PS05 Format PvE KNA 3.2 Programma van Eisen

Transcriptie

1 PS05 Format PvE KNA 3.2 Programma van Eisen Locatie Gemeente Utrecht, stad Utrecht, Domplein, Domstraat en Voetsiusstraat Projectnaam Domplein noord, Gasleiding Stedin Plaats binnen archeologisch proces 0 IVO Proefsleuven (IVO-P) 0 IVO Overig (IVO-O) 0 Opgraven X Archeologische begeleiding (AB) X Archeologische begeleiding met beperkte verstoring (AB-bv) Opsteller Naam, adres, telefoon, datum paraaf Auteur/ Senior KNA- archeoloog R.D. Hoegen Ex-Situ Archeologie Woudenbergseweg 32 A 3701 BC Zeist r.d.hoegen@ex-situ.nl Opdrachtgever Naam, adres, telefoon, datum paraaf Goedkeuring bevoegde overheid Stedin Nijverheidsweg 15, 3534 AM Utrecht Postbus 49, 3000 AA Rotterdam tel fax contact: J. Selten jasper.selten@stedin.net Van de Heuvel Aannemingsbedrijf B.V. Kruishoekstraat TH Heesch contactpersoon: C. Hakkaart Tel: C.Hakkaart@heuvelheesch.nl Naam, adres, telefoon, datum paraaf 0 Gemeente Mw. M. Verschuur MA 0 Provincie X Rijk 0 Overig Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Smallepad MG Amersfoort m.verschuur@cultureelerfgoed.nl INHOUDSOPGAVE 1

2 HOOFDSTUK 1 Administratieve gegevens onderzoeksgebied 4 HOOFDSTUK 2 Aanleiding en motivering van het onderzoek Aanleiding en motivering 4 HOOFDSTUK 3 Eerder uitgevoerd onderzoek 5 HOOFDSTUK 4 Archeologische verwachting Regionale archeologische en cultuurlandschappelijke context Aard en ouderdom van de vindplaats(en) Begrenzing en oppervlakte van de vindplaats(en) Structuren en sporen Anorganische artefacten Organische artefacten Archeozoölogische en botanische resten Archeologische stratigrafie en diepte van vondstlagen Gaafheid en conservering 14 HOOFDSTUK 5 Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders Vraagstelling Onderzoeksvragen 15 HOOFDSTUK 6 Methoden en technieken Methoden en technieken Strategie Structuren en grondsporen Aardwetenschappelijk onderzoek Anorganische artefacten Organische artefacten Archeozoölogische en -botanische resten Overige resten Dateringstechieken Beperkingen 19 HOOFDSTUK 7 Uitwerking en conservering Structuren, grondsporen, vondstspreidingen Analyse aardwetenschappelijke gegevens Anorganische artefacten Organische artefacten Archeozoölogische en -botanische resten Beeldrapportage Selectie materiaal Conservering materiaal 20 HOOFDSTUK 8 Deponering Eisen betreffende depot Te leveren product 21 HOOFDSTUK 9 Randvoorwaarden en aanvullende eisen 21 2

3 9.1 Personele randvoorwaarden Overlegmomenten Kwaliteitsbewaking, toezicht, overleg en evaluatie Overige randvoorwaarden en aanvullende eisen 22 HOOFDSTUK 10 Wijzigingen ten opzichte van het vastgestelde PvE Wijzigingen tijdens het veldwerk Belangrijke wijzigingen Procedure van wijziging na de evaluatiefase van het veldwerk Procedure van wijziging tijdens uitwerking en conservering 23 Literatuur en bijlagen 24 Literatuur 24 Bijlagen 25 3

4 HOOFDSTUK 1 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS ONDERZOEKSGEBIED Projectnaam Provincie Gemeente Plaats Toponiem Kaartbladnummer x,y coördinaten CMA/AMK-status Domplein Schatkamer II Utrecht Utrecht Utrecht Domplein 31H X Y X Y Beschermd Rijksmonument Archis-monumentnummer 1974 het rijksmonumentnummer is Archis-waarnemingsnummer Oppervlakte plangebied Oppervlakte onderzoeksgebied n.v.t Circa 110 lang x 1 breed= 110m2 Begeleiding vernieuwen gasleiding: over een lengte van circa 110 meter zal een nieuw tracé worden gegraven. De breedte van het kabeltracé zal 1 meter zijn en de diepte maximaal 1 meter. Huidig grondgebruik Stoep, straat met bomen met een bestrating van klinkers met klinkers. HOOFDSTUK 2 AANLEIDING EN MOTIVERING VAN HET ONDERZOEK 2.1 Aanleiding en motivering Dit jaar zal de tour de France van start gaan in Utrecht op het Domplein. In verband met veiligheid vervangt Stedin de oude gasleidingen aan de noordzijde van het Domplein. Aangezien de leidingen in een archeologisch rijksmonument liggen dient er een vergunning te worden aangevraagd bij het bevoegd gezag de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Onderdeel van de voorwaarden voor de vergunning is een archeologische begeleiding van de werkzaamheden over de hele lengte van het nieuwe tracé. (zie bijlage 1) 4

5 HOOFDSTUK 3 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Soort onderzoek Opgraving Uitvoerder Biologisch-Archaeologisch Instituut 1, Rijksuniversiteit Groningen o.l.v. A.E. van Giffen met medewerking van de Gemeente Utrecht Uitvoeringsperiode December 1929 Rapportage Van Giffen 1934 Vondsten/documentatie Erfgoed Gemeente Utrecht, Zwaansteeg VG Utrecht Soort onderzoek Opgraving Uitvoerder Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Wetenschappen (PUG) en Vereniging Oud Utrecht o.l.v. C.W. Vollgraff, G. Van Hoorn en G.C. Labouchère Uitvoeringsperiode 13 juni tot en met 29 juli 1933; 4 juni tot en met 14 juli 1934, april 1935; 3 juni tot en met 20 juli 1935 Rapportage Vollgraff en Van Hoorn 1934; Vollgraff en Van Hoorn 1936 en Vollgraff en Van Hoorn 1938 Vondsten/documentatie Erfgoed Gemeente Utrecht, Zwaansteeg VG Utrecht Soort onderzoek Opgraving Uitvoerder Biologisch-Archaeologisch Instituut, Rijksuniversiteit Groningen o.l.v. A.E. van Giffen met medewerking van de Gemeente Utrecht Uitvoeringsperiode 15 april tot en met 13 juni 1936; 1 juli tot en met 18 augustus 1938; 13 tot en met 21 december 1943 en 10 januari 1944; 14 februari tot en met 26 maart, 11 april tot en met 2 juni en 22 augustus tot en met 30 november 1949 Rapportage Ozinga 1989 Vondsten/documentatie Erfgoed Gemeente Utrecht, Zwaansteeg VG Utrecht Soort onderzoek Opgraving Uitvoerder Dienst Gemeentewerken Utrecht o.l.v. W. Stooker, met medewerking van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) 2 1 Sinds 1995 Groningen Institute of Archaeology geheten. 5

6 Uitvoeringsperiode maart tot en met juni 1956 Rapportage Ongepubliceerd Vondsten/documentatie Erfgoed Gemeente Utrecht, Zwaansteeg VG Utrecht Soort onderzoek Opgraving Uitvoerder Archeologisch Instituut Rijksuniversiteit Utrecht o.l.v. C. Isings Uitvoeringsperiode 29 juni tot en met 3 juli 1964 Rapportage Ongepubliceerd Vondsten/documentatie Erfgoed Gemeente Utrecht, Zwaansteeg VG Utrecht Soort onderzoek IVO Uitvoerder Gemeente Utrecht Uitvoeringsperiode 2011 Rapportage Hoegen, R.D. & L.E.J.J. Schaap 2011: Technische rapportage mogelijkheden en risico s realisatie Schatkamer Domplein II naar aanleiding van archeologisch onderzoek proefsleuf zomer 2011 Vondsten/documentatie De documentatie en de vondsten zijn in bezit van Erfgoed gemeente Utrecht, Zwaansteeg VG Utrecht. Soort onderzoek DO DOMunder en DO kabels en leidingen Uitvoerder Gemeente Utrecht Uitvoeringsperiode 2013/14 Rapportage Vondsten/documentatie Ongepubliceerd (in prep) De documentatie en de vondsten zijn in bezit van Erfgoed gemeente Utrecht, Zwaansteeg VG Utrecht. 2 In 2006 samen met de Rijksdienst voor Monumentenzorg opgegaan in de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), sinds 11 mei 2009 Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) geheten 6

7 HOOFDSTUK 4 ARCHEOLOGISCHE VERWACHTING 4.1 Regionale archeologische en cultuurlandschappelijke context Op en rondom het huidige Domplein stond in de Romeinse tijd een hulptroepenfort (castellum), welke deel uit maakte van de limes, de door een weg verbonden militaire versterkingen langs de Rijn die van ca. 50 tot 270 na Chr. de noordgrens van het Romeinse Rijk markeerden. Dit castellum was aan de binnenbocht van een meander van de Rijn op een hoger gelegen oeverwal opgetrokken. Binnen de muren van het in de late 4 e eeuw door de Romeinen verlaten castellum, ontstond in de vroege Middeleeuwen de zogenaamde bisschoppelijke burcht: de Angelsaksische missionaris Willibrord vestigde zich hier in 695 als aartsbisschop van de Friezen en herstelde er een door de Frankische koning Dagobert rond 630 gestichte en door de Friezen verwoeste kerkje en stichtte tevens een nieuwe kerk gewijd aan St. Salvator. Het herstelde kerkje van Dagobert was oorspronkelijk aan St. Thomas gewijd, maar Willibrord wijdde het aan St. Maarten, de patroonheilige van de Frankische vorsten. In de St. Maarten werd uiteindelijk de bisschopszetel gevestigd. In de negende eeuw werd als gevolg van invallen van de Noormannen de bisschopszetel tijdelijk verplaatst St. Odiliënberg en later naar Deventer. Rond 925 kon bisschop Balderik weer naar Utrecht terugkeren en herstelde hij de verwoeste kerken en muren van de burcht. De betekenis van de bisschoppelijke nederzetting groeide vanaf de tiende eeuw sterk doordat de bisschoppen door de koningen en keizers van het Heilige Roomse Rijk in het rijksbestuur werden ingeschakeld en begiftigd werden met omvangrijke goederencomplexen en overheidsrechten. In deze periode werd Utrecht de hoofdplaats van een kerkelijk vorstendom en verrezen er naast de kerken een bisschoppelijke en een keizerlijke palts of paleis binnen de muren van de burcht. Rond het midden van de elfde eeuw lieten keizer Hendrik III en bisschop Bernold vier kerken rondom de Domkerk bouwen, Deze kerken vormden een kruis van kerken rondom het hart van de in 1039 in Utrecht overleden keizer Koenraad II, welke begraven was onder het altaar van de Dom. Een dergelijk kerkenkruis is een bijzonder fenomeen dat elders in het Heilige Roomse Rijk ook voorkomt. De architectuur en opzet van kerken, kloosters en paltsen en van bisschoppelijke steden als Utrecht in de elfde en twaalfde eeuw passen in een traditie die het gevolg was van de band tussen wereldlijk en geestelijk gezag in het Heilige Roomse Rijk in deze periode. In de dertiende eeuw was het na de investituurstrijd met deze band gedaan en werd de architectonische toon gezet door de Franse gotische stijl waarin de huidige Dom is opgetrokken. 4.2 Aard en ouderdom van de vindplaats(en) Het castellum is in de jaren veertig van de eerste eeuw na Chr. gebouwd en is in de twee daarop volgende eeuwen meerdere malen verbouwd en herbouwd. 3 In eerste instantie werd voor de bebouwing hout en vakwerk gebruikt en voor de verdedigingswerken een met hout versterkte aarden wal met houten poortgebouwen en wachttorens (perioden I- IV). Het binnenterrein van het hout-aarde-castellum omvatte het gebied tussen Domplein 1-10 en Achter De Dom 9-24 aan de oostzijde, Domplein 26, 29 en Donkere Gaard 2 aan de zuidzijde en Lichte Gaard 9, Flora's Hof en Domplein aan de westzijde. Van de binnenbebouwing is alleen de plattegrond van de principia goed bekend. Deze heeft gelegen op het Domplein, direct ten zuiden van het verdwenen middenschip van de Dom. Aan het einde van de tweede of in het begin van de derde eeuw is het castellum grondig vernieuwd en in oppervlakte uitgebreid, waarbij de hout-aarde-wal vervangen werd door een tufstenen weermuur en ook de binnenbebouwing (deels) in steen werd uitgevoerd (periode V). Het tracé van de tufstenen weermuur is in de vorige eeuw tijdens diverse opgravingen aan alle vier zijden van het castellum aangetroffen, zodat de omtrek uit deze bouwfase goed bekend is. 4 Aan de noordzijde is de muur ten opzichte van de hout- aarde-wal ca. 37 m naar het noorden opgeschoven. Ter plaatse van het verdwenen middenschip van de Dom zijn er in 1949 ook sporen aangetroffen die verband kunnen houden met een laat-romeinse fase uit 3 Voor een overzicht van de periodisering en bijbehorende bebouwing zie Ozinga Ozinga 1989, 53-55, afb. 18 en afb

8 de vierde eeuw. 5 Het Utrechtse castellum zou toen een rol hebben gespeeld in de campagnes van keizer Julianus ( ). Hoewel er wel spaarzame vondsten uit deze periode uit Utrecht bekend zijn, is deze laat-romeinse interpretatie enkel gebaseerd op het feit dat de sporen de via principalis van het stenen castellum uit de tweede/derde eeuw doorsnijden en dus chronologisch jonger zijn. Uit de profielen concludeerde Van Giffen dat deze laat- Romeinse periode uiteen valt in drie perioden (VIa, VIb en VIc). Een scherf Badorf- aardewerk wees Ozinga er echter op dat de jongste van deze laat-romeinse fasen, VIc, Karolingisch of jonger kan zijn. 6 Deze (post)karolingische sporen (periode VIc) zouden kunnen behoren tot een pre- Romaanse fase van de Maartenskerk. De originele Maartenskerk was een door de Friezen verwoest kerkje uit de zevende eeuw. Vermoedelijk stond dit kerkje op de plaats van de huidige Domkerk die dezelfde naam draagt. 7 Op de locatie van de gotische Maartenskerk zijn de funderingen van ten minste één voorganger aangetroffen. Zowel van bisschop Balderik ( ) als van bisschop Adelbold ( ) wordt vermeld dat deze de Maartenskerk dan wel hersteld, dan wel herbouwd hebben. Over deze Romaanse en/of pre- Romaanse voorgangers van de Domkerk bestaat nog veel discussie. 8 De Sint-Salvator is in 695 door Willibrord gesticht en stond enige tientallen meters ten zuiden van de huidige Domkerk. 9 Tussen de Domkerk en de Sint-Salvator verrees, vermoedelijk in de tiende eeuw, een grafkapel die later bekend zou staan onder de naam Heilig-Kruiskapel. 10 Zowel de Salvator als de Heilig-Kruiskapel vielen na de middeleeuwen ten prooi aan de slopershamer. Van de gotische Domkerk rest nog de toren, het koor en het trancept. Het middenschip tussen trancept en domtoren is tijdens een storm in 1674 ingestort en de daardoor ontstane ruimte vormt een aanzienlijk deel van het huidige Domplein. 5 Ozinga 1989, Ozinga 1989, Er bestaat nog steeds discussie over welke van de Utrechtse kerken teruggaat op het eerste kerkje dat door Willibrord wordt hersteld en aan St. Maarten gewijd, zie noot 8 hieronder. 8 Van Giffen 1949a zag in de veldkeienfunderingen van het schip van de Dom twee pre-romaanse bouwfasen, gescheiden door een zwart laagje; Volgens Hoekstra 1988 behoren beide door Van Giffen onderscheiden fasen tot de Romaanse Dom van Adelbold, waarbij het zwarte laagje ontstaan is door een winterstop in de bouw van de funderingen; Broer en De Bruijn 1994 vermoeden de oorspronkelijke Maartenskerk onder de huidige Dom, terwijl De Groot 1994 deze ziet in de Heilig-Kruiskapel ten zuiden van de huidige Dom. Stöver gaat er voorlopig vanuit dat de Heilige Kruikapel de Maartenskerk was die sinds circa 750 in de bronnen wordt genoemd. 9 Voor de bouwgeschiedenis van de Salvatorkerk zie Stöver Evenals onderzoeker Rijntjes zag voormalig Utrechts stadsarcheoloog De Groot in de Heilig-Kruiskapel de onder Dagobert gestichte en door Willibrord herstelde Maartenskerk, een these die overigens niet ondersteund wordt door de C14 datering van houtskoolresten uit de funderingen van de kapel, welke wijzen naar een datering in de tiende eeuw. Volgens de historici Broer en De Bruijn moet de originele Maartenskerk onder de huidige Dom gezocht worden. Zie de artikelen van De Groot Rijntjes en Broer en de Bruijn in: Bulletin KNOB 93, 1994, nr. 4/5, pp en pp

9 4.3 Begrenzing en oppervlakte van de vindplaats(en) Aan de noordzijde van het Domplein is tot op heden niet of nauwelijks archeologisch onderzoek uitgevoerd en is de reconstructie van de ondergrondse situatie voornamelijk gebaseerd op historische bronnen. Gezien de diepte en ligging van de gasleiding worden in het tracé geen archeologische sporen verwacht uit de Romeinse tijd met uitzondering van de Romeinse Castellummuur. Ter plaatsen van deze muur zal de oude gasleiding worden vervangen. De gasleiding kruist de Romeinse weg (via Praetoria zie afbeelding 1). In de diepere ondergrond onder de leiding zijn resten te verwachten van barakken of huizen die ten westen en oosten langs Romeinse weg stonden. Afbeelding 1 Overzicht opgravingen tot en met 1949 en Romeins Castellum (rood) met in het midden de kruisende Romeinse wegen. Op de diepte 1 m onder maaiveld in het plangebied zijn wel archeologische resten te verwachten uit de tijd van de Romaanse Dom en late middeleeuwen maar deze zijn in het gekozen tracé vermoedelijk door de aanleg van de verschillende leidingen verloren gegaan. Op basis van een reconstructie en gegevens op basis van de werkputten XX en XIX van de opgraving van van Giffen in 1949 op het Domplein is bekend op welke diepte archeologische resten aanwezig kunnen zijn: circa t/m NAP resten Romaanse funderingen circa t/m NAP resten uit de vroege middeleeuwen circa t/m NAP resten uit de Romeinse tijd. De onderkant van de gasleiding zal op een maximale diepte op circa +4,50 m NAP komen te liggen. 9

10 In 2013 en 2014 is er wel een onderzoek uitgevoerd i.v.m. de bouw van DOMunder. Ter plaatsen zijn nieuwe waterleidingen gelegd maar ook twee klimaatbuizen voor DOMunder. Bij deze onderzoek zijn middeleeuwse funderingen en andere randverschijnselen zoals waterkelders aangetroffen van de Claustrale huizen die ten noorden van de kerk stonden. Verder werd voor de gevel van het UCK de middeleeuwse funderingen van de oude rooilijn van de huizen aan de noordzijde aangetroffen (afbeelding 2). Afbeelding 2 Detail opgraving 2014 klimaatbuis voor de gevel van het UCK met ligging nieuwe gasleiding huidige riool van Ten zuiden van profiel 1 is de bodem door het riool verstoord. Deze oude rooilijn lag op een diepte van 5.51+NAP (zie afbeelding 2) De oude rooilijn wijkt af van de huidige rooilijn van de huizen aan het Domplein (UCK, Rode Poort afbeelding 3). Onder de huidige weg lag in de middeleeuwen ook al een weg (de Bisschopsweg 3), een belangrijke processieroute, die van de 11de t/m de 15de eeuw in gebruik was. 10

11 Afbeelding 3 Overzicht Romaanse Dom met oude en nieuwe rooilijn voor UCK oude tuinmuren en op de plaats van de huidige weg op het Domplein de Bisschopsweg. De nieuw aan te leggen gasleiding ligt gedeeltelijk in de stoeprand en net in de weg voor het UCK huizen 4 en 5 en loopt vervolgens richting het oosten naar de Domstraat (bijlage 1) In de Domstraat zelf ligt van west naar oost de Castellummuur die vervolgens onder de huizen verdwijnt en een bocht maakt naar het zuiden naar de Voetsiusstraat. Aan de overzijde in de stoep van de Domstraat en de Voetsiusstraat zal de oude gasleiding worden vervangen. Hier vlakbij zijn in de weg een aantal waarnemingen door de gemeente Utrecht uitgevoerd waarbij de castellum muur en verschillende funderingen van middeleeuwse huizen zijn aangetroffen. Deze waarnemingen zijn in 1975 bij de aanleg van het riool en in 2006 bij de aanleg van verschillende Eneco leidingen uitgevoerd (afbeelding 5, bron: archief erfgoed gemeente Utrecht). Ter plaatsen heeft archeoloog van Giffen ook een opgraving uitgevoerd waarbij verschillende middeleeuwse muren, de castellum muur en andere Romeinse sporen zijn gedocumenteerd. 11 (zie afbeelding 1 werkput XXIV en XXV en afbeelding 6). 11 Van Giffen 1949 en Ozinga

12 Afbeelding 4 Overzicht globale ligging gasleiding tracé in een reconstructie van de aanwezige bebouwing in de Romaanse periode met in de ondergrond de Gotische funderingen aangegeven. Op de voorgrond het middeleeuwse huis de Rode Poort (het huidige UCK). Afbeelding 5 Voetsiusstraat 2006 archeologische begeleiding Eneco tracé met Castellum muur (zie ook afb 5) 12

13 Afbeelding 6 Voetsiusstraat 1949 opgraving van Van Giffen in weg naast de stoep waar de gasleiding ligt die moet worden vervangen. In de werkput zijn de funderingen te zien van het middeleeuwse huis dat is gesloopt voor de verbreding van de Voetsiusstraat. 13

14 4.4 Structuren en sporen De verwachting is dat met uitzondering van verstoorde middeleeuwse grondlagen, zoals insteekvullingen van middeleeuws muurwerk, in de kabelsleuf niet of nauwelijks archeologische resten worden aangetroffen. De kans op het aantreffen van archeologische resten is het grootst in de profielen of onderin de kabelsleuf. Verder is dit mogelijk ook het geval op de locaties waar de gasleiding een aansluit maakt op de bestaande leiding in het westen en de Domstraat. Op deze twee punten zal het tracé moeten afwijken van het riool of de bestaande gasleiding en is er een risico dat hier archeologie wordt aangetroffen (zie hoogte bestaande rooilijn). De kans op het aantreffen van archeologische resten is het grootst in de profielen of onderin de kabelsleuf. In de profielen of in het vlak van de kabelsleuf zijn sporen te verwachten van middeleeuwse grondlagen/ophogingslagen, muurwerk puin van de sloop van middeleeuwse gebouwen. In de Voetsiusstraat kruist de gasleiding de Romeinse Castellummuur en funderingen van Claustrale huizen. Aangezien de gasleiding hier de oude vervangt is de kans klein dat deze muren zichtbaar zijn. 4.5 Anorganische artefacten Het is waarschijnlijk dat de anorganische vondsten, zoals aardewerk, metalen voorwerpen, keramisch bouwmateriaal en natuursteen glas etc. in de vulling van de sleuven en de profielen aanwezig zijn. 4.6 Organische artefacten Gezien de geringe diepte van de leidingsleuf worden er geen organische artefacten verwacht met uitzondering van bot. 4.7 Archeozoölogische en botanische resten In de vulling van de leidingsleuf worden menselijk en dierlijke botten verwacht. Organische artefacten, onverkoolde zaden en pollen zullen naar verwachting voornamelijk in de diepere lagen of in het grondwater bewaard zijn gebleven. De grondwaterstand bevindt zich momenteel op ca. 0.6 m+nap. 4.8 Archeologische stratigrafie en diepte van vondstlagen Archeologische vondstlagen zijn kort onder het maaiveld te verwachten zie verder voor een inschatting van de diepte per periode paragraaf Gaafheid en conservering Aangezien de verwachting is dat de nieuwe leidingen over het hele traject in verstoorde bodem liggen zoals de insteek van het riool, oude tracé van riool en op de plaats van een eerder aangelegde gasleiding zal de conservering en gaafheid slecht zijn. HOOFDSTUK 5 DOELSTELLING EN VRAAGSTELLING 5.1 Doelstelling De doelstelling van de begeleidingen protocol opgraving is: toezicht houden op de werkzaamheden zodat deze conform de vergunningvoorwaarden worden uitgevoerd en het documenteren van eventueel nog aanwezige archeologische sporen voorafgaand aan vernietiging door het geplande grondverzet en veiligstellen van vondstmateriaal met het doel informatie te behouden en te verzamelen die van belang is voor de kennisvorming van de archeologische resten van het Domplein. De verkregen informatie draagt bij aan de te ontwikkelen Utrechtse beschermings- en onderzoeksagenda. Verder wordt er op toegezien dat door de aanleg geen of minimale degradatie of schade optreedt aan het archeologisch bodemarchief van het Rijksmonument. 14

15 5.2 Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders Het onderzoek op het Domplein past in het kader van het limes-onderzoek zoals dat in de NOaA beschreven wordt (NOaA hoofdstuk 19: De Limes, een natte grens dwars door Nederland, met name 1.1: castella; 1.8: De laat-romeinse tijd; 2.1: Bouw- en bewoningsgeschiedenis van militaire sites en 2.2: Wisselwerking tussen limes en landschap). Binnen het thema "De stad in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd" van de NOaA kan het archeologisch onderzoek op het Domplein aansluiten op een aantal onderzoeksthema's. De archeologie biedt samen met de bouwhistorie en de architectuurhistorie informatie over de ontwikkeling en het uiterlijk van de religieuze gebouwen en de hieraan gerelateerde bebouwing. 5.3 Vraagstelling Door middel van deze begeleiding wordt getracht de precieze locatie, van gebouwen en funderingen alsmede de opbouw, vorm en datering van archeologische sporen, stort en puinlagen vast te stellen. Hierbij wordt eveneens gekeken naar een eventuele fasering van deze structuren. In de volgende paragraaf zijn de onderzoeksvragen opgesteld. 5.4 Onderzoeksvragen Zijn er archeologische resten in het nieuwe tracé aanwezig? Zo ja, wat is de aard, omvang, datering, herkomst, fysieke kwaliteit en locatie van de archeologische resten (horizontaal en verticaal)? Wat is de mate van de verstoring door recente activiteiten door bijvoorbeeld door kabels en leidingen? Zijn er langs het UCK/ Muziekschool nog meer funderingen of aanwijzingen voor de een oude rooilijn van het huis de Rode Poort of de huizen die ten westen en oosten hebben gestaan? Zo ja waaruit bestaan deze aanwijzingen. Zo nee, hoe kan het ontbreken hiervan verklaard worden. Zijn er nog sporen van de Claustrale huizen, zoals funderingen van muren waterputten/kelders of beerputten in de profielen of het vlak zichtbaar Zo ja wat is en wat is de aard, omvang, datering, herkomst, fysieke kwaliteit en locatie van de archeologische resten (horizontaal en verticaal)? Zo nee, hoe kan het ontbreken hiervan verklaard worden. Ten noorden van de Dom liep een weg, voorheen genaamd de Bisschopsweg, een belangrijke processieroute die van de 11de t/m de 15de eeuw in gebruik was. Zijn er nog resten aanwezig van deze weg? Zo ja hoe is deze weg opgebouwd en welke materialen zijn er gebruikt? Ten noorden van de kerk zijn tot op heden geen aanwijzingen voor de aanwezigheid voor middeleeuwse graven. Liggen er ten noorden van de Dom middeleeuwse graven of grafkamers? Zo ja wat is datering, fysieke kwaliteit (gaafheid en conserveringstoestand), begrenzing en diepte van deze graven? hoe zijn deze graven, grafkamers/kelders gesitueerd/opgebouwd en welke materialen zijn er gebruikt? Bij het vooronderzoek is gebleken dat in de vulling van de door van Giffen opgegraven putten zeer zeldzame vroegmiddeleeuwse munten zijn aangetroffen. Het betreft hier twee zogenoemde pseudo-tremisses en de sceatta. Zijn er nog meer van deze munten te vinden en zijn deze munten aan een bepaalde cultuurlaag of spoor te koppelen en zo ja is er een verklaring voor de grote verspreiding van deze munten rond het Domplein? In de Voetsiusstraat kruist het tracé de Castellummuur wat is de status, diepte ligging, gaafheid, en conservering van deze fundering, hoe is deze ter plaatsen opgebouwd en wat is de samenstelling van de mortel? HOOFDSTUK 6 METHODEN EN TECHNIEKEN De aanleg van de nieuwe gasleiding van Stedin zal archeologisch worden begeleid conform protocol opgraven. 15

16 6.1 Methoden en technieken Het onderzoek dient conform de in de KNA 3.2 verwoorde richtlijnen te worden uitgevoerd. Voorafgaand aan de uitvoering zal kennis moeten worden genomen van milieukundige aspecten en de ondergrondse infrastructuur (zie KNA, versie 3.2). Er dient een Veiligheidsen gezondheidsplan te worden opgesteld, conform KNA/ARBO. Het onderzoek dient te worden gemeld aan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), overeenkomstig Art. 41 van de Monumentenwet. Hierop wordt door de RCE een OM- nummer toegekend. 6.2 Strategie Aanleg nieuwe gasleiding Stedin In een deel van het tracé zal de nieuwe gasleiding 110 PVC in het bestaande tracé van de oude leiding worden aangelegd. In Voetsiusstraat tot de Domstraat is dat ook een vereisten voor de het afgeven van de vergunning. In het tracé voor het UCK aan het Domplein zal de nieuwe leiding in verstoorde zones van de bestaande of oude leidingen worden aangelegd en parallel langs het nog in gebruik zijnde riool van 1975 (afbeelding 7). Door de leiding net aan de noordzijde naast het riool te positioneren ligt de leidingen in de verstoorde insteek van het riool. In het meest westelijk deel komt de nieuwe leiding op verstoorde zone van een oud riool van 1949 te liggen. Dit oudere riool lag vroeger meer in de stoep waar nu ook de gasleiding komt te liggen (afbeelding 8). Waar de leiding aansluit op de bestaande gasleiding in het westen en aansluit in de Domstraat zal de gasleiding de insteek van het riool en de gasleiding moeten verlaten en is er een verhoogt risico op het aantreffen van archeologie. Bij de start van het project zullen hier als eerste twee proefsleuven worden gegraven om zo snel mogelijk de eventuele risico s dit deel van het tracé in beeld te krijgen.gedurende de werkzaamheden wordt hier door de archeoloog op toegezien. De eventuele zichtbare archeologische resten en vondsten worden door de archeoloog gedocumenteerd en geborgen. Met de RCE is afgesproken dat de aanleg van de gasleiding slechts tot een minimale verstoring mag leiden (dit is een voorwaarde in de vergunning). Mocht dit tijdens de uitvoering problemen opleveren, dan vindt hierover overleg plaats met de RCE. Bij het aantreffen van muurwerk, graven en waterputten kelders enz die ook in de weg liggen zal steeds opnieuw worden bekeken of aanpassingen van tracé mogelijk is. Deze werkzaamheden worden ook door een archeoloog aangestuurd en begeleid. Indien in overleg met de RCE wordt besloten de archeologische resten op te graven worden profielen en sporen gedocumenteerd conform protocol opgraven. Voor aanvang van de graafwerkzaamheden zal het nieuwe tracé door landmeters worden uitgezet. Bij deze werkzaamheden wordt alle uitkomende grond onderzocht op vondsten en zal intensief gebruik worden gemaakt van de metaaldetector. Het tracé van de gasleiding zal volledig archeologisch worden begeleid conform protocol opgraven, waarbij de vlakken en profielen volledig worden gedocumenteerd en waarbij ook recente verstoringen worden vastgelegd. Oude gasleidingen worden niet verwijderd tenzij deze in het zelfde tracé vervangen moeten worden. Indien in overleg met de RCE funderingen verwijderd moeten worden, zal dit eventueel kunnen gebeuren door middel van boringen of zagen om eventuele schade aan het monument te beperken. 16

17 Afbeelding 7 met de ligging van het bestaande riool van 1975 op het Domplein. Afbeelding 8 met ligging van riool van 1949 die vooraan in de stoep bij het UCK ligt waar de gasleiding van 110 PVC zal worden aangelegd. 4.4 Structuren en sporen De verwachting is dat met uitzondering van verstoorde middeleeuwse grondlagen, zoals insteekvullingen van middeleeuws muurwerk, in de kabelsleuf niet of nauwelijks archeologische resten worden aangetroffen. De kans op het aantreffen van archeologische resten is het grootst in de profielen of onderin de kabelsleuf. Verder is dit mogelijk ook het geval op de locaties waar de gasleiding een aansluit maakt op de bestaande leiding in het westen en de Domstraat. Op deze twee punten zal het tracé moeten afwijken van het riool of de bestaande gasleiding en is er een risico dat hier archeologie wordt aangetroffen. De 17

18 kans op het aantreffen van archeologische resten is het grootst in de profielen of onderin de kabelsleuf. In de profielen of in het vlak van de kabelsleuf zijn sporen te verwachten van middeleeuwse grondlagen/ophogingslagen, muurwerk puin van de sloop van middeleeuwse gebouwen. In de Voetsiusstraat kruist de gasleiding de Romeinse Castellummuur en funderingen van Claustrale huizen. Aangezien de gasleiding hier de oude vervangt is de kans klein dat deze muren zichtbaar zijn. 4.5 Anorganische artefacten Het is waarschijnlijk dat de anorganische vondsten, zoals aardewerk, metalen voorwerpen, keramisch bouwmateriaal en natuursteen glas etc. in de vulling van de sleuven en de profielen aanwezig zijn. 4.6 Organische artefacten Gezien de geringe diepte van de leidingsleuf worden er geen organische artefacten verwacht met uitzondering van bot. 4.7 Archeozoölogische en botanische resten In de vulling van de leidingsleuf worden menselijk en dierlijke botten verwacht. Organische artefacten, onverkoolde zaden en pollen zullen naar verwachting voornamelijk in de diepere lagen of in het grondwater bewaard zijn gebleven. De grondwaterstand bevindt zich momenteel op ca. 0.6 m+nap. 4.8 Archeologische stratigrafie en diepte van vondstlagen Archeologische vondstlagen zijn kort onder het maaiveld te verwachten zie verder voor een inschatting van de diepte per periode paragraaf Gaafheid en conservering Aangezien de verwachting is dat de nieuwe leidingen over het hele traject in verstoorde bodem liggen zoals de insteek van het riool, oude tracé van riool en op de plaats van een eerder aangelegde gasleiding zal de conservering en gaafheid slecht zijn. HOOFDSTUK 5 DOELSTELLING EN VRAAGSTELLING 5.1 Doelstelling De doelstelling van de begeleidingen protocol opgraving is: toezicht houden op de werkzaamheden zodat deze conform de vergunningvoorwaarden worden uitgevoerd en het documenteren van eventueel nog aanwezige archeologische sporen voorafgaand aan vernietiging door het geplande grondverzet en veiligstellen van vondstmateriaal met het doel informatie te behouden en te verzamelen die van belang is voor de kennisvorming van de archeologische resten van het Domplein. De verkregen informatie draagt bij aan de te ontwikkelen Utrechtse beschermings- en onderzoeksagenda. Verder wordt er op toegezien dat door de aanleg geen of minimale degradatie of schade optreedt aan het archeologisch bodemarchief van het Rijksmonument. 5.2 Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders Het onderzoek op het Domplein past in het kader van het limes-onderzoek zoals dat in de NOaA beschreven wordt (NOaA hoofdstuk 19: De Limes, een natte grens dwars door Nederland, met name 1.1: castella; 1.8: De laat-romeinse tijd; 2.1: Bouw- en bewoningsgeschiedenis van militaire sites en 2.2: Wisselwerking tussen limes en landschap). Binnen het thema "De stad in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd" van de NOaA kan het archeologisch onderzoek op het Domplein aansluiten op een aantal 18

19 onderzoeksthema's. De archeologie biedt samen met de bouwhistorie en de architectuurhistorie informatie over de ontwikkeling en het uiterlijk van de religieuze gebouwen en de hieraan gerelateerde bebouwing. 5.3 Vraagstelling Door middel van deze begeleiding wordt getracht de precieze locatie, van gebouwen en funderingen alsmede de opbouw, vorm en datering van archeologische sporen, stort en puinlagen vast te stellen. Hierbij wordt eveneens gekeken naar een eventuele fasering van deze structuren. In de volgende paragraaf zijn de onderzoeksvragen opgesteld. 5.4 Onderzoeksvragen Zijn er archeologische resten in het nieuwe tracé aanwezig? Zo ja, wat is de aard, omvang, datering, herkomst, fysieke kwaliteit en locatie van de archeologische resten (horizontaal en verticaal)? Wat is de mate van de verstoring door recente activiteiten door bijvoorbeeld door kabels en leidingen? Zijn er langs het UCK/ Muziekschool nog meer funderingen of aanwijzingen voor de een oude rooilijn van het huis de Rode Poort of de huizen die ten westen en oosten hebben gestaan? Zo ja waaruit bestaan deze aanwijzingen. Zo nee, hoe kan het ontbreken hiervan verklaard worden. Zijn er nog sporen van de Claustrale huizen, zoals funderingen van muren waterputten/kelders of beerputten in de profielen of het vlak zichtbaar Zo ja wat is en wat is de aard, omvang, datering, herkomst, fysieke kwaliteit en locatie van de archeologische resten (horizontaal en verticaal)? Zo nee, hoe kan het ontbreken hiervan verklaard worden. Ten noorden van de Dom liep een weg, voorheen genaamd de Bisschopsweg, een belangrijke processieroute die van de 11de t/m de 15de eeuw in gebruik was. Zijn er nog resten aanwezig van deze weg? Zo ja hoe is deze weg opgebouwd en welke materialen zijn er gebruikt? Ten noorden van de kerk zijn tot op heden geen aanwijzingen voor de aanwezigheid voor middeleeuwse graven. Liggen er ten noorden van de Dom middeleeuwse graven of grafkamers? Zo ja wat is datering, fysieke kwaliteit (gaafheid en conserveringstoestand), begrenzing en diepte van deze graven? hoe zijn deze graven, grafkamers/kelders gesitueerd/opgebouwd en welke materialen zijn er gebruikt? Bij het vooronderzoek is gebleken dat in de vulling van de door van Giffen opgegraven putten zeer zeldzame vroegmiddeleeuwse munten zijn aangetroffen. Het betreft hier twee zogenoemde pseudo-tremisses en de sceatta. Zijn er nog meer van deze munten te vinden en zijn deze munten aan een bepaalde cultuurlaag of spoor te koppelen en zo ja is er een verklaring voor de grote verspreiding van deze munten rond het Domplein? In de Voetsiusstraat kruist het tracé de Castellummuur wat is de status, diepte ligging, gaafheid, en conservering van deze fundering, hoe is deze ter plaatsen opgebouwd en wat is de samenstelling van de mortel? HOOFDSTUK 6 METHODEN EN TECHNIEKEN De aanleg van de nieuwe gasleiding van Stedin zal archeologisch worden begeleid conform protocol opgraven. 6.1 Methoden en technieken Het onderzoek dient conform de in de KNA 3.2 verwoorde richtlijnen te worden uitgevoerd. Voorafgaand aan de uitvoering zal kennis moeten worden genomen van milieukundige aspecten en de ondergrondse infrastructuur (zie KNA, versie 3.2). Er dient een Veiligheidsen gezondheidsplan te worden opgesteld, conform KNA/ARBO. Het onderzoek dient te 19

20 worden gemeld aan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), overeenkomstig Art. 41 van de Monumentenwet. Hierop wordt door de RCE een OM- nummer toegekend. 6.2 Strategie Aanleg nieuwe gasleiding Stedin In een deel van het tracé zal de nieuwe gasleiding 110 PVC in het bestaande tracé van de oude leiding worden aangelegd. In Voetsiusstraat tot de Domstraat is dat ook een vereisten voor de het afgeven van de vergunning. In het tracé voor het UCK aan het Domplein zal de nieuwe leiding in verstoorde zones van de bestaande of oude leidingen worden aangelegd en parallel langs het nog in gebruik zijnde riool van 1975 (afbeelding 7). Door de leiding net aan de noordzijde naast het riool te positioneren ligt de leidingen in de verstoorde insteek van het riool. In het meest westelijk deel komt de nieuwe leiding op verstoorde zone van een oud riool van 1949 te liggen. Dit oudere riool lag vroeger meer in de stoep waar nu ook de gasleiding komt te liggen (afbeelding 8). Waar de leiding aansluit op de bestaande gasleiding in het westen en aansluit in de Domstraat zal de gasleiding de insteek van het riool en de gasleiding moeten verlaten en is er een verhoogt risico op het aantreffen van archeologie. Bij de start van het project zullen hier als eerste twee proefsleuven worden gegraven om zo snel mogelijk de eventuele risico s dit deel van het tracé in beeld te krijgen.gedurende de werkzaamheden wordt hier door de archeoloog op toegezien. De eventuele zichtbare archeologische resten en vondsten worden door de archeoloog gedocumenteerd en geborgen. Met de RCE is afgesproken dat de aanleg van de gasleiding slechts tot een minimale verstoring mag leiden (dit is een voorwaarde in de vergunning). Mocht dit tijdens de uitvoering problemen opleveren, dan vindt hierover overleg plaats met de RCE. Bij het aantreffen van muurwerk, graven en waterputten kelders enz die ook in de weg liggen zal steeds opnieuw worden bekeken of aanpassingen van tracé mogelijk is. Deze werkzaamheden worden ook door een archeoloog aangestuurd en begeleid. Indien in overleg met de RCE wordt besloten de archeologische resten op te graven worden profielen en sporen gedocumenteerd conform protocol opgraven. Voor aanvang van de graafwerkzaamheden zal het nieuwe tracé door landmeters worden uitgezet. Bij deze werkzaamheden wordt alle uitkomende grond onderzocht op vondsten en zal intensief gebruik worden gemaakt van de metaaldetector. Het tracé van de gasleiding zal volledig archeologisch worden begeleid conform protocol opgraven, waarbij de vlakken en profielen volledig worden gedocumenteerd en waarbij ook recente verstoringen worden vastgelegd. Oude gasleidingen worden niet verwijderd tenzij deze in het zelfde tracé vervangen moeten worden. Indien in overleg met de RCE funderingen verwijderd moeten worden, zal dit eventueel kunnen gebeuren door middel van boringen of zagen om eventuele schade aan het monument te beperken. 20