogvalling, omdat opnamen beschikbaar zijn met regelmatige tijdsintervallen (1947, 1949, 1960, 1968, 1971, 1973, 1981, 1989, 2000, 2003 en 2006 en 2011). Hiervoor is het wel noodzakelijk dat bekend is of- en wanneer een scheepswrak is opgegraven. Deze informatie zou (indien aanwezig) in een apart veld moeten worden opgenomen in de scheepswrakkendatabase. Aan de aangepaste database is hiervoor al een veld toegevoegd en aangevulde met de informatie die tijdens onderhavig onderzoek beschikbaar is gekomen. Het gescande analoge fotomateriaal uit 1968 inclusief de gegeorefereerde foto s zijn opgenomen op de DVD in bijlage 2. 35

36 3.5 Actueel Hoogtebestand Nederland In eerste instantie zijn op de AHN beelden de locaties van wrakken bekeken waarvan bekend is dat deze nog aanwezig zijn. Van wrakken die in het verleden opgegraven of geruimd zijn is de kans kleiner dat hier nog zichtbare sporen van aanwezig zijn op de beelden. Een aantal van de nog aanwezige wrakken is fysiek afgedekt en beschermd. Deze zijn duidelijk zichtbaar op de AHN beelden zoals geïllustreerd wordt in onderstaand voorbeeld. Afbeelding 27. AHN beeld (links) en luchtfoto 2011 (rechts) van afgedekt wrak ZL5 Sommige nog aanwezige begraven wrakken zijn goed zichtbaar op het AHN maar niet op een (recente) luchtfoto, zoals geïllustreerd wordt in onderstaande afbeelding. Hierbij heeft het AHN beeld dus een grote meerwaarde. Afbeelding 28. AHN beeld (links) en luchtfoto 2011 (rechts) van afgedekt wrak ZM25 Bij een aantal locaties lijkt de theoretische ligging uit de database niet overeen te komen met de vermoedelijke werkelijke ligging van het wrak, zie onderstaand voorbeeld. 36

37 Afbeelding 29. AHN beeld (links) en luchtfoto 2011 (rechts) van afgedekt wrak ZL25 Het AHN beeld en de luchtfoto doen vermoeden dat deze locatie is afgedekt, en dat de locatie in de database teveel (ca. 54 meter) naar het zuidwesten is geplot. Geadviseerd wordt, om deze afwijkingen na te lopen en waar nodig de positie in de database aan te passen. Afbeelding 30. De locatie van wrak ZJ40/ZJ41 geprojecteerd op de luchtfoto van 1968 Het wrak ZJ40/ZJ41 is nog aanwezig en afgedekt, zoals het AHN beeld laat zien. Op de luchtfoto uit 1968 zijn op de locatie geen afwijkingen te zien, wel ligt op 100 meter ten westen van de locatie een object met sleepspoor. 37

38 3.6 Samenvatting en conclusies AHN De hoge resolutie schaduwreliëfbeelden die op basis van de verschillende AHN bladen zijn samengesteld bieden de mogelijkheid om van iedere willekeurige locatie in de polders snel en in hoog detail het reliëf van de bodem zichtbaar te maken. Ingekuilde en afgedekte scheepswrakken zijn hiermee eenvoudig terug te vinden, zelfs als de verschillen in reliëf slechts enkele centimeters bedragen. Uit een analyse van de bekende wrakken bleek dat een aantal locaties in de database niet overeen kwam met de werkelijke locatie. Deze informatie is verwerkt in de aangepaste database die is opgenomen op de DVD in bijlage 2. De samengestelde schaduwreliëfbeelden zijn ook opgenomen op de DVD in bijlage 2. Deze kunnen ook van toepassing zijn voor andere doeleinden, bijvoorbeeld geologisch en morfologisch onderzoek. 3.7 Satellietbeelden Om te kijken of de huidige beschikbare beelden geschikt zijn voor de doelstellingen van dit pilot onderzoek zijn verschillende satellietopnamen opgevraagd en bekeken. De resolutie van deze beelden is aanzienlijk lager dan die van reguliere luchtfoto s, maar het gebruik en combinatie van ander golflengten (bijvoorbeeld infrarood) biedt mogelijkheden. Om de bruikbaarheid van satellietbeelden te demonstreren, is gekozen voor een bekende wraklocatie en is bekeken of deze locatie uit de beschikbare beelden is te extraheren door bepaalde banden met elkaar te combineren. Het betreft locatie NM107, gelegen op AMK terrein (zie ook afbeelding 15), bekend als de Kogge van Modderman. De opgegeven locatie geeft de huidige wraklocatie weer; de vlek ten noordoosten van deze locatie geeft de oorspronkelijke wraklocatie weer - nu gevuld met afval uit voormalig Kamp Zwolse Vaart 10. Voor de beeldanalyse zijn de volgende aannamen gemaakt: Bodemverstoringen zorgen voor veranderingen in textuur. Dit betekent dat naar een combinatie van spectrale banden gezocht wordt, op basis waarvan verschillen in textuur te visualiseren zijn. Bodemverstoringen zorgen voor veranderingen in microreliëf en drainagepatronen. Dit kan afwijkende bodemvochtgehaltes veroorzaken. Er kunnen andere aspecten zijn waarin wraklocaties zich onderscheiden van hun omgeving andere vegetatie dan de directe omgeving door een afwijkend aanbod van nutriënten, bijvoorbeeld. Deze aspecten zijn niet nader onderzocht. Voor de huidige verkennende studie is geen ruimte voor uitgebreide analyses. De volgende gebruikelijke werkzaamheden zijn niet uitgevoerd: Georefereren van satellietbeelden. Bij gegeorefereerde beelden: controle van nauwkeurigheid gegeorefereerd beeld en eventueel correctie. Bij het combineren van verschillende bronnen van informatie (bijvoorbeeld het AHN in combinatie met satellietbeelden, maar ook meerdere satellietbeelden van dezelfde bron samenvoegen tot één mozaïek). Bij de combinatie van meerdere satellietbeelden is een volledige controle op correcte georeferentie van deze satellietbeelden nodig. Deze is in dit stadium niet uitgevoerd de beschikbare beelden zijn per beeld bekeken en niet gecombineerd. Corrigeren atmosferische correctie. Wanneer slechts één beeld wordt geanalyseerd, is atmosferische correctie minder noodzakelijk. Wanneer meerdere beelden worden 10 Velthuizen,

39 gecombineerd tot mozaïek, of wanneer beelden temporeel worden vergeleken, is het noodzakelijk atmosferische correctie uit te voeren. Ook een analyse van bruikbaarheid van beelden door invloed van bijvoorbeeld vegetatie of ijs (temporeel aspect) is niet uitgevoerd. Enkel vrij verkrijgbare satellietbeelden met relatief hoge resolutie zijn bekeken. Hierbij worden de vermeldde panchromatische beelden (zie tabel 2, p. 19) gebruikt voor resolutieverhoging van de multispectrale beelden. Bij de selectie van de beelden zijn aanvullende criteria gebruikt, namelijk geen sneeuwbedekking, en geen of onbekend percentage aanwezigheid van wolken (zie ook tabel 4). Satelliet Data Banden/polarisatie*/wavelength Resolutie Formosat-2 Panchromatisch Blauw-NIR (1 band) 2 meter** Formosat-2 Multispectraal Blauw, Groen, Rood, NIR 8 meter SPOT-6 Panchromatisch Blauw-NIR (1 band) 1,5 meter** SPOT-6 Multispectraal Blauw, Groen, Rood, NIR 6 meter Tabel 4. Geëvalueerde satellietbeelden De multispectraal Formosat-2 beelden hebben een resolutie van 8 meter. SPOT-6 heeft een hogere resolutie (6 meter), en door gebruik van de panchromatische band kan deze worden verhoogd tot 1.5 meter. De resultaten van de analyse van beelden van beide sensoren laten soortgelijke resultaten zien. Het eerste SPOT-6 beeld hieronder toont alle banden; de kleurenschaal worden getoond op basis van standaard deviatie (zie afbeelding 31). Hoewel er veel overeenkomsten zijn met de luchtfoto aan de rechterkant (infrastructuur, perceelscheidingen en bewoning zijn herkenbaar), laat het ook kleurverschillen zien (vooral op de percelen) die niet of minder zichtbaar zijn op de luchtfoto. Afbeelding 31. SPOT-6 beeld; alle banden 39

40 Door alleen de RGB banden te gebruiken, wordt een beeld vergelijkbaar met een luchtfoto gecreëerd (zie afbeelding 32). Hieruit blijkt dat enkel het gebruik van deze banden geen meerwaarde biedt dezelfde informatie als luchtfotomateriaal wordt aangeboden, maar met een lagere resolutie. Afbeelding 32. SPOT-6 beeld; RGB compositie; contrast 50% Door de multispectraal banden te combineren met de panchromatische band wordt de resolutie verhoogd. Afbeelding 33 laat zien dat hierdoor niet alleen meer detail zichtbaar wordt, maar dat de panchromatische band ook patronen detecteert die niet met het blote oog worden gezien. Ter hoogte van de wraklocatie is bijvoorbeeld een lineair patroon zichtbaar dat niet op de luchtfoto te zien is. 40

41 Afbeelding 33. SPOT-6 beeld; pansharpened RGB compositie Uit bovenstaande kan geconcludeerd worden dat de resolutie van vrij verkrijgbare satellietbeelden op dit moment nog te grof is om gedetailleerde analyses mee uit te kunnen voeren. Voor een analyse waarbij individuele, kleine fenomenen zonder specifieke spectrale signatuur (zoals wraklocaties) kunnen worden opgespoord, moet gedacht worden aan resoluties van 1 meter en hoger met hoge spectrale resolutie. Toch kan het huidige vrij beschikbare materiaal als ondersteuning gebruikt worden bij het verifiëren van bekende wraklocaties, in combinatie met andere informatiebronnen. Belangrijker dan bovenstaande is, is dat momenteel niet duidelijk is of er een specifieke spectrale signatuur voor wraklocaties kan worden opgesteld. Wat zijn de fysieke eigenschappen van een wraklocatie (betere of slechtere drainage dan de omgeving, groeit er specifieke vegetatie, in hoeverre is het organisch gehalte, de textuur en structuur van de bodem anders dan de omgeving?), en hoe kunnen deze worden vertaald naar een combinatie van beschikbare banden? 41

42 42

43 4. Aanpassingen Database SDF Als basis voor het onderzoek is gebruik gemaakt van de scheepswrakken database van Flevoland (SDF), beschikbaar gesteld door Yftinus vanpopta (versie SDF - YvP2014). Deze database is uitgebreid met vier velden: Beschrijving_AHN Bevat een beschrijving van de wraklocatie geprojecteerd op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). De coördinaten van een aantal duidelijk zichtbare wraklocaties (ingekuilde wrakken) zijn aangepast; deze wijzigingen worden vermeld in het veld Aanvullingen_wijzigingen (zie hieronder) Beschrijving_lufo Bevat een beschrijving van de wraklocatie geprojecteerd op de relevante historische luchtfoto Nog_aanwezig Geeft aan of een wrak nog aanwezig is (ja/nee/onbekend) Aanvullingen_wijzigingen Bevat een beschrijving van de aanvullingen en/of wijzigingen op de oorspronkelijke database De belangrijkste aanvullingen en wijzigingen: De oorspronkelijke database bevatte 423 records. Na vergelijking met de database aanwezig bij Periplus Archeomare 11 zijn 23 locaties toegevoegd, waarmee het totaal aantal locaties op 446 komt; Van 12 locaties zijn de coördinaten aangepast; 60 wrakken zijn met zekerheid nog aanwezig, 87 wrakken zijn niet meer aanwezig (opgegraven in het verleden) en van 298 wrakken is de status (nog) onbekend; De aangepaste database is opgenomen op de DVD in bijlage 2. Op de volgende pagina s zijn de wraklocaties uit de aangepaste database geplot op de historische dieptekaart van 1935; de meest recente diepte/hoogtekaart uit 2013 en de verschilkaart L.A. Muis, op basis van scheepscatalogus Rob Oosting 43

44 Afbeelding 34. De wraklocaties geplot op de dieptekaart van 1935 (bron RWS IJsselmeergebied) Bovenstaande dieptekaart uit 1935 geeft de situatie aan zoals die was in 1935, voor de drooglegging van de polders. Van de wrakken is aangegeven welke met zekerheid nog aanwezig zijn, welke niet meer aanwezig zijn en de wrakken waar van de status onbekend is. 44

45 Afbeelding 35. De wraklocaties geplot op de dieptekaart van 2013 (bron RWS IJsselmeergebied) Bovenstaande afbeelding toont een samengestelde kaart (dieptegegevens 2013 en het AHN 2009) met de wrakken. Van de wrakken is aangegeven welke met zekerheid nog aanwezig zijn, welke niet meer aanwezig zijn en de wrakken waar van de status onbekend is. 45

46 Afbeelding 36. De wraklocaties geplot op de verschilkaart De bovenstaande verschilkaart laat zien welke gebieden welke gebieden verondiept zijn (bebouwing) en waar dus geen wrakken meer aan het oppervlak te verwachten zijn. Duidelijk zichtbaar is ook de bodemdaling die vooral in Zuidelijk Flevoland plaatsvindt, eerder beschreven in een publicatie in De Lange e.a.,

47 5. Conclusies en aanbevelingen Het doel van dit haalbaarheidsonderzoek was om te zien of met behulp van remote sensing technieken bekende en nog onbekende wrakken en wrakresten in de Flevopolders opgespoord kunnen worden. Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van: historische luchtfoto s, laseraltimetrie en satellietbeelden. De als oorspronkelijk meest kansrijk geachte methodiek, het opsporen en vastleggen van afwijkingen op historische luchtfoto s is lastiger dan verwacht. Hiervoor zijn meerdere oorzaken: De tijd tussen het droogvallen van de voormalige bodem en de opnamen van de foto s is te groot waardoor de bodem al bewerkt is of al vegetatie is ontstaan waardoor het verwachte contrast tussen wrakresten en omliggende bodem niet meer aanwezig is of niet onderscheiden kan worden tussen de andere fenomenen; De resolutie van vooral de oudere luchtfoto s is niet hoog genoeg; Grote delen van de voormalige zeebodem bevatten al fenomenen (bijvoorbeeld boomstobben) waardoor evenals in bovengenoemd eerste punt de wrakresten niet onderscheiden kunnen worden van andere fenomenen. Het voorbeeld van wrak NM107 laat echter zien, dat zoekgeraakte wrakken wel kunnen worden teruggevonden. De locatie waar het wrak na een lange zoektocht is aangetroffen, bleek achteraf duidelijk zichtbaar op verschillende luchtfoto s. Daarnaast kunnen deze beelden zeker nuttige informatie opleveren, bijvoorbeeld om de ontwikkeling van een site te schetsen sinds de droogvalling. Vooral ook omdat opnamen beschikbaar zij met regelmatige tijdsintervallen (1947, 1949, 1960, 1968, 1971, 1973, 1981, 1989, 2000, 2003 en 2006 en 2011). Hiervoor is het wel noodzakelijk dat bekend is of- en wanneer een scheepswrak is opgegraven. Deze informatie zou (indien beschikbaar) moeten worden opgenomen in de scheepswrakkendatabase. Het raadplegen van de verschillende luchtfoto s kan eenvoudig via de website van de provincie 13 : of als geoweb service 14 voor gebruik met eigen GIS software. Aan de oorspronkelijke wrakkendatabase is een veld toegevoegd met de beschrijving luchtfoto. Hierbij is voor iedere locatie beschreven wat zichtbaar is op de oudst beschikbare luchtfoto. De hoge resolutie schaduwreliëfbeelden die op basis van de verschillende AHN bladen zijn samengesteld bieden de mogelijkheid om van iedere willekeurige locatie in de polders snel en in hoog detail het reliëf van de bodem zichtbaar te maken. Ingekuilde en afgedekte scheepswrakken zijn hiermee eenvoudig terug te vinden, zelfs als de verschillen in reliëf slechts enkele centimeters bedragen. Uit een analyse van de bekende wrakken bleek dat een aantal locaties in de database niet overeen kwam met de werkelijke locatie. Deze informatie is verwerkt in de aangepaste database die is opgenomen op de DVD in bijlage 2. Aan de database is ook een veld toegevoegd met de beschrijving van het AHN beeld voor iedere bekende wraklocatie. Voor dit onderzoek zijn op basis van de originele AHN gridbestanden schaduwreliëfkaarten gemaakt van de Noordoostpolder, Zuidelijk en Oostelijk Flevoland. Deze kaarten kunnen worden gebruikt voor nader onderzoek aan de scheepswrakken, maar zijn ook nuttig ter ondersteuning voor geologische landschapsreconstructies. De bestanden zijn opgenomen op de DVD in bijlage Verwijzingen opgenomen op de DVD in bijlage 2 47

48 Wat de satellietbeelden betreft kan geconcludeerd worden dat de resolutie van vrij verkrijgbare beelden op dit moment nog te grof is om gedetailleerde analyses mee uit te kunnen voeren. Voor een analyse waarbij individuele, kleine fenomenen zonder specifieke spectrale signatuur (zoals wraklocaties) kunnen worden opgespoord, moet gedacht worden aan resoluties van 1 meter en hoger met hoge spectrale resolutie. Toch kan het huidige vrij beschikbare materiaal als ondersteuning gebruikt worden bij het verifiëren van bekende wraklocaties, in combinatie met andere informatiebronnen. Belangrijker dan bovenstaande is, is dat momenteel niet duidelijk is of er een specifieke spectrale signatuur voor wraklocaties kan worden opgesteld. Wat zijn de fysieke eigenschappen van een wraklocatie (betere of slechtere drainage dan de omgeving, groeit er specifieke vegetatie, in hoeverre is het organisch gehalte, de textuur en structuur van de bodem anders dan de omgeving?), en hoe deze vertaald kunnen worden naar een combinatie van beschikbare banden. Dit zou nader gespecificeerd moeten worden. Op basis van de analyse van verschillende beelden zijn aanvullingen en aanpassingen gedaan in de wrakkendatabase. De belangrijkste aanvullingen en wijzigingen: Aan de database zijn vier velden toegevoegd met beschrijving van luchtfoto s, AHN, aanwezigheid van wrakken en aanvullende opmerkingen; De oorspronkelijke database bevatte 423 records. Na vergelijking met de database aanwezig bij Periplus Archeomare 15 zijn 23 locaties toegevoegd, waarmee het totaal aantal locaties op 446 komt; Van 12 locaties zijn de coördinaten aangepast; 61 wrakken zijn met zekerheid nog aanwezig; 87 wrakken zijn met zekerheid niet meer aanwezig (opgegraven in het verleden) en van 298 wrakken is de status (nog) onbekend. Op basis van de gegevens uit de aangepaste database is een overzichtskaart gemaakt waarop de status van een wrak (wel/niet aanwezig, onbekend) en bijgewerkte positie is aangegeven (afbeelding 37). 15 L.A. Muis, op basis van scheepscatalogus Rob Oosting 48

49 Afbeelding 37. Overzicht van de bekende wraklocaties op basis van de aangepaste database 49

50 Lijst met afbeeldingen Afbeelding 1. Historische luchtfoto met sporen... 6 Afbeelding 2. Diep sleepspoor veroorzaakt door de verplaatsing van een scheepswrak... 7 Afbeelding 3. Luchtfotomozaïek uit 1947 van de zuidwestelijke Noordoostpolder Afbeelding 4. Overzicht van de beschikbare scans uit 1968 met de gegeorefeerde foto s Afbeelding 5. Contouren van voormalige kreken nabij Almere Afbeelding 6. AHN beeld van een gebied ten zuidoosten van Almere met duidelijke sporen in het landschap Afbeelding 7. Schaduwreliefkaart van mogelijke sleepsporen nabij Almere Afbeelding 8. Index van AHN kaartbladen van de Flevopolders Afbeelding 9. Schaduwreliefkaart van Oostelijk Flevoland met inzet detail OF Afbeelding 10. Elektromagnetisch spectrum (bron: Advanced Geological Remote Sensing (GEOL 6225), 2007, Chapter 1) Afbeelding 11. Voorbeelden van spectrale reflectie curves voor een aantal materialen (Advanced Geological Remote Sensing (GEOL 6225), 2007, Chapter 2) Afbeelding 12. De locatie van wrak ON23 geprojecteerd op de luchtfoto van Afbeelding 13. De locatie van wrak OS19 geprojecteerd op de luchtfoto van Afbeelding 14. De locatie van wrak OZ73 geprojecteerd op de luchtfoto van Afbeelding 15. Verschillende luchtfoto s van de locatie NM Afbeelding 16. Luchtfoto 1968 van het huidige Almere Haven Afbeelding 17. Foto tijdens een persexcursie februari 1969 in Zuidelijk Flevoland (Historisch archief NAP) Afbeelding 18. Gegeorefereerde luchtfoto s van de Knardijk Afbeelding 19. De locatie van wrak OC60 geprojecteerd op de luchtfoto van Afbeelding 20. De locatie van wrak ZQ48/ZQ49 geprojecteerd op de luchtfoto van Afbeelding 21. De locatie van wrak ZA105 op een recente luchtfoto (links) en het AHN (rechts) Afbeelding 22. De locatie van ZA105 op de luchtfoto van oktober Afbeelding 23. Overzicht van de beschikbare foto s van de RAF uit november Afbeelding 24. Historische en recente foto van Schokland Afbeelding 25. Historische en recente foto van het gebied ten noorden van Schokland Afbeelding 26. Stobben bij Almere, resten van een oerbos van 8000 v. Chr Afbeelding 27. AHN beeld (links) en luchtfoto 2011 (rechts) van afgedekt wrak ZL Afbeelding 28. AHN beeld (links) en luchtfoto 2011 (rechts) van afgedekt wrak ZM Afbeelding 29. AHN beeld (links) en luchtfoto 2011 (rechts) van afgedekt wrak ZL Afbeelding 30. De locatie van wrak ZJ40/ZJ41 geprojecteerd op de luchtfoto van Afbeelding 31. SPOT-6 beeld; alle banden Afbeelding 32. SPOT-6 beeld; RGB compositie; contrast 50% Afbeelding 33. SPOT-6 beeld; pansharpened RGB compositie Afbeelding 34. De wraklocaties geplot op de dieptekaart van 1935 (bron RWS IJsselmeergebied) Afbeelding 35. De wraklocaties geplot op de dieptekaart van 2013 (bron RWS IJsselmeergebied) Afbeelding 36. De wraklocaties geplot op de verschilkaart Afbeelding 37. Overzicht van de bekende wraklocaties op basis van de aangepaste database