Inleidende les uilen

Transcriptie

1 Natuurpunt CVN Cursus Uilen Inleiding Samenstelling: Koen Leysen Uil en mens Systematiek Kenmerken (bouw, zintuigen ) Gedrag Bedreigingen en bescherming Bij oude Grieken en Romeinen geassocieerd met de onderwereld. Verbonden met Pallas Athena, wijsheid Steenuiltjes werden in Athene gekoesterd Bij de Kelten en Germanen kwam de dag uit de nacht voort > uil moest wel over bijzondere vaardigheden beschikken Onder invloed van het christendom later vaak gezelschap van heksen, gezien als onrein dier Symbool van de nacht, maar ook van het duivelse Symbool van de dood: als een uil kraste zou er spoedig iemand sterven Symbool van het kwade, de zondigheid, braspartijen, Ook symbool van de wellust en verlokking (omdat hij door vogelvangers als lokvogel werd gebruikt) Symbool van geleerdheid (bv de gouden uil) Koen Leysen, Natuurpunt CVN 1

2 Vroeger en nu Maar ook symbool van domheid, dwaasheid bv met bril en gedoofde kaars Wat baten kaars en bril Oude drachme en moderne euro Uilen en mensen Algemeen Een uil werd tegen de deur gespijkerd als bescherming tegen boze geesten. Dit gebeurt nu nog steeds hier en daar op het Franse platteland. Verwijzing naar gekruisigde Jezus. Uilen of Strigiformes Striges is letterlijk heksen 60 miljoen jaar geleden ontstaan Ondanks de kromme snavel en scherpe klauwen niet verwant met de roofvogels > convergente evolutie (vgl. Gierzwaluw en Boerenzwaluw) Koen Leysen, Natuurpunt CVN 2

3 Systematiek Systematische indeling van de verschillende soorten Ontstaan uit één gemeenschappelijke stamvogel Verwant met nachtzwaluwen, gierzwaluwen en zelfs kolibries Stammen af van planteneters! (braakballen!) Twee groepen: De Kerkuilen of Tytonidae. Deze hebben een zijde-achtig verenkleed, kleinere ogen en een gezichtssluier. Fossiele resten van reuzenuil uit die groep ter grootte van een Oehoe. De overige uilen of Strigidae Verscheidenheid aan soorten Soortenrijkdom in de wereld 172 soorten jaarlijks worden nog nieuwe soorten gemaakt gebruik van het habitat en gedragkenmerken om uilen op naam te brengen de bouw of morfologie laat geen gemakkelijk onderscheid toe (convergente evolutie), alle uilensoorten zijn perfect aangepast aan een nachtelijke levenswijze Algemene kenmerken Kop: dik en rond, vooral bij de soorten die s nachts actief zijn Heel lichte, schedel met holle wanden Koen Leysen, Natuurpunt CVN 3

4 Bouw, ogen Drie oogleden: bovenste knippert zoals bij de mens onderlid beschermt bij slaap derde is wit en schuift van onder naar boven over het oog Bouw, ogen Oogbol is erg groot en lang. De kop is hierdoor groter en hun zicht telescopisch. Daarom is het oog onbeweeglijk (1 ). Hals is heel wendbaar, tot 270. Vérziend: tastborsteltjes rond de snavel Binoculair zicht van 60 : beter dieptezicht om prooi te lokaliseren. ogen ver uiteen bij grote soorten. kleine soorten daarom ook vaak platte kop. Deze bewegen ook meer met de kop. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 4

5 Beweeglijke hals Vgl wervel mens- uil Kort filmpje uit arkive.org waar Bosuil met kop draait Uil 14 wervels ipv 7 Links mens, rechts uil: aders meer ruimte zodat bloedtoevoer niet afgesneden wordt; ook reserveballonnetje waar aders in de kop komen Koen Leysen, Natuurpunt CVN 5

6 Zintuigen, gezicht Ooglens groot om zoveel mogelijk licht door te laten (2,7 x meer dan bij mens) Netvlies klein: vangt licht geconcentreerd op. Vooral staafjes (licht-donker contrasten) dus ideaal om vormen waar te nemen (minder kleuren) Zintuigen, gezicht Géén reflecterende laag op netvlies zoals bv katten, nachtzwaluwen e.d. In schemering 50 tot 100x beter in staat kleine objecten waar te nemen dan mens Uilen kunnen ook overdag goed zien. Ze verkleinen hun pupillen en/of knijpen de oogleden dicht tegen het licht Velduil Bosuil Dagactieve soorten hebben gele irissen (vb Velduil en Steenuil) en de ogen bevatten meer kegelvormige cellen waardoor ze meer kleuren kunnen onderscheiden. Uitzondering: Ruigpootuil (nachtactief, toch gele irissen) Koen Leysen, Natuurpunt CVN 6

7 Ruigpootuil Stukje film van jagende Dwergooruil Sluier Krans van stijve veren rond de kop. Bij Kerkuil meest opvallend en hartvormig Foto Rudi Debruyne Koen Leysen, Natuurpunt CVN 7

8 Sluier Zintuigen, gehoor Werkt als parabool om geluid te bundelen en tot 10 keer te versterken Beide helften kunnen onafhankelijk van elkaar gebruikt worden Uiterst scherp gehoor. Zelfs in volledige duistere ruimte kan Kerkuil muizen grijpen Gehooringang ligt net onder buitenste oogrand. Oorpluimen hebben dus niets met gehoor te maken. gehooringang Koen Leysen, Natuurpunt CVN 8

9 Zintuigen, bouw gehoor Gehoorgang Bij grote uilen liggen gehooringangen ver genoeg uit elkaar om prooi precies te lokaliseren Ze kunnen heel slecht gepiep lokaliseren, maar geritsel des te beter Bij kleinere soorten zoals de Kerkuil liggen de gehooringangen niet op dezelfde hoogte Asymmetrische inplanting en bouw Koen Leysen, Natuurpunt CVN 9

10 YT-filmpje gehoor uilen met Laplanduil in glansrol (sophisticated sonar ) Compromis horen - zien Horen Sophisticated sonar of wild owls hunting in the arctic forest - BBC wildlife - YouTube.flv - Snelkoppeling.lnk Compromis horen - zien Zien Als een uil in het donker jaagt worden de tenen sneller gespreid. Ze vormen dan een ovaal; de lengteas van de ovaal loopt evenwijdig met die van de prooi. De uil kan dus zelfs de bewegingsrichting van zijn prooi bepalen Hij grijpt de prooi met één poot en met de andere landt hij Als een uil een prooi gegrepen heeft zoekt hij op de tast nek of achterhoofd (hij is verziend) Koen Leysen, Natuurpunt CVN 10

11 Grimassen Achterrand van de kopzijden vormt tweede grotere beweeglijke sluier. Ze kunnen daar veel emoties mee uitdrukken, net als sommige soorten met de oorpluimen Vb Ransuil Koen Leysen, Natuurpunt CVN 11

12 Klauwen Uilen hebben vier tenen, twee naar voor en twee naar achter, samen een stevige tang. Scherpe klauwen en wratjes verstevigen de greep Klauwen Oehoe heeft dicht bevederde poten. De Sneeuwuil lijkt sneeuwschoenen aan te hebben Koen Leysen, Natuurpunt CVN 12

13 Koen Leysen, Natuurpunt CVN 13

14 Veren Zacht en los verenkleed. Meestal geen verschil tussen mannetjes en vrouwtjes Veren Verenkleed verschillende kleuren (Bosuil : grijs, bruin; Steenuil donkerder naar N, bleker naar Z woestijnvorm) Camouflage (Ransuil, Dwergooruil) Vorm en naamgeving van veren Handveren (primairen) Armveren (secundairen) Staartveren Relatieve afmetingen van verschillende veren hangt af van de levenswijze van de uil Veren Steenuil Veren: geluidloos Uilen hebben een lage vleugelbelasting (grote vleugels, licht gebouwd): vlucht langzaam en bij nachtsoorten ook geluidloos Veren speciaal gebouwd om geluid te dempen Baardjes buitenrand veer Borstelachtige zaagtand aan buitenste handpennen Donzig ruwe bovenkant Koen Leysen, Natuurpunt CVN 14

15 Camouflage Heel wat uilen zijn bijzonder goed gecamoufleerd. Ze rusten vaak overdag en vallen dan best zo weinig mogelijk op Koen Leysen, Natuurpunt CVN 15

16 Communicatie Omwille van nachtelijke levenswijze geen felle kleuren Gelaat en kopvorm belangrijk voor communicatie Koen Leysen, Natuurpunt CVN 16

17 Visuele communicatie Jonge uilen zien er heel anders uit, soms zelfs tegengesteld. Ze hebben geen donsveren maar de veerbasis is donzig Visuele communicatie Koen Leysen, Natuurpunt CVN 17

18 Communicatie Geluiden zijn veel effectiever. Vooral oe -klanken. Bij grote of nomadische soorten lage tonen. Deze reiken het verst en laten het best toe een vrouwtje van ver te lokken. Vaak verschil mannetje-vrouwtje. Soms een triller. GEDRAG Jachttechnieken Braakballen Vijanden Sociaal gedrag Uilen onder elkaar Paarvorming Broeden Voedsel Jachttechnieken Bosuil Soorten van het bos jagen vaak vanaf een uitkijkpost. Ze hebben een korte jachtvlucht. De vleugels zijn kort en afgerond en de staart wat langer. De kop is vaak groot. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 18

19 Jachttechnieken Velduil Uilensoorten van open gebieden jagen al vliegend. De kop is slanker en de vleugels langer. Jachttechnieken Afschrikking het tweede gezicht Zitpost Te voet Koen Leysen, Natuurpunt CVN 19

20 Vijanden Antagonistisch gedrag Overdag actieve kleine uilensoorten kunnen een tweede gezicht hebben. Op hun achterhoofd hebben ze lijnen lopen die wenkbrauwen suggereren. Het lijkt dan alsof ze hun belager gezien hebben. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 20

21 Sociaal gedrag Uilen onder elkaar Meestal niet erg sociaal. Enkel de partner wordt geduld. Zoveel te groter het territorium, des te agressiever de soort. Buiten het broedseizoen kunnen sommige soorten gemeenschappelijke slaapplaatsen hebben (bv Ransuil) Uilen kunnen elkaars vijanden zijn. Oehoe, Bosuil en Oeraluil pakken heel wat andere uilensoorten. Bosuil pakt Steenuil, soms zelfs Ransuil In het hoge noorden meer tolerantie Antagonistisch gedrag Uilen eten uilen Uilen en andere vogels Uilen worden overdag vaak gepest door andere vogels. Dat kunnen zangvogeltjes zijn maar ook roofvogels of kraaien. Zo werd bv de Oehoe daarom vroeger gebruikt als lokker bij vogeljacht en nu soms nog door roofvogelringers Koen Leysen, Natuurpunt CVN 21

22 Paarvorming Soorten van open gebieden naast baltsroep ook visuele signalen (trage vlucht met opgeheven vleugels). Soms ook met vleugelklappen. Bij geïsoleerde koppeltjes roept het mannetje minder Vrouwtjes zijn vaak stuk groter dan de mannetjes en dominant Balts Partner zoeken Aanwijzen nestplaats Voorbereiding van nestplaats Prooiovergave Paarband versterken Signaal aan vrouwtje omtrent beschikbaarheid van prooien Gewichtstoename van vrouwtje met vruchtbaarheid tot gevolg door extra voedsel Paring steeds op identieke plaats Broeden Jongen Jongen van holenbroeders hebben minder dicht (isolerend) verenpak Sommige verlaten het nest voor ze kunnen vliegen (takkelingen). Veelal keren ze niet terug naar het nest, behalve bij Steenuil. Eieren zijn meestal wit en rond (oorspr. Holenbroeders) Timing broeden en legselgrootte hangt af van voedselaanbod Koen Leysen, Natuurpunt CVN 22

23 Prooien Voedsel Dwerguil 90 g >< Oehoe 2,5-3,2 kg Dwerguil: dichte boomkruinen, maar gevoelig voor de kou Grote uilen pakken ondanks ruime keuze toch vaak dat wat er veel zit Veel soorten eten vooral Woelmuizen. Vaak worden die in hun geheel binnengespeeld. Kleine soorten gaan deze wel in brokken scheuren en voor hun jongen zelfs villen. Woelmuizen Van Ruigpootuil (150g) tot Laplanduil (1 kg), ze eten graag Woelmuizen Cycli vooral in het noorden bv woelmuis 5-7 jaar, lemming ca. 20 jaar. Veroorzaakt door wisselende zaadproductie bij de enkele boomsoorten die daar veel voorkomen Koen Leysen, Natuurpunt CVN 23

24 weinig Woelmuizen? Stort de woelmuispopulatie in: plots concurrentie i.p.v. overvloed. Bosuil en Oeraluil schakelen over op (verschillende) vogels. Interessant voor holenbroeders (behouden nestplaats) Uitzwermen (Sperweruil, Sneeuwuil ) Uilen van open gebieden of met ruime keuze aan nestplaatsen vaak nomadisch Overlevingsstrategieën Uilen vullen mekaar perfect aan Tijdstip van jacht Dag (Velduil, Sneeuwuil) Schemer (Steenuil) Nacht (Bosuil, Kerkuil) Prooidierkeuze In functie van de mobiliteit In functie van de grootte Habitat Zelfs binnen dezelfde soort verschillen bv Steenuil Biotoop Bos (Ruigpootuil ) Halfopen (Ransuil ) Open (Velduil ) Soms heel ruime biotoopkeuze Koen Leysen, Natuurpunt CVN 24

25 Bedreigingen Verkeer (auto s, treinen ) Hoogspanning, windmolens, glazen wanden Bosbeheer (verwijderen zieke bomen) Dalen aanbod nesten door afschot kraaien Recreatie, roven van eieren/jongen, nestfotografie, Bescherming Te koop. Uilen zijn beschermd Jammer genoeg mogen ze wel gekweekt en verhandeld worden Locatie: Gavere Vraagprijs: bieden Omschrijving: moeten vandaag nog weg zeer dringend wegens verhuis. 2 koppels kerkuilen 1 steenuil 1 europese oehoe bent u geinterreseerd (sic) bel me zo snel mogelijk en we bespreken de prijs. Koen Leysen, Natuurpunt CVN 25

26 Locatie: Wevelgem Vraagprijs: Prijs overeen te komen Omschrijving: ik verkoop mijn roofvogels wegens tijdsgebrek: koppel kerkuilen grote witte (al 2 jaar 2 nesten met positief resultaat) 1 kerkuil kweekman groot wit (wijf dood) 1 am. torenvalk en 1 steenuiltje alle 2 van 2006 vogels ook appart (sic) te koop (samen = speciale prijs) Binnen Natuurpunt heel veel mensen bezig met uilen Bv heel wat mensen ook bij Kerkuilenwerkgroep Steenuilenwerkgroep opgericht binnen de schoot van Natuurpunt Bescherming in de praktijk Verminderen van verstoring en gevaren Aanbieden van nestplaatsen Zorgen voor voldoende voedselaanbod (schuurdeuren openlaten, ruige overhoekjes tegen landbouwgebied Soortbescherming (Kerkuil, Steenuil) Kweekprogramma s: wetenschappelijk begeleid (bv uitzetten van Oehoes in Eiffel > nu terug in de Ardennen en ondertussen ook enkele in Vlaanderen Koen Leysen, Natuurpunt CVN 26